Joǵary mansap, qomaqty tabys, jyly oryn, qyzmettik kólik Almastyń kóńilin aspandatty. Endigi mindet – senim údesinen shyǵý. Jaýapty qyzmetti moınyna alysymen joǵary jaqtyń tapsyrmasyn buljytpaı oryndaýǵa bilim-biligin saldy. Qyzmetkerlerdiń tájirıbesin shyńdaý úshin mamandardy arnaıy kýrstarǵa jiberip, mekemeniń is-júrgizýdegi kem-ketigin ornyna keltirdi. Qujattardy jedel rásimdep, aqparatty tolyqqandy, túsinikti jazýdy úıretti. Sala boıynsha jańa bastamalar kóterip, áriptesteriniń aldynda iskerligimen tanyla bastady. Ujymdaǵy ishki sharýalardyń sheshimin ádil sheshýge kóńil bóldi. Adal adamnyń aq joldan aınymaıtyndyǵyn jıi eske aldy.Ol ar jolynan shataspas úshin kompıýterdiń betine «Ar-uıat – ımannan» degen jazý jazyp qoıdy. Tańerteń monıtordy qosysymen sol jazýdy janary súzip ótedi de sana men túısigine buıryq beredi. Alla elshisiniń: «Qaıda barsań da Alladan qoryq, jamandyqtyń artyn ony óshiretin jaqsylyqpen ulastyr ári adamdarmen kórkem minezben qarym-qatynas jasa», – degen ósıetin qoıyn kitapshasyna túrtip qoıǵan. Tańdy ǵıbratty támsildi oqýdan bastaıtyn bala bastyqtyń jumysqa degen yntasy, jańashyldyǵy, uıymdastyrý qabileti basshylyqty da, qyzmettesterin de tánti etti. Turǵylyqty qalada abyroıy artyp, basshylyqtyń ózi munymen sanasatyn dárejege jetti. Tasy órge domalaǵan saıyn «áriptes», «baýyr», «jerles» kóbeıdi. «Myna qaǵazǵa qol qoıyp jiberseń aqyńdy jemeımin», – deıtin pysyqaılar jaǵalaı bastady. Senimine kirý úshin: «Áleke, mende mynadaı oı bar. Iske asyrsaq abyroı men paıdaǵa kenelemiz», – deýshiler kóbeıdi. Keıbireýlerden qashqaqtap edi, dúnıeniń kiltin osy ustap turǵandaı maqtap, «kópshikti qalyńdatyp salyp», masattandyrdy. Jan-jaqtan ásire maqtaýshylyq men myqty ekenmin ǵoı degen oı týdyrdy. Senbeıin dese aýzynan shyqqan sóz oryndalady. Osylaısha, pendeshilik ony tez meńdep bara jatqan edi. Qolpashtaý, maqtaý kózin shelge orady. Óziniń kemshiligin baıqamaıtyn dárejege jetti. Álekeńdiki durys, Álekeń aıtsyn, Álekeń bastasyn degen qolpashtaýlar aıaqty alshań bastyrdy. Buryn bolmaǵan kerdeń júris paıda boldy. Keıde anaıy, keıde dóreki sóıleı bastady. Biraq jan-jaǵyndaǵylardyń arasynan sizdiki durys emes, artyq ketip barasyz degen eshkim joq. Bári kúlip, bas ızep, maquldap turady. Ol «Aqymaqty bárekeldi óltiretinin» esten shyǵardy. Jan-jaǵyndaǵylardyń aldaý-arbaýy, azǵyrýy ony ar-uıattan bezdirdi. Jylpostar ákelgen aram aqshany ońdy-soldy shashty. Jumystan góri demalys, oıyn-saýyqqa ańsary aýa berdi. Mekemedegi josparly sharalar atústi jasaldy. Ujymnyń aldynda syıy kete bastady. Biraq keýdesi kerim. Kóńiline unamaǵandardy jumystan shyǵaryp, ujymda qalǵysy kelgenderden «syılyq» aldy. Qyzmetke kelerdegi «Qaýymnyń myrzasy – qyzmetshisi» degen ustanymy ádirem qaldy. Múmkinshiligin asyra paıdalandy. Bireýge jer áperemin, endi bireýge úı áperemin dep para aldy. Bylyqqa belshesinen batty. Eki aıaqty azsa, tórt aıaqtydan da jaman bolady. Eger sol oqıǵa bolmaǵanda tuńǵıyqqa birjolata keter edi. Qyzmet kóligimen túngi kóńil kóterýden yzǵytyp kele jatqan. Masań qalpy alǵashqy