بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىز: «اۋىلىڭدا قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەن ەكەن. سولار ايتقانداي، مۇزاراف اقانوۆ اعامىز دا قازىنالى قارتىمىزدىڭ ءبىرى. ەل اعاسى. ونىڭ ەسىمى ەلىمىزگە بۇرىننان تانىس. تەك جەزقازعان – ۇلىتاۋ ايماعى عانا ەمەس، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن وي تارازىسىنا سالىپ، سارالاپ، سالماقتاپ، كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، بىلگەنىن ورتاعا سالاتىن اعانىڭ الدى ارقاشان دا اق جايلاۋ. كىمدى بولسا دا جاتسىنباي، جاقىنىنداي قارسى الىپ، قۇشاعىن جايىپ، اڭگىمە تيەگىن اعىتىپ قويا بەرەدى. ول ەل جايلى، ەرتەڭ جايلى ەرتەلى-كەش ايتۋدان جالىقپايدى. نە ايتسا دا اشىعىن، ادىلدىگىن ايتۋدى ماقسات تۇتادى. سودان دا بولار ايتىلعان ءار ءسوزىن بايىپتاپ، باعالايدى. اعامەن ءار كەزدەسكەن سايىن ويىڭ ءوسىپ، ەڭسەڭ كوتەرىلىپ قالاتىنداي. ۇلكەنگە سالەم بەرۋ، قال-جاعدايىن ءبىلۋ اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. سول رەتپەن جاقىندا مۇزاعاڭا بارىپ سالەمدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن ەكى بەل اسىپ، العا توقسانعا قاراي اتتاپ قادام باسقان اعا ءالى تىڭ، ءسوزى شيراق. سالەمنەن سوڭ الگىندە عانا ونىڭ قولىنا ۇستاپ وتىرعان قالىڭ كىتابىنا كوز ءتۇستى. اڭگىمەمىز دە، مىنە، وسىدان باستالىپ كەتتى.
- مۇزاعا، قولىڭىزداعى قالىڭ كىتاپ قالاي اتالادى؟ كىمنىڭ كىتابى دەيمىز ونى؟
- ءا، بۇرىنعى ۇلكەندەر «قارعانىڭ ءبىر كوزى وقتا، ءبىر كوزى شوقتا» دەگەن ەكەن. كوزىڭ بىردەن مىنا كىتاپقا ءتۇستى عوي. ايتايىن، بۇل تۇرسىنحان زاكەنۇلى دەگەن جازۋشىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى، سارىارقا» ىرىق-بىتىك، VIII-IX ع.ع.» اتتى تاريحي كىتابى. وسىنى قولىما الدىم. مۇندا ءبىزدىڭ تاريحىمىز جاتىر. «وتكەنىڭدى بىلمەي، بولاشاقتى بولجاي المايسىڭ» دەگەندەي، كەيىنگى جولدى العا قاراي جالعايتىن جاستارعا مۇندا الاتىن ءتالىم-تاربيە كوپ. راس، ىقىلاس سالىپ زەردەلەپ وقىماعانعا بۇل جەڭىل شاعىلمايدى. مۇنى وقۋ ءۇشىن دە ىشكى دايىندىعىڭ كەرەك. وقىپ وتىرىپ بابالارىمىزدىڭ قايسارلىعى مەن قاھارماندىعىنا تاڭ قالدىم.
