Hattyń bizdiń arhıvtegi nusqasynda Stalınniń ony oqyǵan-oqymaǵandyǵy jóninde belgisi joq. Ádette qoıylatyn keńselik tirkeý belgileri qoıylmaǵan. Hattyń jazylǵan merzimi de kórsetilmegen.
Hattyń jazylý mezgili – Sákenniń qorǵanýǵa májbúr etilgen kezi. Ol 1922 jyldyń qazan aıynan bastap basqarǵan Qazaq AKSR-i Halyq komıssarlary keńesiniń tóraǵalyǵy qyzmetinen 1924 jyldyń qyrkúıeginde bosatyldy. Ornynan alynyp qana qoıǵan joq, burynǵy izine túsýshilik pen qýdalaý órshı tústi. Hat mazmuny Sákenniń osy qıyn tustaǵy kóńil-kúıin aıqyn bildiredi.
Bul hat 60-jyldardyń bas kezinde Sábıt Muqanovqa belgili bolǵan. Sábeń óziniń I96I-I963 jyldary jazǵan «Ómir mektebiniń» 3-shi kitaby «Eseıý jyldarynda»: «Jýyq arada, Moskvada KPSS Ortalyq komıtetiniń qaramaǵynda qyzmet atqaratyn marksızm-lenınızm ınstıtýtynan Sáken Seıfýllınniń 1925 jyly VKP/b/ Ortalyq Komıtetine, qazaq ultshyldarymen kúresi týraly jazǵan uzaq haty tabyldy» deı otyryp, tipti úzindi keltiredi (A., 1970, 139-140 bb).
Jetekshi Sákentanýshymyz professor Tursynbek Kákishev te hat mazmunymen jaqsy tanys bolǵanǵa uqsaıdy. Ol hattyń jazylǵan kúnin naqty kórsetken – 1925 jyldyń 22 mamyry. Rasynda da Sáken osy tusta Máskeýde, Keńesterdiń Búkilreseılik HII sezine (7-16 mamyr) jáne KSRO Keńesteriniń III sezine (13-20 mamyr) delegat bolyp qatysqan edi. T.Kákishev hat «Qazaqstandaǵy hal-jaıdy anyq baıandaıdy» deýmen shektelip, arada birneshe kún ótkennen keıin Sákenniń Stalınniń qabyldaýynda bolǵandyǵyn atap ótedi (Kákishev T. Sáken Seıfýllın. A.,1976. 270-271 bb). Qaıtkende de bul hattyń ázirshe bizge beımálim ózindik tarıhy bary sózsiz.
Tarıhymyzdaǵy qandaı bolsyn oqıǵa nemese qubylystyń artynda naqty adamdar turǵandyǵy burynnan-aq belgili jaıt. Tek «kommýnıstik dıktat» atalǵan zamanda oqıǵalar keıipkerlersiz jazylyp, basty «geroı» – jekedara Kompartııa bolyp keldi. Tarıhtyń qozǵaýshy kúshiniń biri sýbektıvti faktor ekendigi oıda bolǵanymen syrtqa shyqpady, qaǵazǵa túspedi. Osy turǵydan alǵanda Sákenniń haty – óte mańyzdy tarıhı aıǵaq.
Sáken syndy ultymyzdyń betke ustar azamattary zamanynyń quly bolǵysy kelmedi. Olar zamanymen alysty, otarshyldyqpen alysty, qazaqtyń ózara birligi úshin alysty. Birlik úshin kúres otarshyldyqpen kúresten jeńil emes-tin. Nege deseńiz, oń men teris, ádildik pen qııanat, jańa men eski, artqa tartýshylyq pen alǵa tartýshylyq, jikshildik pen týysqandyq, birigýge degen úrdis bólinýge degen umtylyspen qatar júrdi. Maqsat bir bolǵanymen oǵan aparatyn joldardyń ár alýandyǵy taǵy bar. Ár tulǵanyń ózine tán túısik-sezimi, dúnıetanymy aıryqsha álem ekendigi jáne bar.