qardyń túskenin de baıqaǵan joq. Birde esin jıyp alǵa qaraıdy, birde kózi ilinip ketedi. Kenet kólik terezesinen ájesiniń aq kımeshek kıgen keıpi eles berdi. Ákesiniń anasy Almasty aldaǵy qaýipten saqtandyrǵanda osylaısha túsine enetin. Ol birden bismillásin aýzyna aldy. Joǵary jyldamdyqpen kele jatqan kólik tejegishti basqanda syrǵanap baryp jol shetindegi baǵanany soqty. Qatty soqqydan esin jıǵan Almas kópirdiń qulaǵan shetine baryp toqtaǵanyn baıqady. Syrtqa shyqqanda shyńyraýdyń shetinde turǵanyn kórdi. Myna baǵana bolmaǵanda jardan ushyp ketkendeı eken. Esine ájesiniń baǵanaǵy sulbasy tústi. Oıpyr-aı, sońǵy ýaqytta ata-babaǵa quran baǵyshtaýdy da umytqan eken ǵoı. Ájesi bul at jalyn tartyp minip, qyzmetke ornalasqanda: «Balam, aqjúzdi bol! Halqyńa adal qyzmet etkende ǵana ataq-abyroıǵa kenelesiń. Sen azamatsyń! Jan-jaǵyńdaǵylarǵa qol ushyńdy bere júr. «Bataly qul – arymas, batasyz qul – jarymas». Júrgen jerińde úlkenderge syı-qurmet kórset, aldyn kespe», – degen edi. Bul qyzmettiń býyna maldanyp, ata-salt, áýletindegi ata-babadan mura bolyp kele jatqan asyl qundylyqtardy umytqan. Ar-uıattan bezipti. Masqara! «Ujdany bar adam ıtten de uıalady», – deýshi edi. Ol óziniń ımanyn joǵaltyp alǵanyn, sol arqyly ar-ojdannan bezingenin sezdi. Bárin ornyna keltirý kerek dep oılady ol. Aldymen ata-babasynyń zıratyna baryp quran oqytýǵa bekindi. Janym – arymnyń sadaqasy. Úlken-kishiniń aldynda basymdy ıip, perzenttik boryshymdy óteýim kerek degen oıǵa bekindi.
Adasqandar
Kúıeýi ekeýi el qatarly ómir súrip jatqan. Ekinshi bala týysymen joldasy kóbirek aqsha tabý maqsatynda qurylysqa jumysqa kirdi. Qurylys fırmasyndaǵylardyń túr-sıpaty erekshe. Bári saqal ósirip alǵan. Basshylary da sondaı. Kúnderdiń kúninde otaǵasy áıeline kelip, qurylys kompanııasy túrik jerine baryp, jumys isteıtinin aıtty. Bul basynda jarynyń shetelge barýyna qarsylyq tanytqan. Ol jarty jylda kórshi memlekette záýlim ǵımarat salyp, mol tabysqa keneletinderin aıtty. Bastyqtary solaı depti. Mol qarjy qolyna tıse, birden baspana almaq nıetiniń baryn da baıqatty. Bizdiń qamymyz úshin alys saparǵa jol shekpekshi, nesine keri tartamyn, barsyn dep oılady otanasy. Jarty jyl aıaqtalar shaqty joldasy telefon shalyp: «Sırııa eline baramyz. Ondaǵy musylman baýyrlar úısiz-kúısiz qalypty. Solarǵa úı salyp berý oıymyzda bar. Jalǵyz barǵym kelmeıdi. Sen de júr balalardy alyp», – dep qolqa saldy. Basynda biraz kónińkiremegenmen, kúıeýin bógde elge jalǵyz jibergisi kelmedi. Solaısha, bul qos qulynshaǵyn alyp, túrik elin betke aldy. Odan ary Sırııaǵa barýǵa daıyn turǵan kóshpen soǵys órti órshigen jat jerge attanyp ketti. Barysymen bótendiktiń, kelimsektiń qamytyn moınyna ildi. «Týǵan jerdeı jer bolmas, týǵan eldeı el bolmas», – degen sóz kún saıyn tiline oralady. Bas bılikten aıyryldy. Jertólede kún keshedi. Ústine bas- aıaǵyn qymtaǵan kıim kıgizdi. El arasynda qazaq tilinde sóıleýge tıym salynǵan. Dalaǵa shyǵýǵa qaqysy joq. Eshkimge kórinbeýi tıis. Azyq-túlikti kúıeýi ákeledi. Qunarly as jeý armanǵa aınaldy. Kúndiz-túni myltyqtyń daýysy