- سوندا دەيمىن-اۋ، بىزگە تىكەلەي قاتىستى جەرلەرى كوپ پە؟
- ازدى-كوپتى دەمەيىن، مىنە، مىنا ءبىر جەرىنە نازار سالشى. «مونعولدار حورەزىم شاح-مۇحامبەتتىڭ جەرلەرىن جاۋلاپ الدى. تۇتاس دەشتى-قىپشاق سولاردىڭ قۇزىرىنا ءوتتى. ءبىر كەزدە ولاردىڭ الدى يران اسىپ، گۇرجىستان ارقىلى قاپ تاۋىنا دەيىن جەتتى. ۇلى دالا تاعى دا ۇلىستارعا ءبولىندى. شىڭعىسحان باسىپ العان جەرلەرىن ءتورت ۇلىنا ۇلەستىرىپ بەردى. بايىرعى دەشتى-قىپشاق، ارقا ءتوسى – جوشىعا، التايدىڭ كۇن بەتىنەن جيدەلى-بايسىنعا دەيىنگى جەرلەر ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا قارادى. جوشىنىڭ ورداسى العاشقىدا نايمان-كەرە شىڭعىستاۋعا قونىپ، كەيىن ۇلىتاۋعا كوشىرىلدى. ال، شاعاتايدىڭ ورداسى ىلە بويىنا ىرگە جايدى. قوڭىراتتىڭ ماۋكە ءبيى، بارلاستىڭ قاراشار ءبيى ونىڭ وڭ تىزەسى مەن سول تىزەسىن قاتار باسقان اقىلگوي بىلگىرى بولدى. كۇشىلىك زارىن قىلعان التاي بەتى تۇتاسىمەن وگەدەيگە قارادى. حانگاي بويى كىشى ۇلى تولەگە ءتيدى» دەلىنەدى. كوردىڭىز بە، شىڭعىستىڭ ءتورت ۇلى ءتورت تاراپتى تۇگەل الدى عوي. سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ نازارىمدى اۋدارتقانى جوشى بولدى.
- نەلىكتەن؟
- ايتايىن. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ءتورت ۇلىن نايمان-كەرەدە وتىرىپ، اڭگىمەگە تارتادى. ءسوز اراسىندا تورتەۋىنە ورتاق ءبىر ساۋال قويادى. ول قانداي دەيسىز عوي؟ قىزىق. قىزىعى سول، ءتورت ۇلىن قاتار وتىرعىزىپ قويىپ ءبىر-بىرلەپ كوزىن سۇزە قاراپ «ايتىڭدارشى، دۇنيەنىڭ راحاتى نە؟» دەيدى. جوشى: «مەنىڭشە، دۇنيەنىڭ راحاتى جىلقىنى كوبەيتىپ، ءۇيىر-ۇيىرىمەن سەمىرتسە، ولاردىڭ جايىلىمىنا كيىز ءۇي تىگىپ تاستاپ، ساۋىق-سايران قۇرسا، شەتسىز، شەكسىز دالادا يت جۇگىرتىپ، قۇس سالسا، ابالاپ اڭ اۋلاسا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. شاعاتاي: «مەنىڭ ويىمشا، دۇشپاندى جەڭسە، باس كوتەرگەننىڭ ەڭسەسىن تۇسىرە ەزسە، نار اتاۋلى بوتاسىن ىزدەپ بوزداسا، پاتشالار سولقىلداپ جىلاسا» دەيدى. ال، وگەدەي بولسا «اكەمىز سان قيىندىقپەن قوسقان ەلگە تىنىشتىق ورناسا، اكەنىڭ ۇلىلىعىن ساقتاپ، حالقى باقىتتى ءومىر سۇرسە» دەگەندى ايتادى. سوڭىنان ءسوز العان كىشى ۇلى تولە: «ارعىماق اتىڭ بايگەدەن كەلسە، ايدىن-كولدىڭ جاعاسىندا قارشىعاڭ سۇقسىر ىلسە، قۋانىش دەگەن سول عوي»،- دەيدى.
بالالارىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولعان شىڭعىس: «جوشى جاسىنان جىلقىنى جاقسى كوردى. ول سونى ايتادى. شاعاتاي ەس بىلگەلى جانىمدا ءجۇرىپ، وسى كۇنگە قالاي جەتكەنىمىزدى كوزىمەن كوردى، ونىڭ ايتىپ تۇرعانى سول. وگەدەيدىڭ ارمانى بالانىڭ قيالى عوي. ال، تولەنىڭ ايتقانىنىڭ جانى بار»،- دەيدى. وسىدان دا اڭعارىلادى. اكە بالاعا سىنشى دەگەن. شىڭعىستىڭ كورەگەندىگى سول، بولاشاق تاق مۇراگەرلەرىن تاڭداۋدىڭ ءتاسىلىن تابا بىلگەندىگىندە. جوشىنىڭ دالانى، جىلقىنى جاقسى كورەتىنىن بەيبىت كۇنگە قۇشتارلىعىن اڭعاردى. سودان دا بولار وعان ارقانىڭ ميداي جازىق كەڭ دالاسىن سىيعا تارتتى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا بايتاق ەلىمىزدىڭ بارلىق ءوڭىرى. ارينە، سونىڭ ىشىندە باس تىرەپ، باسا ايتاتىنى ۇلىتاۋ بولسا كەرەك.