Biz munyń bárin ejiktep jatýymyzdyń syry – tarıhymyzdyń asa kúrdeli, qarama-qaıshylyqqa toly ekendigin jadyna saqtaı otyryp, ótken jolymyzdy baǵalaýǵa kelgende meılinshe abaı bolýǵa, Sákenniń hatyndaǵy attary atalatyn 36 adamǵa qatysty jazylǵandy parasattylyq tanytyp, baısaldy oı eleginen ótkizýdi oqyrmandarymyzdan qatty ótinemiz. Shyndyqty tanımyz desek, tarıh keıipkerleriniń qaısyniki jón, qaısyniki burys ekendigine bılik aıtýǵa asyǵystyq jasamasaq eken. Jastaıymyzdan ata-ákelerimiz qulaǵymyzǵa quıyp kelgen «Árýaq rıza bolsyn» degen ulaǵatty umytpaıyq.
Bilmegennen bilgen artyq. Onyń ústine bizdiń biletinimizden áli bilmeıtinimiz kóp ekeni anyq. Sondyqtan, dattaý da, maqtaý da orynsyz, qujatty túsinistikpen qabyldaýymyz kerek. Uly Muhtar Áýezov «Sáken joly ár adymyn sanap basqan kisiniń joly emes, yldıy bar, óri bar – shyn ómir joly, ystyq qandy naǵyz aqyn joly» dep jazǵan edi «Shynshyl, tákappar aqyn» atty maqalasynda. Budan artatyn obektıvtiliktiń ózin kútý qıyn. Salystyrý úshin Ǵabbas Toǵjanovtyń «Biz úshin synshy da partııa, sot ta partııa. Al, Sákenniń kózqarasyn taldaýdy, oǵan qaǵaz shyǵyndaýdy qajet dep tappaımyn… Sáken de, Ilııas ta, Beıimbet te 1925 jylǵa deıin shyn kommýnıst bolǵan joq. 1925 jylǵa deıin qazaqtan adal lenınshil-kommýnıst bolǵan adamdy biz bilmeımiz» (QR PA. I4I-q., I-t., 2763-is, 74-p.) degenin keltirse de bolar.
Dál osy tusta (1925 j. 23 maýsymy) Álıhan Bókeıhanov Máskeýden Orynbordaǵy Ahmet Baıtursynovqa jazǵan hatynda bylaı deıdi: «Meńdeshuly joldas» Bókeıhanuly «Eńbekshi qazaqqa» maqalalar jazady» – dep shaǵymdanypty. Bul shaǵymy 15-maýsymda Ortalyq komıtet janyndaǵy Baspa bólimine túsipti. Meni álgi shaǵym boıynsha onda otyrǵan tatarlar tıisinshe tezden ótkizdi. Máskeý kommýnısteri: «Qazaqtar – ultshyldar» dep jalpyǵa jar salyp, aıqaılap júr. Men olardan: «Aıtyp júrgenderiń ne?» dep surasam, olar: «Ózderiń-ózderińe shaǵym jasap júrsińder, ıaǵnı, ony jazǵan – óz qazaqtaryń» dep aıtady» (Álıhan Bókeıhan. Tańdamaly. A., 1995. 398-b).
Óshirip tastaý qolymyzdan áste kelmeıtin tarıhı shyndyqtyń osy bir kórinisinen durys sabaq alaıyq. Arada birneshe aıdan keıin Máskeýden Qazaqstanǵa aty óshkir Goloekın jiberildi. Onymen birge qazaqqa «Bólingendi bóri jeıdiniń» keri keldi.
Jumajan Súleımen,
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti arhıviniń
qyzmetkeri, tarıh
ǵylymynyń kandıdaty
Ortalyq Komıtettiń Bas hatshysy Stalın joldasqa
Qyrǵyzııanyń Halkom Keńesiniń
burynǵy tóraǵasy S.Seıfýllınnen
Baıandaý hat
Qyrǵyzııanyń qazirgi saıası jaǵdaıy meni Sizge tómendegini qysqasha baıandaýǵa májbúr etedi:
Aldymen – óz basym týraly.
Men ózim týraly nemese qyrǵyz qyzmetkerleriniń ishki kúresi jaıynda búginge deıin OK-tegi Sizderge jazyp ta, aıtyp ta kórgen emespin. Munyń sebebi – jikshildik týrasynda kiná taǵylyp, aıyptalýdan qaýiptendim. Únsizdik meniń qateligim de bolýy múmkin. Endi men bul týraly Sizge bildirýdi qajet dep sheship otyrmyn. Biraq Sizden bir nárseni – munyń bárin men Halyq Komıssarlar keńesiniń tóraǵalyǵynan alynǵan soń jazyp otyr, birdeńeni suraıyn dep otyr dep oılamaýyńyzdy ǵana ótinemin. Men eshqashan da eshteńeni surap kórgen emespin, muny menimen birge 1917-18 jj. beri jumys istegen joldastarym da rastaı alady.