záreni qashyrady. Balalary kózderi baqyraıyp, jaltaq bolyp qaldy. Baıaǵydaı jarqyldap oınap-kúlý jaıyna qaldy. Tek, myna tozaqtan qalaı qutylamyn, Alataýymdy kórer kún bola ma degen ǵana oı turady kókeıde. Birer ýaqytta búkshıip, kózi shúńireıip shyǵa keldi. Óziniń de, kúıeýiniń de aldaýǵa túskenin sezdi. Kúıeýine keteıik bul jerden degen emeýrin tanytyp edi, ol óziniń paryzy bar ekenin aıtty. Oǵan otbasynan góri óziniń «baýyrlary» jaqyn sııaqty. Bul – Otanyna qashýǵa bel býdy. Bir-aq joly bar – bosqyndarǵa qosylý. Astyrtyn surastyra júrip bosqyndardyń qaıda ekenin bilip, qashan, qalaı baryp qosylatynyn josparlady. Kúnderdiń-kúninde áıelder arasynda sybyr júrdi. Jasy egdeleý sheshen ultynyń áıeli shetelge bet alǵandarǵa jol kórsetetinin aıtty. Biraz ýaqytta elge qashýǵa bel býǵandardyń qarasy kóbeıdi. Solaısha, qarasy 130 bosqyn áıel shekara asty. Bosqyndar túrik eline aıaq tiredi. Túrkııaǵa kelgen soń kelinshek kúıeýine telefon shalyp, aman ekenderin aıtty. Maqsaty – osylaısha elge qaıtýǵa bolatyny aıtyp, jol silteý edi. Biraq eri sóz tyńdamastan: «Saǵan talaq, talaq, talaq berdim», – dep aıqaılaıdy. Bosqyndardyń isine elshilik aralasyp, qaradomalaqtardy jetelegen ana týǵan jerge taban tiredi...
... Ertede kóshpendi ómirdiń berekesin kórgen qazaq órkenıetinde otansúıgishtik qasıet basty mindetterdiń biri sanalǵan. Ejelgi Túrki qaǵanaty, bergide Tóle, Qazybek, Áıteke bıler men Aqtamberdi, Buqar jyraýlar el-jerdi súıý jaıly oıly sózderin halqynyń sanasyna sińirdi. Týǵan jer men ata-ananyń qadirin Qazbek bı:
Altyn uıań Otan qymbat,
Qut-berekeń atań qymbat,
Aımalaıtyn anań qymbat,
Asqar taýyń ákeń qymbat, –
dep jetkizgen edi. Olardan keıingi aqyn-jazýshylar AhmetBaıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Júsipbek Aımaýytov, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Maǵjan Jumabaev syndy Alash arystary sózben de, ispen de elge qyzmet etýdiń úlgisin kórsetti. Olar dástúr men dindi astastyra ómir súrdi. Qoǵamda dástúrli din saltanat qurýy tıis.
Iá, ımandylyq júreginde uıalaǵan adam satqyndyq pen qııanatqa barmasy anyq. Aqyl men júrek bir-birin tyńdaǵanda adam ımandylyqty joǵary baǵalaıdy. Iman – adamzat balasy úshin asyl qazyna. Saqqulaq bı: «Adamnyń basshysy – aqyl, sholýshysy – oı, jetekshisi – talap, qorǵaýshysy – sabyr, synaýshysy – halyq, taýsylmaıtyn – arman, eń qymbattysy – ar saqtaý, bárinen ardaqtysy – adal ómir súrý, sonyń ishinde eń táttisi – syılastyq» degen ǵıbrat aıtqan. Imandy jan aınalasyndaǵy úlken-kishige qurmetpen qaraıdy. Osynyń nátıjesinde júrek túkpirinde jatqan ımandylyq nury tula boıyn erekshe kúıge bólep, ony súıispenshilik, meıirimdilik sııaqty kórkem sıpattarmen astastyrady.
Táýelsizdikti alyp, dástúrimiz qaıta oıanǵanyna shúkir delik. Eger, keńestik ıdeologııamen kete bersek, máńgúrttik dertke ushyraıtyn edik. Bul kúnimizge de myń táýbe! Desek te, ulttyq tárbıe ǵana eldigimizdi tuǵyrly etpek. Aǵaıyn, eldiń rýhy men namysyn saqtap qalý úshin halyqtyń asyl qundylyǵy, tól sıpatymyz – ata dástúrdi jańǵyrtaıyq.
Gúljan Muqashqyzy TURSYNOVA