- جوشى دەمەكشى، جوشىنى دالا ولكەسى قالاي قابىلداعان؟ بۇل تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
- ايتىپ كورەيىن. مىنا قولداعى كىتاپتا بۇل تۋرالى دا قىزىق مالىمەتتەر بار. مىناعان قاراڭىز. «جاستايىنان ەرلىكتى، سەرىلىكتى تۋ ەتكەن جوشى حان ارقا ءتوسىن ەن جايلاپ، جەلىگە بيە مول بايلاپ، ەمىن-ەركىن سالتاناتتى ءسان قۇردى. ارقانىڭ قىزىلاراي، قارقارالى، كوكشەتاۋ، بايان، ۇلىتاۋ دەگەن تاۋلارىن ۇلىق تۇتتى. ونداعى ەل دە جوشىنى قۇشاق جايا قارسا الدى. ءۇيسىن مايقى بي باستاعان قازاق بيلەرى 1224 مەشىن جىلىنىڭ جاز ايىندا نايمان-كەرە تاۋىنىڭ بوكتەرىندە ءتيمۋجيندى ءوز اتتارىنان ۇلىقتاپ، ونىڭ ۇلى جوشىنى وزدەرىنىڭ تىكەلەي ءامىرشىسى دەپ تانىعان ەدى. جوشى ەل قۇرمەتىن ءتۇسىندى. قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنداعى كوكوراي شالعىن دالادا ءيىسى موعولدىڭ جاقسى-جايساڭدارى مەن بيلەرى تۇگەل قاتىسقان جيىندا دالا توسىندەگى قالىڭ تايپالى ەل جوشىنى اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرىپ تۇرىپ، «ءۇيسىن مايقى بي: «تاقسىر، ءبىز تەك بۇل دۇنيەدەگى تەڭسەسسىز شىڭعىس حاننىڭ الدىندا عانا باس ءيىپ، ونىڭ جانە ەرجۇرەك ۇلى، ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا كىرۋگە نيەت قىلدىق. باسقا ارقانداي كۇش ءبىزدى باعىندىرا المايدى. ءسىز ءبىزدىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا دەيىن تورىمىزدەن ورىن، توبەمىزدەن جايلاۋ بەرەتىن تورەمىز بولىڭىز»،- دەدى. مايقى ءبيدىڭ بۇل ءسوزىن قوڭىرات سەڭگەلە بي مەن ماۋكە بي، بارلاس قاراشار بي، موعول تازشا بالا، اتاقتى كوكەشە شەشەن اعىنان جارىلىپ، اعىل-تەگىل ءسوز سويلەپ قوشتادى. كۇيشى كەتبۇقا، دومباۋىل، ارعسۇن قوبىزشى دالا جەلىنىڭ سارىنىنا سالىپ كۇڭىرەنتىپ كۇي تارتتى.
ءوزىن حان كوتەرۋ ءراسىمى اياقتالعان سوڭ، جۇرت الدىندا جوشى مايقىنى «ەل كوسەمى، ۇلىستىڭ ۇيىتقىسى بولسىن» دەپ، ەل اتاسى اتادى. مايقى بيگە «تاڭباڭ سۇرگى، ياعني مالاتەمىر بولسىن، قۇسىڭ بۇركىت، اعاشىڭ قارااعاش، ۇرانىڭ «سالاۋات» بولسىن» دەپ، قوڭىرات سەڭگەلە بيگە ۇرانىڭ «قوڭىرات»، قۇسىڭ-سۇڭقار، اعاشىڭ - الما، تاڭباڭ – اي بولسىن»،- دەيدى. سول جولى جوشى حان قازاق رۋ تايپالارىنىڭ، ۇلىستارىنىڭ قاعاندارى مەن بەكتەرىنە، تارحاندارىنا، جابعىلارىنا تۇگەل ات-اتاق، ۇران، تاڭبا ۇلەستىرەدى. وسى جيىنعا قاتىسقان بيلەر ءبىراۋىزدان: «بۇدان بىلاي ۇرانىمىز الاش بولسىن، تورەمىز جوشى، كوسەمىمىز مايقى بولسىن. تورە ۇرپاعى ارقا ۇراندى تورە اتالسىن»،- دەپ ءپاتۋالاسادى.
