ساكەن سەيفۋلليننىڭ ستالينگە جازعان حاتى تابىلدى

جۇماجان سۇلەيمەن،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ
قىزمەتكەرى، تاريح
عىلىمىنىڭ كانديداتى

ورتالىق كوميتەتتىڭ باس حاتشىسى ستالين جولداسقا

قىرعىزيانىڭ حالكوم كەڭەسىنىڭ
بۇرىنعى توراعاسى س.سەيفۋلليننەن

بايانداۋ حات

قىرعىزيانىڭ قازىرگى ساياسي جاعدايى مەنى سىزگە تومەندەگىنى قىسقاشا بايان­داۋعا ءماجبۇر ەتەدى:
الدىمەن – ءوز باسىم تۋرالى.
مەن ءوزىم تۋرالى نەمەسە قىرعىز قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشكى كۇرەسى جايىندا بۇگىنگە دەيىن وك-تەگى سىزدەرگە جازىپ تا، ايتىپ تا كورگەن ەمەسپىن. مۇنىڭ سەبەبى – جىكشىلدىك تۋراسىندا كىنا تاعىلىپ، ايىپتالۋدان قاۋىپتەندىم. ۇنسىزدىك مەنىڭ قاتەلىگىم دە بولۋى مۇمكىن. ەندى مەن بۇل تۋرالى سىزگە ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ شەشىپ وتىرمىن. بىراق سىزدەن ءبىر نارسەنى – مۇنىڭ ءبارىن مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنان الىنعان سوڭ جازىپ وتىر، بىردەڭەنى سۇرايىن دەپ وتىر دەپ ويلاماۋىڭىزدى عانا وتىنەمىن. مەن ەشقاشان دا ەشتەڭەنى سۇراپ كورگەن ەمەسپىن، مۇنى مەنىمەن بىرگە 1917-18 جج. بەرى جۇمىس ىستەگەن جولداستارىم دا راستاي الادى.
ءىستىڭ ءمانى مىنادا: 1917-18 جج. كەڭەستەر ءۇشىن بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزگەن مەنى جانە ءبىرتالاي قىزمەتكەرلەردى، سول 1917-18 جج. قالاي بولعاندا دا كەڭەسكە قارسى جانە بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسىپ، پارتياعا 1920 ج. كىرگەن قىرعىز جولداستار ۇناتپايدى جانە قىرىن قارايدى.
وسى كۇنگى ءبىزدىڭ پارتيالىق جول­داستارىمىزدىڭ «شىعىس كەك­شىلدىگى» ولارعا باسىنان كەشىرگەندەرىن ۇمىت­تىرمايدى. ولار ءبىزدىڭ 1917 ج. باستاپ بوكەيحانوۆتىڭ1 جەتەكشىلىك ەتۋىمەن بولشەۆيزممەن كۇرەسكەن قىرعىز ۇلتشىل-الاشورداشىلارمەن قاس دۇشپان بولعانىمىزدى كەشى­رە الماي كەلەدى. ويتكەنى، بۇل جولداستاردىڭ ءبارى دەرلىك بوكەيحانوۆ، تىنىشباەۆ2, دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ3 نە جاقىن دوستارى نەمەسە باس يۋشىلەرى بولعاندار. ال، وسى اتتارى اتالعان ءۇش سۋبەكتىلەر سىزگە، البەتتە، تانىس بولار (بوكەيحانوۆ – شىعىس الاشوردا وكىمەتىنىڭ توراعاسى، تىنىشباەۆ – قوقاند رەسپۋبليكاسى وكىمەتىنىڭ توراعاسى، ال، دوسمۇحامەدوۆ بولسا – باتىس الاشوردا وكىمەتىنىڭ توراعاسى).
1917 ج. پاتشا قۇلاتىلعاننان كەيىن قىرعىزيانىڭ ءار بولىكتەرىندە قىرعىز گازەتتەرى جارىق كورە باستادى. ال، بۇعان دەيىن قىرعىزيادا جالعىز «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى شىعىپ تۇرعان ەدى.
ماسەلەن، اقمولادا پاتشالىق قۇ­لاعان سوڭ «تىرشىلىك» گازەتى، سەمەيدە «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋر­نالى، تاشكەنتتە «بىرلىك تۋى»، وردادا «ۇران»، ورىنبوردا ەسكى «قازاق» گازەتى، كەيىنىرەك قىزىلجاردا «جاس ازامات» گازەتتەرى شىعا باستادى. جانە دە وسى گازەتتەردىڭ ماڭىنا قىرعىزداردىڭ ازدى-كوپتى زيالىلارى شوعىرلانىپ، توپتاستى.
مىنەكەي، بۇل باسىلىمداردىڭ ءبارى، اقمولالىق «تىرشىلىك» گازەتىنەن باس­قالارى، بولشەۆيكتەرگە، كەڭەستەرگە قارسى جورىققا اشىق اتتانىپ، ۇزبەستەن انتيبولشەۆيكتىك ۇگىت جۇرگىزدى، بول­شەۆيكتەردىڭ كوسەمدەرى تۋرالى پاسىق وسەكتەر تاراتتى، ۇلتتىق-رەاك­تسيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ يدەيا­لارىن ورىستەتتى. تەك قانا جالعىز «ءتىر­شىلىك» گازەتى قىرعىز كەدەيلەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعادى جانە ۇلتتىق-رەاك­تسياشىل «الاش» پارتياسىنا قارسى شىقتى.
«تىرشىلىك» گازەتىن باسقارعاندار:
1. دۇيسەنباەۆ4 – كەرەنسكي كەزىن­دە تۇرمەدە وتىرعان، كولچاك تۇسىندا قۋعىندا قازا تاپتى.
2. مەن.
3. اسىلبەكوۆ5 – سلوۆاكتاردىڭ كو­تە­رىلىسى كەزىندە تۇرمەگە جابىلدى، قا­ماۋدان قاشىپ شىعىپ، قيىر شى­عىستاعى قىزىل پارتيزان جاساقتارى قاتارىندا شايقاستارعا قاتىستى.
4. سەرىكباەۆ6 كولچاك تۇرمەسىندە قازا تاپتى.
تاعى باسقا دا جولداستار بولدى.
ال، قازىرگى ءبىزدىڭ پارتيا بويىنشا جولداستارىمىز بولعاندار، بىزگە قى­رىن قا­رايتىندار، ول كەزدە جوعارىدا اتال­عان بولشەۆيزمگە جانى قاس گازەتتەردىڭ توڭىرەگىندە ءجۇردى نەمەسە ءارتۇرلى قالالاردا مەكەندەگەنىمەن، الگى گازەتتەرگە شىن مانىندە قولداۋ كورسەتىپ جازىپ تۇردى، ءسويتىپ قالاي بولعاندا دا بولشەۆيكتەرمەن بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزدى، كوسەمدەر تۋرالى وتىرىك، جەكسۇرىن لاقاپتار تاراتتى.