Istiń máni mynada: 1917-18 jj. Keńester úshin belsendi kúres júrgizgen meni jáne birtalaı qyzmetkerlerdi, sol 1917-18 jj. qalaı bolǵanda da Keńeske qarsy jáne bolshevıkterge qarsy kúresip, partııaǵa 1920 j. kirgen qyrǵyz joldastar unatpaıdy jáne qyryn qaraıdy.
Osy kúngi bizdiń partııalyq joldastarymyzdyń «shyǵys kekshildigi» olarǵa basynan keshirgenderin umyttyrmaıdy. Olar bizdiń 1917 j. bastap Bókeıhanovtyń1 jetekshilik etýimen bolshevızmmen kúresken qyrǵyz ultshyl-alashordashylarmen qas dushpan bolǵanymyzdy keshire almaı keledi. Óıtkeni, bul joldastardyń bári derlik Bókeıhanov, Tynyshbaev2, Dosmuhamedovterdiń3 ne jaqyn dostary nemese bas ııýshileri bolǵandar. Al, osy attary atalǵan úsh sýbektiler Sizge, álbette, tanys bolar (Bókeıhanov – Shyǵys Alashorda ókimetiniń tóraǵasy, Tynyshbaev – Qoqand Respýblıkasy ókimetiniń tóraǵasy, al, Dosmuhamedov bolsa – Batys Alashorda ókimetiniń tóraǵasy).
1917 j. patsha qulatylǵannan keıin Qyrǵyzııanyń ár bólikterinde qyrǵyz gazetteri jaryq kóre bastady. Al, buǵan deıin Qyrǵyzııada jalǵyz «Qazaq» gazeti men «Aıqap» jýrnaly shyǵyp turǵan edi.
Máselen, Aqmolada patshalyq qulaǵan soń «Tirshilik» gazeti, Semeıde «Saryarqa» gazeti men «Abaı» jýrnaly, Tashkentte «Birlik týy», Ordada «Uran», Orynborda eski «Qazaq» gazeti, keıinirek Qyzyljarda «Jas azamat» gazetteri shyǵa bastady. Jáne de osy gazetterdiń mańyna qyrǵyzdardyń azdy-kópti zııalylary shoǵyrlanyp, toptasty.
Minekeı, bul basylymdardyń bári, aqmolalyq «Tirshilik» gazetinen basqalary, bolshevıkterge, Keńesterge qarsy joryqqa ashyq attanyp, úzbesten antıbolshevıktik úgit júrgizdi, bolshevıkterdiń kósemderi týraly pasyq ósekter taratty, ulttyq-reakııalyq «Alash» partııasynyń ıdeıalaryn óristetti. Tek qana jalǵyz «Tirshilik» gazeti qyrǵyz kedeıleriniń múddelerin qorǵady jáne ulttyq-reakııashyl «Alash» partııasyna qarsy shyqty.
«Tirshilik» gazetin basqarǵandar:
1. Dúısenbaev4 – Kerenskıı kezinde túrmede otyrǵan, Kolchak tusynda qýǵynda qaza tapty.
2. Men.
3. Asylbekov5 – slovaktardyń kóterilisi kezinde túrmege jabyldy, qamaýdan qashyp shyǵyp, Qıyr Shyǵystaǵy Qyzyl partızan jasaqtary qatarynda shaıqastarǵa qatysty.
4. Serikbaev6 Kolchak túrmesinde qaza tapty.
Taǵy basqa da joldastar boldy.
Al, qazirgi bizdiń partııa boıynsha joldastarymyz bolǵandar, bizge qyryn qaraıtyndar, ol kezde joǵaryda atalǵan bolshevızmge jany qas gazetterdiń tóńireginde júrdi nemese ártúrli qalalarda mekendegenimen, álgi gazetterge shyn máninde qoldaý kórsetip jazyp turdy, sóıtip qalaı bolǵanda da bolshevıktermen belsendi kúres júrgizdi, kósemder týraly ótirik, jeksuryn laqaptar taratty.