مىنە، ءبىزدىڭ تاريح قايدا جاتىر. جوشىنىڭ بيلىگىنە باس ۇرعان ەل ونى وزىنە شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق، جوشى حان دەپ اتاپ، سەنىپ، حان سايلادى.
- مىنا جالپاق دالانى مەكەندەگەندەردىڭ تۇڭعىش تورەسى ياعني حانى جوشى دەسەك بولا ما؟ - ارينە، مىنا كىتاپتى وقىعان ادام وسىلاي وي تۇيەدى. جالپى، جوشى - تاريحى وتە كۇردەلى تۇلعا. جوشى تۋرالى ءارتۇرلى قاۋەسەت، جەل سوزدەر جەتەرلىك. بىراق، شىڭعىس حان ونى ەشكىمنىڭ تالقىسىنا سالمايدى. ءوزىنىڭ ۇلى شاعاتايدىڭ جوشىنىڭ جاعاسىنان العان ارەكەتىنە دە ودان ءارى جول بەرمەدى. ەن دالادا وزىنەن كەيىن حان اتالعان ۇلى جوشىعا شەكسىز بيلىكتى ءوز قولىمەن بەردى. وعان دەگەن باسقا ۇلدارىنىڭ قىزعانىشىن دا سەزدى. ءتىپتى، مۇراگەرلىك تۋرالى اڭگىمە بولعاندا، شاعاتاي: «وۋ، اكە! سەن ونى وزىڭە مۇرگەر قىلماقشىسىڭ با؟ ول دەگەن مەركىتتىڭ سارىپ كەتكەن جەرىنە شىققان ءارامشوپ ەمەس پە»،- دەيدى. جوشى ونىڭ القىمىنان الىپ سىعىمدايدى. ولاردى بورشى مەن مۇقالي اراشالايدى. سول جولى شىڭعىس حان شاعاتايدىڭ ۇسىنىسىمەن تولەنى مۇراگەر دەپ جاريالايدى. وعان جوشى كەلىسەدى. بىراق، حان بالالارى اراسىنداعى ارازدىق ءورشي تۇسپەسە، باسىلمايدى. اياعى 1227 دوڭىز جىلى سارىارقا جەرىندە اڭ اۋلاپ جۇرگەن جوشى حاندى شاعاتاي ادام جىبەرىپ، وپات ەتەدى. بۇل تۋرالى تاريحي دەرەكتى كىتاپتاردا تولىق مالىمەتتەر بار. قازاق سسر ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4 توم 43-بەتىندە جوشىنى شاعاتايدىڭ كىسى جىبەرىپ ولتىرگەنى اشىق ايتىلادى. 2015 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان رۇستەم راحماناليەۆتىڭ «يمپەريا تيۋركي» دەگەن كىتابىنىڭ 286-بەتىندە شاعاتاي جوشىنى ادام جىبەرىپ ءولدىردى دەگەن دەرەك بار.
- بۇل تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر بار عوي.