1917 ج. اقمولاعا، بولشەۆيكتەرمەن شايقاسۋعا اتتى اسكەر جاساقتاۋ ءۇشىن، اقشا جيناۋ ءۇشىن الاشوردانىڭ ۋاكىلدەرى كاپيتان ابىلايحانوۆ7 پەن دارىگەر سەيتوۆ8 كەلگەندە، ءبىز بۇكىل حالىقتىڭ وكىلدەرى قاتىسقان ۇلكەن-ۇلكەن ميتينگىلەر مەن جينالىستار شاقىرىپ، ولارعا ايقىن تۇردە قارسى شىعىپ سويلەپ، ەكى كۇن ۇدايى ءسوزتالاسىنان كەيىن جۇرت ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا ەرىپ، الاش ۋاكىلدەرىن قۋىپ جىبەردى. سونىمەن ءبىز ءبىر توپ ورىس جولداستارمەن بىرلەسىپ اقمولانىڭ سوۆدەپىن ۇيىمداستىردىق.
1918 ج. كوكتەمىندە تورالقاسىنىڭ قۇرامىندا ءبىز دە بولعان اقمولا سوۆدەپى قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋعا دايىندىق جاساۋ جونىندە ماسكەۋدەگى ناركومناتستىڭ جەدەلحاتىن العان كەزدە سەمەيلىك «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالىندا «الاشتىڭ» ورتالىق باسشىلارىنىڭ ماسكەۋدەگى وزدەرىنىڭ ۋاكىلدەرى دوسمۇحامەدوۆتەر ارقىلى قىرعىزدارعا اۆتونوميا الىپ بەرگەندەرى جونىندە قۋانىشتى ءۇن­دەۋى پايدا بولدى. ءبىز اقمولادا بۇل جايىندا شۇعىل ارادا قىرعىز ەڭبەك­شىلەرىنىڭ ۋەزدىك سەزىن شاقىرىپ بايان­داما جاسادىق.
سەزد ءبىز ۇسىنعان – الاشورداشىلار العان اۆتونوميا قىرعىز ەڭبەكشىلەرى ءۇشىن قاجەتى جوق دەلىنگەن قاۋلىنى ءبىراۋىزدان قابىلدادى. ورىس پات­شا­سىنىڭ ۋريادنيگىنىڭ ورنىنا حان ۋريادنيگىنىڭ قويىلۋىن قىرعىز ەڭبەك­شىلەرى مۇلدە قالامايدى. ءبىزدىڭ ۇسىنۋىمىز بويىنشا سەزد ستالين جولداستىڭ اتىنا الاشوردانىڭ اۆتو­نوميا الۋىنا ءوزىنىڭ نارازىلىعى مەن قارسىلىعىن بىلدىرگەن مالىمدەمەسىن جىبەردى9.
سونىمەن بىرگە مەن الاشورداشىلار تۋرالى، ولاردىڭ قانداي ادامدار ەكەندىگىن جازىپ ءسىبىر سوۆدەپىنە بايان­داما حات جىبەردىم. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، الاشورداشىلارعا ءتىپتى دە ۇناي قويعان جوق.
1918 ج. ءسىبىر مەن ورالدا كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاندا الاشورداشىلار شاتتانىپ شىعا كەلدى. جەر-جەردە ءوز وكىمەتىن ورناتىپ، جاساقتارى مەن ميليتسياسىن قۇرىپ، ءتىپتى اسكەري مەكتەبى مەن وقۋ كوماندالارىن ۇيىمداستىردى، قىرعىز بولشە­ۆيكتەرىن تۇتقىنداۋمەن بولدى. بۇيرىقتارى مەن حابارلارى وزدەرىنىڭ ورتالىق گازەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى (شىعىس قىرعىزيادا سەمەيلىك «سارىارقا» گازەتى، باتىس قىرعىزيادا ويىل قالاسىندا)10.
بۇل كەزدە مەن دە، مەنىڭ كەيبىر قىز­مەتتەس جولداستارىم دا اباقتىلاردا وتىردىق، ال، الاشورداشىلار وكىلدەرى «بولشەۆيكتەردى جويۋ جونىندەگى» كوميسسيالاردىڭ تەرگەۋلەرىندە جوعا­رىدا اتالعان قۇجاتتار مەن «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ جەكە ساندارىن العا تارتىپ، بىزگە قارسى، اسىرەسە «ءتىر­شىلىكتىڭ» جەتەكشىسى رەتىندە ماعان قاتتى شۇيلىكتى (اقمولاداعى الاشوردا مۇشەلەرى، نۇراليندەر)11. قىرعىز بولشەۆيكتەرى زاڭنان تىس دەپ جاريالاندى (الاشوردا وكىمەتىنىڭ №4 بۇيرىعى. «سارىارقا» گازەتى).
ولار شاتتانىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ جولداستارىمىزدىڭ ءبىرازى تۇرمەلەردە قينالدى، وزگەلەرى بوي تاسالاپ كەتتى، مەن بولسام، بىرنەشە جولداستارىممەن بىرگە اقمولانىڭ اباقتىسىندا كىسەن­دەل­گەن كۇيدە جاتتىم، ال، ءبىزدىڭ «تىرشىلىك» گازەتىمىز باسىپ الىنىپ، تالقاندالدى.
تۇتقىنعا الىنعان قىرعىز بولشە­ۆيكتەرىنىڭ ءبارى، قاشىپ قۇتىلعاندارىن ەسەپكە الماعاندا، نە اتىپ تاستالىندى نەمەسە ازاپتالىپ، ولگەنشە قينالدى.
ۇلى كۇرەستىڭ وسى ءبىر اۋىر مەزەتىندە بۇگىنگى كوممۋنيستەر، پارتياعا 1920 ج. مۇشە بولىپ ەنگەندەردىڭ تۇگەلى دەرلىك شاتتىققا تولى الاشوردادا قىزمەت ەتتى، دۋتوۆ، تولستوۆ، كولچاك جانە ان­نەنكوۆ12 سياقتى گەنەرالداردىڭ قاناتىنىڭ استىنا كىردى. بۇلارمەن الاشوردا تىعىز بايلانىس ورناتتى. الاشوردانىڭ جاساقتارى مەن اتالعان گەنەرالداردىڭ وتريادتارى قىزىلدارعا قارسى بىرلەسىپ شايقاستى.