1917 j. Aqmolaǵa, bolshevıktermen shaıqasýǵa atty ásker jasaqtaý úshin, aqsha jınaý úshin Alashordanyń ýákilderi kapıtan Abylaıhanov7 pen dáriger Seıtov8 kelgende, biz búkil halyqtyń ókilderi qatysqan úlken-úlken mıtıngiler men jınalystar shaqyryp, olarǵa aıqyn túrde qarsy shyǵyp sóılep, eki kún udaıy sóztalasynan keıin jurt bizdiń sońymyzǵa erip, Alash ýákilderin qýyp jiberdi. Sonymen biz bir top orys joldastarmen birlesip Aqmolanyń Sovdepin uıymdastyrdyq.
1918 j. kókteminde tóralqasynyń quramynda biz de bolǵan Aqmola Sovdepi Qyrǵyz Avtonomııasyn qurýǵa daıyndyq jasaý jóninde Máskeýdegi Narkomnatyń jedelhatyn alǵan kezde semeılik «Saryarqa» gazeti men «Abaı» jýrnalynda «Alashtyń» ortalyq basshylarynyń Máskeýdegi ózderiniń ýákilderi Dosmuhamedovter arqyly qyrǵyzdarǵa avtonomııa alyp bergenderi jóninde qýanyshty úndeýi paıda boldy. Biz Aqmolada bul jaıynda shuǵyl arada qyrǵyz eńbekshileriniń ýezdik sezin shaqyryp baıandama jasadyq.
Sezd biz usynǵan – Alashordashylar alǵan avtonomııa qyrǵyz eńbekshileri úshin qajeti joq delingen qaýlyny biraýyzdan qabyldady. Orys patshasynyń ýrıadnıginiń ornyna han ýrıadnıginiń qoıylýyn qyrǵyz eńbekshileri múlde qalamaıdy. Bizdiń usynýymyz boıynsha sezd Stalın joldastyń atyna Alashordanyń avtonomııa alýyna óziniń narazylyǵy men qarsylyǵyn bildirgen málimdemesin jiberdi9.
Sonymen birge men alashordashylar týraly, olardyń qandaı adamdar ekendigin jazyp Sibir Sovdepine baıandama hat jiberdim. Munyń bári, árıne, alashordashylarǵa tipti de unaı qoıǵan joq.
1918 j. Sibir men Oralda Keńes ókimeti qulaǵanda alashordashylar shattanyp shyǵa keldi. Jer-jerde óz ókimetin ornatyp, jasaqtary men mılıııasyn quryp, tipti áskerı mektebi men oqý komandalaryn uıymdastyrdy, qyrǵyz bolshevıkterin tutqyndaýmen boldy. Buıryqtary men habarlary ózderiniń ortalyq gazetterinde jarııalanyp turdy (Shyǵys Qyrǵyzııada semeılik «Saryarqa» gazeti, Batys Qyrǵyzııada Oıyl qalasynda)10.
Bul kezde men de, meniń keıbir qyzmettes joldastarym da abaqtylarda otyrdyq, al, alashordashylar ókilderi «bolshevıkterdi joıý jónindegi» komıssııalardyń tergeýlerinde joǵaryda atalǵan qujattar men «Tirshilik» gazetiniń jeke sandaryn alǵa tartyp, bizge qarsy, ásirese «Tirshiliktiń» jetekshisi retinde maǵan qatty shúılikti (Aqmoladaǵy Alashorda músheleri, Nuralınder)11. Qyrǵyz bolshevıkteri zańnan tys dep jarııalandy (Alashorda ókimetiniń №4 buıryǵy. «Saryarqa» gazeti).
Olar shattanyp júrgende bizdiń joldastarymyzdyń birazy túrmelerde qınaldy, ózgeleri boı tasalap ketti, men bolsam, birneshe joldastarymmen birge Aqmolanyń abaqtysynda kisendelgen kúıde jattym, al, bizdiń «Tirshilik» gazetimiz basyp alynyp, talqandaldy.
Tutqynǵa alynǵan qyrǵyz bolshevıkteriniń bári, qashyp qutylǵandaryn esepke almaǵanda, ne atyp tastalyndy nemese azaptalyp, ólgenshe qınaldy.
Uly kúrestiń osy bir aýyr mezetinde búgingi kommýnıster, partııaǵa 1920 j. múshe bolyp engenderdiń túgeli derlik shattyqqa toly Alashordada qyzmet etti, Dýtov, Tolstov, Kolchak jáne Annenkov12 sııaqty generaldardyń qanatynyń astyna kirdi. Bularmen Alashorda tyǵyz baılanys ornatty. Alashordanyń jasaqtary men atalǵan generaldardyń otrıadtary qyzyldarǵa qarsy birlesip shaıqasty.