- ءيا، بار. قۇلان تەۋىپ ءولتىردى، قۇلان شايناپ ءولتىردى دەگەندى دە ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. كىم قالاي دەسە دە، جوشىنىڭ ءولىمى كەيىنگى ۇرپاق بىرىمەن ءبىرى شايقاسىپ كەتپەسىن دەپ جاسىرىن ساقتالىپ قالدى. وسى جەردە كەتبۇقا بابامىزدىڭ دانالىعىن ايتا كەتكەن دۇرىس. جوشىنى قۇلان شايناپ ءولتىردى دەگەن اڭىزدى شىڭعىستىڭ قۇلاعىنا قۇيدى. ەل سولاي قۇلاعدار بولسىن دەگەنى. ايتپەسە، قارۋ-جاراعى ساي، سوڭىندا بەس مىڭ نوكەرى بار تۇلپارى ءدۇلدۇل جوشىنى تۇرقى قاشىرداي بولاتىن ءوزى جارالى اقساق قۇلان قالاي شاينايدى؟ جوشى - جەكپە-جەككە شىعىپ جۇرگەن باتىر. قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن. ونىڭ قاسىنداعى وققاعارلارى دا وسال ەمەس. بۇل ارنايى ادام ولتىرۋگە ماشىقتانعان باسكەسەرلەردىڭ قاپياداعى قيمىلى بولسا كەرەك جانە ءبىر ويعا ورالاتىنى كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى اڭىزدار مەن باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن مالىمەتتەردە جوشىنىڭ استىنا مىنگەن تۇلپارى قايدا قالعانى تۋرالى ايتىلمايدى. ول كىمنىڭ تاقىمىندا كەتكەنى دە بەلگىسىز. بەلگىلىسى - كەتبۇقانىڭ كۇيى. وسى كۇي ارقىلى جوشىنىڭ ءولىمى يەن دالاعا قۇلاننان كەلدى دەپ ەستىلدى. ءاسىلى، جوشىنىڭ اتىنىڭ ءوزى، ءاۋ باستان-اق سان تاراپقا جۇگىرتەر سىپسىڭ سوزدەرگە جەل بەرگەندەي. جوشى دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى موڭعولداردىڭ اراسىندا جولشى، جولاۋشى دەگەندى مەڭزەيدى ەكەن. شىڭعىس حان بالاسىنا جولاۋشىلاپ كەلدىڭ بە، جولدان كەلدىڭ بە دەگەندەي سۇراقپەن قاراعان سياقتى. سەبەپ، بورتەنىڭ مەركىتتەردىڭ قولىندا تۇتقىندا بولعاندىعىندا جاتسا كەرەك، قالاي دەسەك تە شىڭعىس حان جوشىنىڭ ەرلىگىن، ادىلدىگىن، باتىرلىعىن، بايىپتىلىعىن، بايسالدىلىعىن باعالاعان. وزىنەن كەيىن كوزى تىرىسىندە حان اتالعان بالاسىنىڭ ءار ىسىنە سۇيسىنگەن. سودان دا بولار، ونىڭ اجالىن ەستىرتكەننىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيامىن دەۋى.
- شىڭعىس حانعا بۇل قارالى حاباردى كەتبۇقا كۇيمەن جەتكىزدى دەگەن ءسوز بار عوي.
- راس. شىڭعىستىڭ الدىنا كەلىپ، بوتاسى ولگەن بوزىنگەندەي كۇيدى بەبەۋلەتكەن كەتبۇقاعا شىڭعىس حان: «وۋ، كەتبۇقا، باياعىدا بوزىنگەن جەرىپ، بوتاسىن الماعاندا سەن بەس ساۋساعىڭدى سىرىمەن قاپتاپ الىپ، ىنگەندى ءيىتىپ، بوتاسىن الدىرىپ ەدىڭ. ەندى مەنى دە سول بوتاسىنان جەرىگەن ىنگەندەي ەمىرەنتتىڭ-اۋ. قايدا مەنىڭ جوشىم؟ انداعى پالەنىڭ داۋىسى سۇمدىق قوي.
اۋ، شىڭعىس حان، شىڭعىس حان،
ارقادا قۇلان جوسىعان.
بالاڭ ءولدى جوشى حان،
بالاڭ ءولدى جوشى حان،-
دەپ وتىرسىڭ-اۋ ءتارىزى»،- دەگەندە ومىراۋى جاسقا تولادى. وعان قوسىلا ەل جىلايدى. كۇيدى ەستىرتكەن دومبىرانىڭ شاناعىنا قورعاسىن قۇيادى. ال كەتبۇقانىڭ كىم ەكەنىن قالىڭ ەل بۇگىن تانىپ ءبىلدى. جەزقازعان قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا كەتبۇقانىڭ ەسكەرتكىشى تۇر. ەندىگى ءبىر وي سول كەتبۇقا ەسكەرتكىشى جالعىزسىراماسا ەكەن دەيمىن.