ال، كونتررەۆوليۋتسيا جەڭىلىسكە ۇشىراپ، گەنەرالدار ءبىرجولاتا تالقان­دالعان شاقتا جانە اقىر اياعىندا، 1920 ج. تۋعاندا، رەۆوليۋتسيانىڭ كەشەگى جاۋلارىنىڭ كوبى، بوكەيحانوۆتىڭ ءوز باسىنىڭ، دوسمۇحامەدوۆتەر مەن تىنىشباەۆتاردىڭ دا ماقۇلداۋىمەن ركپ قاتارىنا كىرە باستادى. ارينە، سوڭعى كىرگەندەردىڭ پارتياداعى ۇلەس سالماعى 1917-18 جج. امان قالعان ساناۋ­لى قىرعىز كوممۋنيستەرىنەن باسىم بولىپ شىعا كەلدى.
مۇنان سوڭ لەزدە، ىلە-شالا قىرعىز كوممۋنيستەرىنىڭ ورتاسىندا ەكى اعىمنىڭ – وڭشىلدىق پەن سولشىلدىقتىڭ پايدا بولعانى ايقىندالا باستالدى.
وڭشىلدار – بۇلاردىڭ كوپشىلىگى 1920 ج.، ال، سولشىلدار – 1917-18 جج. پارتياعا كىرگەندەر. البەتتە، 1920 ج. پارتياعا مۇشە بولعانداردىڭ دا اراسىندا، اسىرەسە جاستار ىشىندە وڭشىل ەلەمەنتتەردىڭ كوزقاراستارىنا تەرىس قارايتىن جولداستار كەزدەسەدى. مىنە، وسى ەكى اعىم بىردە كۇشەيىپ، ەندى بىردە جوعالعانداي بولىپ سايابىرلايدى. دەگەنمەن، 1920 ج. باستاپ بىزگە جولداس بولعان وڭشىل باعىتتى ۇستانۋشىلار بولىپ كورىنەتىندەرگە ءبىز دە وتە-موتە سالقىنقاندىلىقپەن قاراي المادىق، ويتكەنى، ولاردىڭ ىستەرىن ءبىز ءوز ارقا­لارىمىزدا وتە اۋىر سەزىندىك. 1923 ج. دەيىن ءبىز وسى وڭشىل اعىمعا قايت­كەن كۇندە دە تىم جول بەرمەۋگە ۇمتى­لىسىمىزدى توقتاتپاي كەلگەن ەدىك.
1923 ج. باستاپ بىزگە وڭشىلدار وزدەرىنىڭ قيسىق جاقتارىنا تارتۋدى قويعان سياقتى بولىپ كورىندى دە، ءبىز ولارعا شىن نيەتىمىزبەن سەنىم كورسەتە باستادىق. بىراق ەندى ءبىز بۇل جونىندە ءوزىمىزدىڭ قاتەلەسكەنىمىزدى كورىپ وتىرمىز.
وڭشىلدىق اعىمدار نەدەن كورى­نەدى؟ بۇل جولداستار، بىرىنشىدەن، قىر­عىزيادا تاپتار جوق دەپ سەندىرەدى، ەكىنشىدەن، پارتيانىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن پارتيادان تىس زيالىلاردىڭ ورتاسىنا شىعارىپ، ولارمەن بىرلەسىپ تالقىلاۋدى شىعارعان، ال، سوڭعىلار بولسا ركپ-عا كىرمەگەن كەشەگى الاشوردانىڭ باسشىلارى. ۇشىنشىدەن، قىرعىزدار اراسىندا كوممۋنيستىك جاستار وداعىن ۇيىمداستىرۋدىڭ كەرەگى جوق دەپ، ونىڭ ورنىنا بولەك «قىرعىز جاستارىنىڭ وداعىن» قۇرۋدى ماقۇل كورەدى جانە ت.ب.، وسى رۋحتا جالعاستىرا بەرەدى.
الاشورداشىلار مەن ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ باسپا جۇزىندە بولسىن، اۋىزشا ايتارى بولسىن بىلاپىت سوزدەرىنە الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مەن ىلىگەمىن. مەن ولار تۋرالى 1917-18 جج. «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ەكىنشى رەداكتورى جانە ءىس جۇزىندە گازەتتىڭ جەتەك­شىسى بولعان كەزىمدە، ونان سوڭ دا، باسقا تۇردە ورىنبورداعى قىرتسيك ورگاندارى «ەڭبەك تۋى» جانە «ەڭبەكشىل قازاققا» دا جازدىم، ءتىپتى مەنىڭ ورىس تىلىندەگى ەكى ماقالام 1920 ج. ناركومناتستىڭ ورگانى «جيزن ناتسيونالنوستەي»-دە13 جاريالانعان ەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءۇشىن ماعان كەشىرىم جاساي الماي كەلەدى.
مەن بۇرىنعى اۋىل مۇعالىمىمىن. جامان با نەمەسە جاقسى ما، قىرعىزدىڭ جازۋشىسى مەن اقىنىمىن. مىنەزدەمە ءۇشىن تومەنگى جايدى كەلتىرەيىن: ءوز كەزىندە زامانداستارى – دۆوريان وكىلدەرى نەكراسوۆتىڭ14 اقىندىعىن مويىنداماعانىنداي، بۇگىن دە بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ كوپ­تەگەن وكىلدەرىنىڭ دەميان بەد­نىيدى15 اقىن دەپ مويىنداعىسى كەلمەيتىندىگىندەي، الاشوردادان شىعىپ 1920 ج. پارتياعا كىرگەن ءبىزدىڭ جولداستار دا مەنى اقىن دەپ تانىعىسى كەلمەيدى، تانىعان كۇندە دە ءتۇرلى ەسكەرتۋلەرمەن تانىعانداي بولادى.
مەن رەۆوليۋتسيا تۋرالى «قىزىل سۇڭقارلار»، «پاروۆوز»، «قىزىل باتىر­لار»، «قىزىل جاۋىنگەرلەر» مەن «اەروپلانمەن سامعاعان رەۆوليۋتسيانىڭ جارشىلارى»، ۇگىت سيپاتتاعى ولەڭدەر جازعانىمدا ولار مۇنى «اقىندىق ەمەس» جانە «جامان» دەيدى دە، «قىرعىزدارعا بۇل نارسەلەر جونىندە جازۋدىڭ قاجەتى جوق، ليريكاعا ۇگىتتى ەنگىزۋگە بولمايدى» دەيدى. ال، مەن تەك قانا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى جايىندا جازسام، ولار مۇنىڭ جارايدى، ءتىپتى وتە جاقسى دەيدى. جانە دە ماعان عانا ەمەس، مەنىڭ قالام ۇستاعان جولداستارىما دەگەن كوزقاراس تا ءدال وسىنداي. مىسالعا جاس اقىن س.مۇقانوۆ16 تۋرالى دا ولاردىڭ پىكىرى وسىلاي.