Al, kontrrevolıýııa jeńiliske ushyrap, generaldar birjolata talqandalǵan shaqta jáne aqyr aıaǵynda, 1920 j. týǵanda, revolıýııanyń keshegi jaýlarynyń kóbi, Bókeıhanovtyń óz basynyń, Dosmuhamedovter men Tynyshbaevtardyń da maquldaýymen RKP qataryna kire bastady. Árıne, sońǵy kirgenderdiń partııadaǵy úles salmaǵy 1917-18 jj. aman qalǵan sanaýly qyrǵyz kommýnısterinen basym bolyp shyǵa keldi.
Munan soń lezde, ile-shala qyrǵyz kommýnısteriniń ortasynda eki aǵymnyń – ońshyldyq pen solshyldyqtyń paıda bolǵany aıqyndala bastaldy.
Ońshyldar – bulardyń kópshiligi 1920 j., al, solshyldar – 1917-18 jj. partııaǵa kirgender. Álbette, 1920 j. partııaǵa múshe bolǵandardyń da arasynda, ásirese jastar ishinde ońshyl elementterdiń kózqarastaryna teris qaraıtyn joldastar kezdesedi. Mine, osy eki aǵym birde kúsheıip, endi birde joǵalǵandaı bolyp saıabyrlaıdy. Degenmen, 1920 j. bastap bizge joldas bolǵan ońshyl baǵytty ustanýshylar bolyp kórinetinderge biz de óte-móte salqynqandylyqpen qaraı almadyq, óıtkeni, olardyń isterin biz óz arqalarymyzda óte aýyr sezindik. 1923 j. deıin biz osy ońshyl aǵymǵa qaıtken kúnde de tym jol bermeýge umtylysymyzdy toqtatpaı kelgen edik.
1923 j. bastap bizge ońshyldar ózderiniń qısyq jaqtaryna tartýdy qoıǵan sııaqty bolyp kórindi de, biz olarǵa shyn nıetimizben senim kórsete bastadyq. Biraq endi biz bul jóninde ózimizdiń qateleskenimizdi kórip otyrmyz.
Ońshyldyq aǵymdar neden kórinedi? Bul joldastar, birinshiden, Qyrǵyzııada taptar joq dep sendiredi, ekinshiden, partııanyń ishki máselelerin partııadan tys zııalylardyń ortasyna shyǵaryp, olarmen birlesip talqylaýdy shyǵarǵan, al, sońǵylar bolsa RKP-ǵa kirmegen keshegi Alashordanyń basshylary. Úshinshiden, qyrǵyzdar arasynda kommýnıstik jastar odaǵyn uıymdastyrýdyń keregi joq dep, onyń ornyna bólek «Qyrǵyz jastarynyń odaǵyn» qurýdy maqul kóredi jáne t.b., osy rýhta jalǵastyra beredi.
Alashordashylar men olardyń basshylarynyń baspa júzinde bolsyn, aýyzsha aıtary bolsyn bylapyt sózderine aldyńǵylardyń biri bolyp men iligemin. Men olar týraly 1917-18 jj. «Tirshilik» gazetiniń ekinshi redaktory jáne is júzinde gazettiń jetekshisi bolǵan kezimde, onan soń da, basqa túrde Orynbordaǵy QyrIK organdary «Eńbek týy» jáne «Eńbekshil qazaqqa» da jazdym, tipti meniń orys tilindegi eki maqalam 1920 j. Narkomnatyń organy «Jızn naıonalnosteı»-de13 jarııalanǵan edi. Árıne, munyń bári úshin maǵan keshirim jasaı almaı keledi.
Men burynǵy aýyl muǵalimimin. Jaman ba nemese jaqsy ma, qyrǵyzdyń jazýshysy men aqynymyn. Minezdeme úshin tómengi jaıdy keltireıin: óz kezinde zamandastary – dvorıan ókilderi Nekrasovtyń14 aqyndyǵyn moıyndamaǵanyndaı, búgin de býrjýazııalyq ıntellıgenııanyń kóptegen ókilderiniń Demıan Bednyıdy15 aqyn dep moıyndaǵysy kelmeıtindigindeı, Alashordadan shyǵyp 1920 j. partııaǵa kirgen bizdiń joldastar da meni aqyn dep tanyǵysy kelmeıdi, tanyǵan kúnde de túrli eskertýlermen tanyǵandaı bolady.