- سوندا قالاي؟ ونىڭ قاسىندا كىمنىڭ ەسكەرتكىشى تۇرۋ كەرەك دەيسىز؟
- ايتايىن. بۇل - مەنىڭ جەكە پىكىرىم. التى الاشتىڭ باسىن قوسىپ، كەڭ دالانىڭ حانى سايلانعان جوشى حاندى ويعا ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. جوشى دەگەن اتىنا حاندىقتى قوسىپ ايتۋ نەنى بىلدىرەدى؟ قازاق دالاسىنداعى حاندىق بيلىكتىڭ باسقادان ەمەس، ءدال وسى جوشىدان باستالعانىن اڭعارتادى. التى الاشقا بيلىگىن جۇرگىزىپ، ەل ىشىندە ىمىراجاي كوڭىل-كۇي قالىپتاستىرىپ، قازاق بالاسىنىڭ قاز تۇرىپ، قادام باسۋىنا، ءوز الدىنا جەكە ەل بولۋىنا ارنالعان قادانى العاش قاققان دا وسى جوشى دەر ەدىم. ەندەشە، بىزگە مىنا قازاق ەلىنە جوشى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى رەتىندە عانا ەمەس، ەلدىڭ باسىن قۇراعان حاندىق ءداۋىردىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، بوساعاسىن بەكىتكەندىگىمەن دە قادىرلى. بۇل تۋرالى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ايتقانى ەسىڭدە مە؟
- قاشانعى؟
- ەسىڭە سالايىن. جەزقازعان – بەينەۋ تەمىرجولىنىڭ اشىلۋى سالتاناتىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جەزقازعانعا كەلگەندە عاسىر جولىنىڭ سالىنىپ بىتكەنىنە وراي وتكەن سالتاناتتا مىنا سەن - باتىربەك مىرزابەكوۆ حالىق اتىنان ءسوز الىپ، پرەزيدەنتىمىزگە راحمەت ايتتىڭ. راس پا؟
- راس.
- راس بولسا، تىڭدا. سودان كەيىن ەلباسى اتباسىن ۇلىتاۋعا بۇردى. سونداعى بالبۇلاقتىڭ باسىندا، قالىڭ ورمان اراسىندا ەلگە ءسوز ارنادى. سول بۇلاقتىڭ باسىنداعى الەمدەگى بارلىق شۇرايلى جەردەگىدەي تابيعاتى كەلىسكەن تاريحي ورىندى تاڭداپ، عاجايىپ دەمالىس ءۇيىن سالدىرعان جاننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
- بىلەمىن. «قازاقمىس كورپوراتسياسى».
- سول كورپوراتسيانىڭ سول كەزدەگى جەزقازعان ايماعىنداعى قۇرىلىمىن باسقاراتىن مەنىڭ ۇلىم تالعات مۇزارافۇلى بولاتىن. سول تالعات ۇلىتاۋدىڭ باسىنا بالبۇلاقتىڭ تۇبىندە وسى دەمالىس ءۇيىن سالۋدى ءوزى باس بولىپ قولعا الدى. كورپوراتسيا باسشىلارىنىڭ كوزىن جەتكىزدى. تاعى دا وسىنداي بىرنەشە دەمالىس ورىندارىن سالۋدى جوسپارلادى. بىراق، قىزمەتى باسقا سالاعا اۋىسىپ كەتتى. دەسەك تە، ەلباسىنىڭ ءوزى ەركىن دەم الاتىن ادەمى دەمالىس ورنى پايدالانۋعا بەرىلدى. مىنە، وسى جەردە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ۇلىتاۋ تۋرالى ايتا كەلىپ: «بۇل جەردە ءبىزدىڭ حالقىمىز جوشى حاندى اق كيىزگە وراپ، حان كوتەردى»،- دەپ اتاپ ءوتتى. ەلباسىنىڭ ءوزى ەسكە سالعان ەرىمىزدى ءبىز نەگە ۇمىتامىز؟ بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ جوسپارى جۇزەگە اسىپ جاتقاندا قازاق حاندارىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، ەلباسىنىڭ ءوزى اتىن اتاپ وتكەن حانىمىزدىڭ ماڭگىلىك قونىسى بولعان جەر ىرگەمىزدە. جوشىنىڭ بيىك بەينەسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلگى ەتۋىمىز كەرەك. جوشى تۋرالى ەلباسى بەكەر ەسكە سالعان جوق. مۇنى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون. رەسپۋبليكامىزدىڭ مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى جوشىعا ەسكەرتكىش ورناتۋدىڭ باسىندا تۇرۋى كەرەك. ويلاستىرسا دەيمىز. سەبەپ، ەلىمىزدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى باقىتجان ساعىنتاەۆپەن بىرگە جەزقازعانعا كەلگەن ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: «سانتا-كلاۋستىڭ قايدا تۋىپ، قايدا ولگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ومىردە ول بولعان با، بولماعان با، بەلگىسىز. ايتسەدە ەۆروپالىقتار ءبىر جەردى سانتا-كلاۋستىڭ مولاسى دەپ بەلگىلەپ، سوعان تۋريستەردىڭ باراتىن جاعدايىن جاسادى. قازىر وعان اعىلعان ادامدا شەك جوق. ءبىز دە وسى ۇلىتاۋدا ءبىر ادامعا بەلگى قويىپ، تۋريستەردى شاقىرۋىمىز كەرەك» دەپ ەدى. مىنە، مينيستر مىرزاعا قيالدان ادام ىزدەمەي-اق ءدال وسى جوشى حانعا نازار اۋدارىپ، وعان ەسكەرتكىشتى جەزقازعاننىڭ باسىندا ورناتسا، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان اعىلعان ادامنىڭ لەگىن كورەر ەدىك. وسى رەتتە، ماعان بۇل جوشىعا نەگە تىرەلىپ قالدىڭىز دەرسىڭ. سولاي ما؟
- سولاي دەيىك.