ەندى، قىرعىزياداعى جالپى ساياسي جاعداي تۋرالى. قىرعىزيادا قازىر 1920 ج. پارتياعا كەلگەندەردىڭ، ياكي وڭشىل اعىمداعى ادامداردىڭ ۇستەمدىگى ورنىققان. تەك قانا واك [ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى] مەن حكك [حالىق كوميسسارلار كەڭەسى] توراعالارى وڭشىل اعىمعا نيەت بىلدىرمەيتىن ادامدار. سوندىقتان، سىرتتاي قاراعاندا جوعارعى باسشىلىقتىڭ ءبارى وڭشىل باعىتتاعى ادامداردىڭ قولىندا ەمەس سياقتى كورىنەدى. سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ەكى كىسى نە ىستەي الادى، ونىڭ ۇستىنە حالكوم كەڭەسىنىڭ توراعاسى جولداس نۇرماقوۆتىڭ17 مىنەزىنىڭ اۋىرلىعى، قىرواك-ءنىڭ توراعاسى مىڭباەۆ18 جولداستىڭ شالا ساۋاتتىلىعى ولاردىڭ سىرتىنان وڭشىل اۋىتقۋشىلاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە اسا قولايلى جاعداي تۋدىرادى. مىنە، وسى سوڭعىلاردىڭ ىشكى بىرلىگىنىڭ بەرىكتىگى سونشا، كومپارتياعا مۇشە ادامدار مەن ۇلكەن ءارى جاۋاپتى قىزمەت ورىندارىندا وتىرعانداردان باستاپ، اياعى بوكەيحانوۆ، دوسمۇحامەدوۆتەر، تىنىشباەۆپەن، اقىندار جۇماباەۆ19, دۋلاتوۆپەن20 بىتەتىن ءبىر شىنجىردىڭ باۋىنا ۇقسايدى. بۇل ادامدارعا كەدەرگى جاساماقشى بولعان جولداستار ءارتۇرلى سىلتاۋمەن لاۋازىمدى قىزمەتتەرىنەن بىرتىندەپ الىنىپ، ولاردىڭ ورنىنا «ءوز ادامدارى» قويىلۋدا. بۇگىندە گاك-تەردىڭ (گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتتەرى] بارلىق توراعالارى، ورال گاك-ءنىڭ توراعاسى جولداس دوسوۆتان21 وزگەلەرى، ولاردىڭ «ءوز ادامدارى».
1. ماسەلەن، قىرعىز واك-ءنىڭ حاتشىسى ج.سادۋاقاسوۆ ورنىنان الىنىپ تاستالدى. ول 1917-18 جج. الاش­ورداشىل اعىمعا قارسى كۇرەسكەن بەلسەندى كۇرەسكەرلەردىڭ ءبىرى، الاش­وردالىق ۇيىمدارعا قاراما-قارسى قۇرىلعان ومبىنىڭ قىرعىز جاستارىنىڭ «دەموكراتيالىق كەڭە­سىنە» قاتىسۋشى. 1918-19 جج. ومبى قالاسىندا استىرتىن قيمىل جاساعان، 1918 ج. جەلتوقسانىندا كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس شىعارعان بولشەۆيكتەرمەن بايلانىستا قىزمەت جۇرگىزگەن ادام. 1919 ج. ول مەنى جانە نۋركين23 جول­داستى كولچاكتىڭ كونتسلاگەرىنەن قاشىپ شىعۋىمىزعا كومەك كورسەتكەن، باي­دىلدين24 جولداسپەن بىرگە قىزىل پارتيزان ءابىلوۆ پەن ءبىر ورىس جولداستى جاسىرىپ امان الىپ قالعان ادام.
2. گۋبكوم حاتشىلىعى قىزمەتىنەن ح.جۇسىپبەكوۆ الىندى. ول 1917-18 جج. ومبى وقۋشىلارى ىشىندەگى بەلسەندى كۇرەسكەر، ج.سادۋاقاسوۆ، ت.ارىستانبەكوۆ، ا.نۇرسەيىتوۆ، ءا.دوسوۆ جولداستارمەن بىرگە الاشوردالىق اعىمعا قارسى قۇرىلعان «قىرعىز وقۋشىلارىنىڭ دەموكراتيالىق كەڭەسىن» ۇيىمداستىرعان كىسى.
3. س.ءشارىپوۆتى26 الدىمەن اقمولا گۋباتكومى توراعالىعىنان، سوڭىنان، مەنىڭ تالابىم بويىنشا جوعارى سوتتىڭ قىرعىزيالىق بولىمشەسىنىڭ القاسىنا مۇشە بولعان جەرىنەن قۋىپ شىعارىلدى. ول 1917-18 جج. كوكشەتاۋدا كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان ساناۋلى عانا بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى. كولچاكوۆششينا تۇسىندا جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، تۋركرەسپۋبليكا مەن قوستاناي، تورعاي مەن اتباسار اراسىندا استىرتىن جۇمىس جۇرگىزدى. مىنە، ەكى جىلداي بولدى، ول ءوز ىقىلاسىمەن «جەممۇنايدا» [«ەمبانەفت»] قىزمەت ىستەيدى.
4. ورال گۋبەرنياسىندا الاش­ورداشىلارمەن بەلسەندى تۇردە كۇرەسكەن جاس قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى يساەۆ27 واك-ءنىڭ حاتشىلىعىنان الىنىپ تاستالدى.
5. يپماعامبەتوۆتى28 – سول ورال گۋبەرنياسىندا الاشورداشىلارمەن الىسقان بەلسەندى جاس كۇرەسكەرلەردىڭ ءبىرىن – ورال گاك-ءنىڭ حاتشىلىق قىزمەتىنەن شىعارىپ جىبەردى.
6. ابدراحمانوۆ29 ورال گاك ءتور­اعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنان شىعارىلدى، ول دا الاشورداشىلاردىڭ قاس دۇشپانى بولعان كىسى. ارينە، بۇل اتالعان جولداستار بىردەن ەمەس، ءار ءتۇرلى مەزگىلدە قىزمەتتەرىنەن قۋىلدى.