Men revolıýııa týraly «Qyzyl suńqarlar», «Parovoz», «Qyzyl batyrlar», «Qyzyl jaýyngerler» men «Aeroplanmen samǵaǵan revolıýııanyń jarshylary», úgit sıpattaǵy óleńder jazǵanymda olar muny «aqyndyq emes» jáne «jaman» deıdi de, «qyrǵyzdarǵa bul nárseler jóninde jazýdyń qajeti joq, lırıkaǵa úgitti engizýge bolmaıdy» deıdi. Al, men tek qana tabıǵattyń sulýlyǵy jaıynda jazsam, olar munyń jaraıdy, tipti óte jaqsy deıdi. Jáne de maǵan ǵana emes, meniń qalam ustaǵan joldastaryma degen kózqaras ta dál osyndaı. Mysalǵa jas aqyn S.Muqanov16 týraly da olardyń pikiri osylaı.
Endi, Qyrǵyzııadaǵy jalpy saıası jaǵdaı týraly. Qyrǵyzııada qazir 1920 j. partııaǵa kelgenderdiń, ıakı ońshyl aǵymdaǵy adamdardyń ústemdigi ornyqqan. Tek qana OAK [Ortalyq Atqarý Komıteti] men HKK [Halyq Komıssarlar Keńesi] tóraǵalary ońshyl aǵymǵa nıet bildirmeıtin adamdar. Sondyqtan, syrttaı qaraǵanda joǵarǵy basshylyqtyń bári ońshyl baǵyttaǵy adamdardyń qolynda emes sııaqty kórinedi. Solaı bolǵan kúnniń ózinde eki kisi ne isteı alady, onyń ústine Halkom Keńesiniń tóraǵasy joldas Nurmaqovtyń17 mineziniń aýyrlyǵy, QyrOAK-niń tóraǵasy Myńbaev18 joldastyń shala saýattylyǵy olardyń syrtynan ońshyl aýytqýshylardyń jumys isteýine asa qolaıly jaǵdaı týdyrady. Mine, osy sońǵylardyń ishki birliginiń beriktigi sonsha, Kompartııaǵa múshe adamdar men úlken ári jaýapty qyzmet oryndarynda otyrǵandardan bastap, aıaǵy Bókeıhanov, Dosmuhamedovter, Tynyshbaevpen, aqyndar Jumabaev19, Dýlatovpen20 bitetin bir shynjyrdyń baýyna uqsaıdy. Bul adamdarǵa kedergi jasamaqshy bolǵan joldastar ártúrli syltaýmen laýazymdy qyzmetterinen birtindep alynyp, olardyń ornyna «óz adamdary» qoıylýda. Búginde GAK-terdiń (gýbernııalyq atqarý komıtetteri] barlyq tóraǵalary, Oral GAK-niń tóraǵasy joldas Dosovtan21 ózgeleri, olardyń «óz adamdary».
1. Máselen, Qyrǵyz OAK-niń hatshysy J.Sádýaqasov ornynan alynyp tastaldy. Ol 1917-18 jj. alashordashyl aǵymǵa qarsy kúresken belsendi kúreskerlerdiń biri, alashordalyq uıymdarǵa qarama-qarsy qurylǵan Ombynyń qyrǵyz jastarynyń «Demokratııalyq Keńesine» qatysýshy. 1918-19 jj. Omby qalasynda astyrtyn qımyl jasaǵan, 1918 j. jeltoqsanynda Kolchakqa qarsy kóterilis shyǵarǵan bolshevıktermen baılanysta qyzmet júrgizgen adam. 1919 j. ol meni jáne Nýrkın23 joldasty Kolchaktyń konlagerinen qashyp shyǵýymyzǵa kómek kórsetken, Baıdildın24 joldaspen birge qyzyl partızan Ábilov pen bir orys joldasty jasyryp aman alyp qalǵan adam.
2. Gýbkom hatshylyǵy qyzmetinen H.Júsipbekov alyndy. Ol 1917-18 jj. Omby oqýshylary ishindegi belsendi kúresker, J.Sadýaqasov, T.Arystanbekov, A.Nurseıitov, Á.Dosov joldastarmen birge alashordalyq aǵymǵa qarsy qurylǵan «Qyrǵyz oqýshylarynyń demokratııalyq keńesin» uıymdastyrǵan kisi.