- ەندەشە تىڭدا. موسكۆالىق جازۋشى كونستانتين پەنزوۆتىڭ موسكۆا قالاسىنداعى «الگوريتم» باسپاسىنان 2006 جىلى «رۋسسكي تسار باتىي» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. باسىلىمنىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىن جوشىنىڭ بالاسى باتىيدى ورىستىڭ پاتشاسى دەپ باعالايدى. قازاقشا ايتقاندا ءبىزدىڭ العاشقى حانىمىز دەيدى ولار باتىيدى. ال، باتىيدىڭ اكەسى كىم؟
- جوشى.
- سول جوشىنىڭ بالاسىن ورىستار «ءبىرىنشى تسار» دەپ وتىر. ەندەشە سول جوشىنى ەلباسىمىز ەسىمىزگە سالىپ، بيلىگىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعانىن اتاپ وتكەندە ءبىز نەگە ءۇنسىز قالامىز؟! كونستانتين پەنزوۆتىڭ كىتابى شىققانان بەرى قانشاما جىل ءوتتى. جايشىلىقتا شۋ ەتە قالاتىن ورىستىڭ جازۋشى، تاريحشىلارى «بۇل دۇرىس ەمەس» دەپ ايتقان جوق. دەمەك، مويىندالىپ تۇر. باتىيداي ءباھادۇردى تاربيەلەگەن جوشى ءبىزدىڭ ىرگەمىزدە جاتىر. بابالارىمىزدىڭ بابالارى حاندىعىمىزدىڭ باستاۋى جوشىدان دەپ ايتىپ ءوتتى. بۇل جوشىعا دەيىن مەملەكەت بولعان جوقپىز دەگەندىك ەمەس، جەكە-جەكە حاندىق قۇرعان كەزدەن باسىمىزدى بىرىكتىرگەن - جوشى حان. سول جوشىعا كۇمبەزدى مازار سالعان دا وسى ءبىزدىڭ بابالارىمىز. بالابارىمىز قۇرمەتتەگەن حاندى، بالالارى باعالاسا ارتىق پا؟ كەيىنگى ۇرپاق ءبىلىپ، كورىپ، ۇلگى الۋ ءۇشىن دە جوشىنىڭ بيىك بەينەسى بوي كوتەرسە، ارقا ءتوسى اجارلانا تۇسپەي مە؟ بۇل جوشىعا عانا ەمەس، سول زاماندا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدى ەسكە الۋعا دا مۇمكىندىكتى مولايتادى. سانسىز نوكەرىنىڭ دەنى دە وسى بۇگىنگى قازاق بالالارىنىڭ بابالارى ەكەنى امبەگە ايان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە كەتبۇقادان كەيىن كەڭگىر بويىنداعى كەلىستى قالادا جوشى حاننىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلسا، ودان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. ولاي دەيتىنىم ءبىز حانىن قادىرلەپ، ءبيىن باعالاعان حالىقپىز. وتكەنىمىزدى وشىرمەي العا قاراي ءوسۋ ءۇشىن دە بابالار جولىن جوعالتپاعانىمىز ءلازىم.