1917-18 جىلداردىڭ كۇرەسكەرلەرى جولداس جانىبەكوۆ30, مۇكەەۆ31, بايسالىقوۆ32 سىندى، كەزىندە ءبىز قولداۋ كورسەتىپ، ۋەزدەر مەن گۋبەر­نيالاردان شىعارىپ الىپ، باسشى قىزمەت­تەرگە ۇسىنعان جەكەلەگەن قازاق جۇمىسشىلارىن، قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەپ، قايتكەندە دە بىزدەن الاستاۋعا تىرىسىپ باقتى، ءسويتىپ بايسالىقوۆتى بىزگە قارسى قويعان كەزى دە بولدى. مەنى حكك توراعالىعىنان الماقشى بولعاندا، وسى جۇمىسشى جولداستار «جوعارىلاتىلدى». مۇكەەۆتى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ەتىپ، بايسالىقوۆتى قىرواك توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندادى، ءتىپتى ول قىرواك-ءنىڭ توراعاسى بولادى دەگەن وسەكتى دە تاراتىپ جىبەردى، ال قىرواك مۇشەسى جانىبەكوۆتى ورتا بۋىن كومانديرلەر دايارلايتىن ولكەلىك ميليتسيا مەكتەبىنىڭ باستىعى ەتىپ قويدى. وزدەرى كۇشەيىپ العاننان كەيىن، ومبىدان مۇكەەۆكە قارسى، ونى 1917 ج. ءبىر ومبىلىق كوپەستىڭ دۇكەنىن توناۋعا قاتىستى دەپ ايىپتايتىن ماتەريال تاپتى (ول ءۇشىن ومبىعا ءبىر كىسى ارنايى بارىپ كەلدى). جانىبەكوۆتى قىرواك-نەن شىعارىپ جىبەردى، ال، بايسالىقوۆتى قىرواك-ءنىڭ توراعالىعىنا جوعارىلاتپاق تۇگىل، ونى توراعا ورىنباسارلىعى قىزمەتىنەن الىپ تاستادى. جانىبەكوۆكە ىشىمدىككە ۇرىندى دەپ كىنا تاقتى، ال، ولاردىڭ «ءوز ادامدارى» دا اراقتى ءتاۋىر ىشەتىنى بەلگىلى.
قىرواك-ءنىڭ توراعاسى بولعان مەڭدەشەۆ تە قىزمەتىنەن الىندى. العاشقى كەزدە ونىڭ ساياسي جولى دۇرىس بولعانىمەن، سوڭعى ۋاقىتتا ونىڭ بويىندا ورىس جولداستاردى دۇرىس-بۇرىستىعىنا قاراماي قۇر ماقۇلداۋ سياقتى وزگەشە، جاندى اۋىرتاتىن بولەك ءبىر مىنەز پايدا بولعانعا ۇقسايدى. مەن مۇنى جامان دەرت دەپ ەسەپتەيمىن جانە مۇندايعا قارسىمىن.
مىنە، تۇپتەپ كەلگەندە قىرعىزيادا قازىر وڭشىل ەلەمەنتتەر باسىم، ال، «الاشوردا» بولسا قوشەمەتتەپ قول شاپا­لاقتاۋدا. مۇنىڭ وسىلاي ەكەندىگىن دالەلدەيتىن ۇلكەن ماڭىزى بار ءبىر كىشىگىرىم وقيعانى كەلتىرسەم دە بولار. اقمەشىت (پەروۆسك) قالاسىندا بۇكىلقىرعىزدىق 5-ءشى سەزد بولىپ ءوتتى34. جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارىن وزىنە قوسقان سوڭ بۇكىل قىرعىزيا ءبىرجولاتا بىرىككەندىكتەن بۇل سەزد العاشقى بىرىكتىرۋ سەزى دەپ سانالدى. سەزد ءوز جۇمىسىن باستاعان سوڭ ەكىنشى نە ءۇشىنشى كۇنى ماعان ءبىر جولداس: سەزد ءماجىلىسى ءوتىپ جاتقان زالداعى قىزىل تۋلاردىڭ ناق ورتاسىندا دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ باتىس الاشوردا وكىمەتىنىڭ بەتىندە قۇران ءسوزى جازىلعان جاسىل تۋى تۇرعاندىعىن ايتتى.
مەن سەنبەي قالىپ ەدىم، دەگەنمەن، راسىندا دا قىزىل تۋلاردىڭ ورتاسىندا الدەبىر جاسىل تۋدىڭ تۇرعانى ەسىمە ءتۇستى. كەيبىر جولداستار نارازىلىق بىلدىرگەن سوڭ «الاشوردانىڭ» تۋى الىنىپ تاستالدى. كەيىن ايقىن­دال­عانداي، ونى ءبىر ورىس قىزمەتشىسى ءىستىڭ بايىبىنا بارماي ءىلىپ قويىپتى. ال، سەزدىڭ ءماجىلىس زالىن دايارلاۋعا جوعارى ساۋاتتى قىرعىزدار باسشىلىق ەتكەن ەدى!
سەزد بىتكەن سوڭ ورىنبورعا قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا، پوەزد ۇستىندە، بۇرىن الاشوردانىڭ قىزمەتكەرى بولعان ەسكى مۇعالىم، ماعان جاقسى تانىس حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەرى35, ەكى جولداستىڭ كوزىنشە ماعان ماساتتانا بىلاي دەگەن ەدى: «سايىپ كەلگەندە ءبارى ءبىزدىڭ دەگەنى­مىزدەي بولدى (ياعني الاشورداشا). سەزد ءبىزدىڭ الاشوردانىڭ جاسىل تۋى استىندا اشىلدى. ءبىز نەگىزگى تىرەك ينتەلليگەنتسيا بولۋى كەرەك دەپ ساناعامىز جانە بۇل يدەيانى سەزدە تولىعىمەن وتكىزدىك. جۇمىسشىلار جايىنداعى سوزدەر بوس قالدى. ءبىز ءوز وكى­مەتىمىزدى «الاشوردا» دەپ اتاعانبىز. ال، مىنا وتكەن سەزدە قىرعىزيانىڭ بولاشاق استاناسى اقمەشىت (پەروۆسك) قالاسىنىڭ اتىن قىزىلوردا (كراسنايا وردا) دەپ وزگەرتتىك. قىرعىزدار ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق تۇستەردىڭ ەشقانداي ماعىناسى جوق، ولارعا «وردا» قالسا بولعانى. ەندى پارتياعا ءبىز دە كىرەمىز («وردا» دەپ بايلار مەن اقسۇيەكتەردىڭ كيىز ۇيلەرىن اتايدى، ال، كەدەيلەر مەن جارلى ادامداردىڭ ۇيلەرىن «باسپانا» مەن «لاشىق» دەيدى).
مىنە، الاشوردانىڭ ۇساق وقىتۋشى-قىزمەتكەرى، بۇگىندە ناركومپروستا ىستەي­تىن ادامنىڭ ماعان پوەزدا ايتقان ءسوزى وسى.
شىنىن ايتقاندا ول ازداپ قىزىپ العان ەدى («ءوز يدەيالارىنىڭ» سالتانات قۇرعانىن جۋعان بولۋ كەرەك), دەگەنمەن دە، ول مۇنىسىمەن بەلگىلى توپتىق، بەلگىلى ساياسي اعىمنىڭ كوڭىل كۇيىن ءبىلدىردى. راسىندا دا، قازىر زيالى قىرعىزدار مەن قىرعىز ايەلدەرى ورتاسىندا، پارتياعا ءالى كىرمەگەن، نەمەسە كەزىندە كىرگەنىمەن اشارشىلىق جىلدارى پارتيادان شىعىپ قالعان الاشوردانىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرى مەن ولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ پارتياعا كىرۋگە دەگەن ۇلكەن ۇمتىلىسى باي­قالادى.