3. S.Sháripovty26 aldymen Aqmola gýbatkomy tóraǵalyǵynan, sońynan, meniń talabym boıynsha Joǵary sottyń Qyrǵyzııalyq bólimshesiniń Alqasyna múshe bolǵan jerinen qýyp shyǵaryldy. Ol 1917-18 jj. Kókshetaýda Keńes ókimetin ornatqan sanaýly ǵana belsendilerdiń biri. Kolchakovına tusynda jasyrynyp júrip, Týrkrespýblıka men Qostanaı, Torǵaı men Atbasar arasynda astyrtyn jumys júrgizdi. Mine, eki jyldaı boldy, ol óz yqylasymen «Jemmunaıda» [«Embaneft»] qyzmet isteıdi.
4. Oral gýbernııasynda alashordashylarmen belsendi túrde kúresken jas qyzmetkerlerdiń biri Isaev27 OAK-niń hatshylyǵynan alynyp tastaldy.
5. Ipmaǵambetovty28 – sol Oral gýbernııasynda alashordashylarmen alysqan belsendi jas kúreskerlerdiń birin – Oral GAK-niń hatshylyq qyzmetinen shyǵaryp jiberdi.
6. Abdrahmanov29 Oral GAK tóraǵasynyń orynbasarlyǵynan shyǵaryldy, ol da alashordashylardyń qas dushpany bolǵan kisi. Árıne, bul atalǵan joldastar birden emes, ár túrli mezgilde qyzmetterinen qýyldy.
1917-18 jyldardyń kúreskerleri joldas Jánibekov30, Múkeev31, Baısalyqov32 syndy, kezinde biz qoldaý kórsetip, ýezder men gýbernııalardan shyǵaryp alyp, basshy qyzmetterge usynǵan jekelegen qazaq jumysshylaryn, qoldarynan kelgenniń bárin istep, qaıtkende de bizden alastaýǵa tyrysyp baqty, sóıtip Baısalyqovty bizge qarsy qoıǵan kezi de boldy. Meni HKK tóraǵalyǵynan almaqshy bolǵanda, osy jumysshy joldastar «joǵarylatyldy». Múkeevti ishki ister halyq komıssary etip, Baısalyqovty QyrOAK tóraǵasynyń orynbasarlyǵyna taǵaıyndady, tipti ol QyrOAK-niń tóraǵasy bolady degen ósekti de taratyp jiberdi, al QyrOAK múshesi Jánibekovty orta býyn komandırler daıarlaıtyn ólkelik mılıııa mektebiniń bastyǵy etip qoıdy. Ózderi kúsheıip alǵannan keıin, Ombydan Múkeevke qarsy, ony 1917 j. bir ombylyq kópestiń dúkenin tonaýǵa qatysty dep aıyptaıtyn materıal tapty (ol úshin Ombyǵa bir kisi arnaıy baryp keldi). Jánibekovty QyrOAK-nen shyǵaryp jiberdi, al, Baısalyqovty QyrOAK-niń tóraǵalyǵyna joǵarylatpaq túgil, ony tóraǵa orynbasarlyǵy qyzmetinen alyp tastady. Jánibekovke ishimdikke uryndy dep kiná taqty, al, olardyń «óz adamdary» da araqty táýir ishetini belgili.
QyrOAK-niń tóraǵasy bolǵan Meńdeshev te qyzmetinen alyndy. Alǵashqy kezde onyń saıası joly durys bolǵanymen, sońǵy ýaqytta onyń boıynda orys joldastardy durys-burystyǵyna qaramaı qur maquldaý sııaqty ózgeshe, jandy aýyrtatyn bólek bir minez paıda bolǵanǵa uqsaıdy. Men muny jaman dert dep esepteımin jáne mundaıǵa qarsymyn.
Mine, túptep kelgende Qyrǵyzııada qazir ońshyl elementter basym, al, «Alashorda» bolsa qoshemettep qol shapalaqtaýda. Munyń osylaı ekendigin dáleldeıtin úlken mańyzy bar bir kishigirim oqıǵany keltirsem de bolar. Aqmeshit (Perovsk) qalasynda Búkilqyrǵyzdyq 5-shi sezd bolyp ótti34. Jetisý men Syrdarııa oblystaryn ózine qosqan soń búkil Qyrǵyzııa birjolata birikkendikten bul sezd alǵashqy biriktirý sezi dep sanaldy. Sezd óz jumysyn bastaǵan soń ekinshi ne úshinshi kúni maǵan bir joldas: sezd májilisi ótip jatqan zaldaǵy qyzyl týlardyń naq ortasynda Dosmuhamedovterdiń Batys Alashorda ókimetiniń betinde Quran sózi jazylǵan jasyl týy turǵandyǵyn aıtty.