- اڭگىمەڭىز وي سالاتىنداي ەكەن، مۇزاعا. جالپى، ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىز ينجەنەر-گەولوگ. تاريحقا قايدان كەلدىڭىز.
- تەرەڭنەن قوزعايتىن بولدىق. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە شاحماردان ەسەنوۆپەن كەزدەسۋ ءوتتى. سوندا عالىم شاحماردان ءبىر سوزىندە اكادەميك وبرۋچەۆتىڭ «ءاسىلى كەن ينجەنەرى دەگەنىمىز جەرمەن جۇمىس ىستەيدى. ال، جۇمىس ىستەيتىن جەرىنىڭ تاريحىن بىلمەگەن ادام قالاي ينجەنەر بولادى» دەگەن ءسوزىن ايتقان ەدى. ينجەنەر بولامىن دەپ جۇرگەن ماعان بۇل ءسوز وي سالدى. ورتا مەكتەپتەگى تاريح ۇيىرمەسىن باسقاردىم. تاريحي قۇجاتتارعا ءۇڭىلدىم. تاريحشى ە.بەكماحانوۆتىڭ جازعاندارىن قالدىرماي وقىدىم. سول ە.بەكماحانوۆ «ۇستالىپ» كەتكەندە جەر-جەردە ونى كۇستانالايتىن جينالىستار ءوتىپ جاتتى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە دە بولدى. مەن ە.بەكماحانوۆتى اقتاپ سويلەدىم. مەكتەپ ديرەكتورى جينالىستى توقتاتتى. مەنى جەكە قابىلداۋىنا شاقىردى. سونداعى ايتقانى «بەكماحانوۆتى قولدايمىن دەپ ءوزىڭدى دە، ءبىزدى دە قيىن جاعدايعا قالدىرما» دەگەن ءسوز بولدى. سودان بەرى مەن تاريحقا دەن قويىپ كەلەمىن. مىنا قابىرعادا سىرەسىپ تۇرعان كىتاپتار اراسىندا بۇگىندە سيرەك كەزدەسەتىن باسىلىمدار بار. مەن وسىلاردى قاراپ، وقىپ، تارازىلاپ وتىرامىن. سىرلاسىم دا وسىلار. كىتاپتاعى دەرەكتەر شىندىققا جول باستايدى. مەنىڭ ايتارىم دا وسى كىتاپ سوزدەرى. وسىلاي دەسەم، قازاق حاندارىنىڭ باستاۋ كوزىندە جوشىنىڭ تۇرعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. ەلباسىنىڭ ءوزى بىزگە وسىلاي جول كورسەتتى. ەندىگى مىندەت رۋحاني جاڭعىرۋ باعىتىنداعى اتقاراتىن باستى شارامىز – جوشىنى ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ. جەزقازعاننىڭ باسىندا، بولماسا الماتى مەن استانادا جوشىنىڭ ۇلىتاۋ مەن الاتاۋداي بەينەسى ەسكەرتكىش بولىپ اسقاقتاپ تۇرسا، الەم جۇرتى نازار اۋدارماي ما؟ جوشىنىڭ باسىنا كەلىپ، ءتاۋ ەتەتىندەر كوبەيمەي مە؟ ارينە، بۇل - مەنىڭ جەكە ءوز ويىم. مۇنى مادەنيەت جانە سپورت ءمينسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى قاپەرىنە الار دەيمىن. قازىنالى قازاق ەلىنىڭ جوشىداي حانىنا ەسكەرتكىش قويۋعا داۋلەتى دە، دارمەنى دە جەتەدى. جوشى حاننىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ ارقىلى ۇرپاققا ۇران بولعان بابالاردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ونى قاستەرلەپ، باعالاي تۇسەمىز. كەتبۇقانىڭ ەسكەرتكىشىن قويعان ەل جوشى حاندى دا ۇمىتپاۋى كەرەك قوي دەپ ويلايمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ۇسىنىسىڭىز جۇزەگە اسىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر دەيىك.
- ارينە. سولاي بولعاي.
اڭگىمەلەسكەن
باتىربەك مىرزابەكوۆ،
«قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى وكىلى،
"انا ءتىلى"