بۇلاردىڭ ءار قالالارداعى كەيبى­رەۋلەرى پارتياعا وتۋگە ارىز بەرىپ تە ۇلگەردى. بۇل جاعداي قىرعىزياداعى كومپارتيا ءۇشىن ءالى دە اسا قاۋىپتى بولىپ تابىلادى.
مىنە، قىسقاشا جازعاندا، مەنىڭ سىزگە حابارلاعىم كەلگەن جايتتەر وسى. مەن وزىمە ەشنارسە سۇراپ وتىرعان جوقپىن، ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. سونىمەن قاتار، بۇل بايانداۋ حاتپەن بىرگە، مەن ءۇشىن وسى ءبىر ورايلى كەزدە، ورتالىق كوميتەتكە مەنى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە ماركسيستىك ءبىلىمىمدى تولىقتىرۋ ءۇشىن وك مەنى سوتسياليستىك اكادەمياعا جولداما بەرۋىن ءوتىنىپ ارىز بەردىم36, نەگە دەسەڭىز، بۇل جاعىنان مەن وزىمدە ۇلكەن كەمىستىكتەر بارلىعىن سەزىنەمىن.
كوممۋنيستىك سالەممەن س.سەيفۋللين (قولى)
قازاقتان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆى. 811-ق.، 24-ت.، 243-ءىس، 7-17-پ.

تۇسىنىكتەمەلەر

1. ءاليحان بوكەيحانوۆ (1870-1937) – الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى. ول تۋرالى سوڭعى كەزدە جاريالانىمدار كوبەيگەنىمەن، ءالى دە عىلىمي اينا­لىمعا ەنبەگەن ارحيۆتىك دەرەكتەر كوپ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى» – قر پا. 141-ق، 1-ت، 167-ءىس، 65-68 پ.; 811-ق، 23-ت، 5-ءىس، 20-21-پ.; 24-ت، 245-ءىس، 1-18 پ جانە ت.ب.)
2. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ (1879-1937) – ۇلتتىق زيالىلاردىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىنىڭ جەتەكشى وكىلى.
3. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ (1886-1937) جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆ (1883-1939) – «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارى ءارى باسشى قايراتكەرلەرى.
4. راحىمجان دۇيسەنباەۆ – 1916 ج. بەس جىلعا جەر اۋدارىلۋعا كەسىلگەن ادۆوكات، 1917 ج. قازان قالاسىنان باسپاحانا جابدىقتارىن الىپ كەلىپ، «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ رەسمي ساراشىسى بولدى.
5. ابدوللا اسىلبەكوۆ (19-896-1938) – ساكەننىڭ سەرىگى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى. حات جازىلعان ۋاقىتتا ماسكەۋدە تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىندا وقىدى (قر پا. 141-ق، 1-ت، 13120-ءىس. 155-168-پ، 811-ق، 23-ت، 265-ءىس – جەكە ءىسى; قر ور­تالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى (قر وما). 5-ق، 18-ت، 86-ءىس – جەكە ءىسى).
6. بوكەن سەرىكباەۆ (1894-1919) – ساكەننىڭ قۇرداسى ءارى جان جولداسى. «جاس قازاقتىڭ» بەلسەندى مۇشەسى. ساكەن ونى «انا ءسۇتىن اقتاعان شىن ازاماتتار» قاتارىندا اتادى، «باقىت جولىنا» دراماسىن 1922 ج. العاش كىتاپ بولىپ شىققاندا تارتۋ ەتكەن سەگىز ادامنىڭ ءبىرى.
7. ميگاش ابىلايحانۇلى – ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» ونىڭ حان تۇقىمى، الاشوردانىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەكەندىگىن جازادى (ا.، 1977. 191-ب).
8. اسىلبەك سەيىتۇلى – الاشوردانىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 1918ج. 24 شىلدە­دەگى جەدەلحاتىنا قاراعاندا ول الاشور­دانىڭ باياناۋىلداعى كوميتەتىن باس­قارعان بولۋى كەرەك (الاش-وردا. سب.دو­كۋمەنتوۆ. سوست. ن.مارتىنەنكو. ا.، 1992, 94-ب). ومبى لاگەرىنەن قاشىپ شىققان ساكەن باياناۋىلداعى شايباي ناعاشىسىنىڭ ا.سەيىتۇلىمەن كورشى تۇرعاندىعىن ەستىپ، امالسىز بايانعا سوقپاي كەتەدى.
9. ساكەن ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «تە­لە­گراممانى اقىلداسىپ وتىرىپ جا­ساس­قان: مەن، بايسەيىت ءادىلۇلى، اب­دوللا اسىلبەكۇلى، باكەن سەرىك­بايۇلى، جۇماباي نۇركەۇلى، نۇرعايىن بەلمۇحامەتۇلى ءبارىمىز ەدىك. جازعان بايسەيىت ءادىلۇلى ەدى. جوندەپ جازعان مەن ەدىم» دەيدى (قازاقستان ازامات سوعىسىنىڭ وت جالىنىندا. ا.، 1960, 287-ب).
10. ويىلدا «جاڭا قازاق» گازەتى شى­عىپ تۇردى. ونىڭ ساراشىسى احمەت مامىتۇلى مامەتوۆ بولعان. ا.باي­تۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ گازەتتىڭ شىعارۋشىسى دەلىنەدى دە، ولاردىڭ ويىنشا بۇل گازەت بۇكىل قازاققا شام­شىراق بولعان «قازاق» گازەتىن الماستىرۋعا ءتيىس بولعان (قر پا. 811-ق.، 7-ت، 237-ءىس، 25-پ).
11. ولجاباي نۇرالين – ەلگە تىزەسىن باتىرعان بولىس. تولەباي نۇرالين – ءتىلماش، اقمولا وبلىستىق قازاق كومي­تەتىنىڭ باسشى وكىلى.
12. دۋتوۆ ا.ي. (1854-1921) – ورىنبور قازاق اسكەرىنىڭ اتامانى; تولستوۆ ۆ.س. (1884-1920) – رەسەي مونارحياسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان كۇشتەردىڭ جەتەكشىسى. 1918-1920 جج. ءسىبىر مەن قازاقستاندى قانعا بوياعان ديكتاتور. سوڭعى كەزدە ونى اقتاۋشىلىق نيەتتەر بايقالۋدا; اننەنكوۆ ب.ۆ. (1889-1927) – شەكسىز قانىشەرلىگىمەن اتىن شىعارعان اق گۆاردياشىلار اتامانى. 1927 ج. سەمەيدە سوت ۇكىمىمەن اتىلدى.
13. ورىس تىلىندەگى «كراسنىي ۆەست­نيك» (اقمولا) گازەتىندە 1920 ج. 24 تامىزدا جارىق كورگەن (ساكەننىڭ) «قىرعىز ينتەلليگەنتسياسى اراسىنداعى پارتياگەرشىلىك» جانە «قىرعىزيانىڭ كەشەگى رەۆوليۋتسيونەرلەرى» اتتى ەكى ماقالاسى بۇكىلرەسەيلىك «جيزن ناتسيو­نالنوستەي» گازەتىندە «قىرعىز ينتەل­ليگەنتسياسى تۋرالى» دەگەن اتپەن قايتا باسىلدى (1920, 25 قاراشا).
14. نەكراسوۆ ن.ا. (1821-1878) – اتاقتى ورىس اقىنى.
15. دەميان بەدنىي (پريدۆوروۆ ە.ا.) (1883-1945) – پوەزيانى مەيلىنشە ساياساتتاندىرۋدىڭ شەبەرى. ونىڭ اقىندىعىنا قازىر دە ءشۇبا كەلتىرىلۋدە.
16. ءسابيت مۇقانوۆ (1900-1973) – قالامگەرلىك جولىن اقىن رەتىندە باستاعان، ساياسي كوزقاراسى جونىنەن ءاردايىم ساكەننىڭ قاسىنان تابىلعان، سول ءۇشىن دە قۋعىنعا ۇشىراعان، ساكەننىڭ سەنىمدى شاكىرتى بولعان اتاقتى جازۋشىمىز.
17. نىعمەت نۇرماقوۆ (1895-1938) – ساكەننىڭ سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى، اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى. قازاق اكسر-ءى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتور­اعاسى قىزمەتىندە ساكەننىڭ ورنىنا كەلىپ، وسى جۇمىستى 1929 ج. كوكتەمىنە دەيىن اتقاردى.
18. جالاۋ مىڭباەۆ (1892-1929) – باستاۋىش مەكتەپتە ءۇش جىل وقىپ، ودان ءارى وقۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولماعان. ول قازاق اكسر-ءى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن 1925-1927 جج. اتقاردى.
19. ماعجان جۇماباەۆ (1893-1938) – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى. ساكەنمەن بىرگە ءبىر وقۋ ورنىندا – ومبى مۇعا­لىم­دەر سەمينارياسىندا وقىدى، «بىرلىك» ۇيىمىندا بىرگە قىزمەت ىستەدى. ساكەن مەن ماعجان اراسىنداعى ءتۇسى­نىسپەۋشىلىك شىعارماشىلىق نەمەسە ساياسي جولداردا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە گۇلنار دۋلاتوۆا مەن تاۋتان ارىستانبەكوۆتىڭ ەستەلىكتەرىن، تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ىزدەنىستەرىن نەگىزگە الساق، ماحابباتقا دا بايلانىستى بولعان ەكەن. قوس اقىن – ماعجان دا، ساكەن دە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بالدىزى، گيمنازيا وقۋشىسى گۇل­شاحرا دوسىمبەكوۆاعا عاشىق بولادى. ماعجانعا (ش.ەلەۋكەنوۆ. ماعجان. ءومىرى مەن شىعارماگەرلىگى. ا.، 1995, 20-25, 78, 138-ب) نەمەسە ەندى بەرەر جىلداردان سوڭ عاشىقتىق جىرلارى ءۇشىن اسىرە كوممۋنيستەردىڭ قىڭىر سىنىنا ۇشىرايتىن ساكەنگە دە شىقپاي، قازاقتىڭ ۇلكەن اعارتۋشى-ۇستازدارىنىڭ ءبىرى احمەتسانا ءجۇسىپ­ۇلىنا (1895-1931) تۇرمىسقا شىعادى (ج.كەنجالين. …بالاسى ءجۇسىپ قاجى احمەتسانا // حالىق كەڭەسى. 1995, 8 قاراشا). دەگەنمەن ەكى اقىن ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىن جوعارى ساناپ، تۋىسقاندىق سەزىممەن ساقتاپ ءوتتى. 1937 ج. جازىندا جۇدەپ-جاداعان ماعجاندى الماتىنىڭ ۆوكزالىنان قارسى العان س.مۇقانوۆتىڭ الدىمەن ەستىگەنى ماعجاننىڭ «مەنى اۋەلى ساكەننىڭ ۇيىنە اپار» دەگەن ءسوزى ەدى. ساكەن ونى كۇتىپ الادى (ن.ماعزۇمۇلى. ماعجان، ساكەن قوس ارىس// ارقا اجارى. 1992. 9-18 ماۋسىم).
20. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885-1935) – الاش قوزعالىسىنىڭ يدەولوگى، قازاقتىڭ پروگرەسشىل اعارتۋشى-دەمو­كرات اقىنى. تۇڭعىش ءرومانيسى. حال­قىنىڭ ساناسىن وياتۋدا تەڭدەسسىز ەڭبەك ەتكەن اياۋلى ازامات.
21. ابىلقايىر دوسوۆ (1899-1938) – كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى. ورال گۋباتكومىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن 1926 ج. قىركۇيەگىندە ول ماسكەۋگە، بۇكىلرەسەيلىك واك-ندەگى قازاقستان وكىلى بولىپ جىبەرىلدى (قر پا. 141-ق، 1-ت، 11556-ءىس، 87-129-پ). ساكەن ءا.دوسوۆ تۋرالى «قارا بالا» ولەڭىن جازعان.
22. جانايدار سادۋاقاسوۆ (1898-1938) – كورنەكتى ۇلتتىق قايراتكەر. «سەيفۋللينشينانىڭ» بەلدى وكىلى. ساكەنگە جاقىن ادام رەتىندە قىزمەتىنەن الىنىپ، اباي ەلىن باسقارۋعا جىبە­رىلگەن جانايدار ءوزىنىڭ قاجىر-قاي­راتى مەن بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا كەيىن قازاق اكسر-ءى زاڭ حالكومى، رەسپۋبليكا پروكۋرورى، كازكرايكوم حاتشىسى، حالكوم كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى اسا جاۋاپتى جۇمىستاردى اتقاردى.
23. جۇماباي نۇركين (1889-1920) – ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋىندە»: «اۋىلدىق شكولدىڭ وقىتۋشىسى، جابايى قازاق بالاسى»، اقمولا ۋەز­دىك سوۆدەپ مۇشەلىگىنە سايلاپ، تەرگەۋشى، تريبۋنال مۇشەسى قىلدىق. ول­جاباي بولىس نۇرالين ۇستاپ اكەلىپ قاماتتى» دەپ جازاتىن، ساكەنمەن بىرگە اقمولا تۇرمەسىندە، ازاپ ۆاگونىندا، ومبى لاگەرىندە قيانات كورىپ، اۋرۋعا شالدىعىپ قايتىس بولعان ازامات.
24. ءابدىراحمان ءبايدىلدين (1898-1930) – «الاش» جانە كوممۋنيستىك پارتيالارىنىڭ ءىرى قىزمەتكەرى. قازاق جاستارى قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتى­سۋشى. ادەبيەتشى. جۋرناليست. بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» العاشقى ساراشىلارىنىڭ ءبىرى. ساكەن وسى گازەتتىڭ ساراشىلىعى قىزمەتىندە ءابدى­راحماندى اۋىستىردى.
25. حامزا جۇسىپبەكوۆ (1900-1938) – كەزىندە ساكەنمەن پىكىرلەس بولعان، بەلگىلى باسشى قايراتكەر. «ساكەن جانە ساكەنشىلدىك» («ەڭبەكشى قازاق»، 1929, 3 تامىز) اتتى كولەمدى سىن ماقالانىڭ اۆتورى (ورىسشاسى «سەيفۋللين ي سەيفۋللينشينا» – سو­ۆەتسكايا ستەپ. 1929. 3 اۆگۋست). گولو­ششەكين تۇسىندا بك(ب)پ قازاق ولكە­لىك باقىلاۋ كوميتەتىندە، ميرزويان كەزىندە قازاقستان كاسىپوداقتارىنىڭ جەتەكشىسى، زاڭ حالكومى بولىپ ىستەگەن ازامات. ءومىرى مەن قىزمەتى ءالى زەرتتەلمەي كەلەدى.
26. سابىر ءشارىپوۆ (1882-1942) – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، شىعار­مالارىن تاتار، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازعان جازۋشى، اۋدارماشى ءارى تاريحشى. ساكەننىڭ قولداۋى مەن كومەگىن كوپ كورگەن ادام.
27. وراز يساەۆ (1899-1938) – الاش­ورداعا قارسى كۇرەسكە 1925 جىلعا دەيىن دە، سودان كەيىن دە كوپ ۇلەس قوسقانى دەرەكتەرمەن راستالادى. جامبىلدىڭ زەرتتەۋشىسى ز.كەلدىبەكوۆ ءوزىنىڭ و.يساەۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا ساكەن مەن وراز اراسىندا ورناعان ءوزارا سىيلاستىق قاتىناس جايىندا قىزىقتى ارحيۆتىك دەرەكتەر كەلتىرەدى. سولاردىڭ ءبىرازى ساكەننىڭ پارتيالىق جەكە ىسىنەن (ليچنوە دەلو س.سەيفۋللينا. قر پا ف.141, 16, د.1229) الىنعان ەدى.
28. امىرعالي يپماعامبەتوۆتىڭ (1903-1988) الاشورداشىلارعا وشىگۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بولعان: «اكەم – مەڭدىكەرەي يپماعامبەتوۆ ورال سوۆدەپىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان الاشوردانىڭ جىمپيتى مەن ويىل­داعى تۇرمەسىنە قامالىپ، 1919 جىل­دىڭ كۇزىندە تايپاق اۋداننىڭ جەرىندە اتىلدى» دەپ جازادى ول ءومىربايانىندا (11 اقپان 1936 ج. قر پا. 141-ق، 16-ت. 2229-ءىس، 32-پ). دەگەنمەن، 1937 ج. 4 جەلتوقساندا بك(ب)پ باتىس قازاقستان وبكومىنىڭ بيۋروسى جانىبەك اۋپارتكومىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇرگەن امىرعاليدى الاشورداشىلار شاينازاروۆ پەن ەسەنوۆتەرگە كومەكتەسكەندىگى ءۇشىن پارتيادان شىعاردى (قر پا. 141-ق، 1-ت، 11561-ءىس، 42-پ.). تاريحي ماڭىزى زور ەستەلىكتەر قالدىرعان ارداگەر.
29. بەيسەنعالي ابدراحمانوۆ (1892-1972) – ماماندىعى دارىگەر. 1930-1937 جىلدارى رەسپۋبليكا دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارى، قازاق اكسر-ءى واك-ءى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ حالكومى قىزمەتتەرىن اتقارىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ايداۋدا بولىپ كەلگەن قايراتكەر (قر پا. 141-ق، 1-ت، 13516-ءىس، 67-90-پ.).
30. مۇقاتاي (ۋگار) جانىبەكوۆ (1887-1932) – تاعدىرى قايشىلىققا تولى ازامات. ونىڭ شىنايى بەينەسىن س.مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەبى» تريلو­گياسىندا جازىپ قالدىرعان.
31. زىكىريا مۇكەەۆ – «تار جول، تاي­عاق كەشۋدە» «شىڭ باتىر» اتالعان ومبىداعى قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ جەتەكشىسى (288-ب).
32. نۇرماق بايسالىقوۆ (1893-1941) – 1925 ج. سوڭ قازاقستان ەگىنشىلەرى مەن ورمان شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعىنىڭ (رابزەملەس) توراعاسى بولدى. ۋسپەنسك، سپاسسك زاۆودتارىندا، بالقاش، باياناۋىل، قوڭىراتتا باسشى قىزمەتىن اتقاردى.
33. سەيىتقالي مەڭدەشەۆ (1882-1938) – حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى اسا ءىرى مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ءبىرى. ساكەن بۇل جەردە ونىڭ كەيبىر سول­شىلدىق مىنەزىن تۋراشىلدىقپەن اتاپ كورسەتكەن. ساكەن، سەيىتقالي، جاناي­دارلار ءبىر كۇنى – 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىندا الماتى تۇرمەسىندە اتىلىپ كەتتى (ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي. ۆىپ ءى، ا.، 1996. 219, 274, 282-ب).
34. كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق V سەزى 1925 ج. 15-19 ساۋىردە ءوتتى.
35. بۇل كىسىنى س.مۇقانوۆ ەلدوس (ەلدەس) ومارۇلى دەپ كورسەتەدى (ەسەيۋ جىلدارى. ا.، 1970, 140-ب). ەلدەس (1892-1938) – حالقىمىزدىڭ رۋحا­ني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ حاتشىسى بولعان. الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازۋعا قاتىسقان ساياساتكەر. الاشوردانىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمىن جانە اسكەرىن جاساقتاۋعا بەلسەنە قاتىستى. كەيىن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ العاشقى وقۋ­لىقتارىن جازدى. 1930 ج. اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، امان قالعانىمەن 1938 ج. رەپرەسسياعا ۇشىرادى. ساكەن ەلدەستىڭ ءبىلىم-پاراساتىن وتە جوعارى باعالادى (ا. شاياحمەت، ەلىن سۇيگەن ەلدەس ەدى// انا ءتىلى. 1992. 25 ماۋسىم. ب.بايعاليەۆ، ا.مەكتەپتەگى ەلدوس ومارۇلى// سوندا 1995. 11 مامىر; ا.مەكتەپتەگى، س.ىلياسقىزى. ەلدەس ومارۇلى // جالىن. 1996. №7-8. 201-215-ب; قر پا. 719-ق.، 4-ت.، 1464-ءىس-جەكە ءىسى).