Men senbeı qalyp edim, degenmen, rasynda da qyzyl týlardyń ortasynda áldebir jasyl týdyń turǵany esime tústi. Keıbir joldastar narazylyq bildirgen soń «Alashordanyń» týy alynyp tastaldy. Keıin aıqyndalǵandaı, ony bir orys qyzmetshisi istiń baıybyna barmaı ilip qoıypty. Al, sezdiń májilis zalyn daıarlaýǵa joǵary saýatty qyrǵyzdar basshylyq etken edi!
Sezd bitken soń Orynborǵa qaıtyp kele jatqanymyzda, poezd ústinde, buryn Alashordanyń qyzmetkeri bolǵan eski muǵalim, maǵan jaqsy tanys Halyq Aǵartý komıssarıatynyń qyzmetkeri35, eki joldastyń kózinshe maǵan masattana bylaı degen edi: «Saıyp kelgende bári bizdiń degenimizdeı boldy (ıaǵnı Alashordasha). Sezd bizdiń Alashordanyń jasyl týy astynda ashyldy. Biz negizgi tirek ıntellıgenııa bolýy kerek dep sanaǵamyz jáne bul ıdeıany sezde tolyǵymen ótkizdik. Jumysshylar jaıyndaǵy sózder bos qaldy. Biz óz ókimetimizdi «Alashorda» dep ataǵanbyz. Al, myna ótken sezde Qyrǵyzııanyń bolashaq astanasy Aqmeshit (Perovsk) qalasynyń atyn Qyzylorda (Krasnaıa orda) dep ózgerttik. Qyrǵyzdar úshin qyzyl, jasyl, aq tústerdiń eshqandaı maǵynasy joq, olarǵa «Orda» qalsa bolǵany. Endi partııaǵa biz de kiremiz («Orda» dep baılar men aqsúıekterdiń kıiz úılerin ataıdy, al, kedeıler men jarly adamdardyń úılerin «baspana» men «lashyq» deıdi).
Mine, Alashordanyń usaq oqytýshy-qyzmetkeri, búginde Narkomprosta isteıtin adamnyń maǵan poezda aıtqan sózi osy.
Shynyn aıtqanda ol azdap qyzyp alǵan edi («Óz ıdeıalarynyń» saltanat qurǵanyn jýǵan bolý kerek), degenmen de, ol munysymen belgili toptyq, belgili saıası aǵymnyń kóńil kúıin bildirdi. Rasynda da, qazir zııaly qyrǵyzdar men qyrǵyz áıelderi ortasynda, partııaǵa áli kirmegen, nemese kezinde kirgenimen asharshylyq jyldary partııadan shyǵyp qalǵan Alashordanyń burynǵy qyzmetkerleri men olardyń shákirtteriniń partııaǵa kirýge degen úlken umtylysy baıqalady.
Bulardyń ár qalalardaǵy keıbireýleri partııaǵa ótýge aryz berip te úlgerdi. Bul jaǵdaı Qyrǵyzııadaǵy Kompartııa úshin áli de asa qaýipti bolyp tabylady.
Mine, qysqasha jazǵanda, meniń Sizge habarlaǵym kelgen jáıtter osy. Men ózime eshnárse surap otyrǵan joqpyn, maǵan eshteńeniń keregi joq. Sonymen qatar, bul baıandaý hatpen birge, men úshin osy bir oraıly kezde, Ortalyq Komıtetke meni saıası-ekonomıkalyq jáne marksıstik bilimimdi tolyqtyrý úshin OK meni Soıalıstik akademııaǵa joldama berýin ótinip aryz berdim36, nege deseńiz, bul jaǵynan men ózimde úlken kemistikter barlyǵyn sezinemin.
Kommýnıstik sálemmen S.Seıfýllın (qoly)
Qazaqtan Respýblıkasy Prezıdenti arhıvi. 811-q., 24-t., 243-is, 7-17-p.
Túsiniktemeler
1. Álıhan Bókeıhanov (1870-1937) – Alash qozǵalysynyń kósemi. Ol týraly sońǵy kezde jarııalanymdar kóbeıgenimen, áli de ǵylymı aınalymǵa enbegen arhıvtik derekter kóp «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń arhıvi» – QR PA. 141-q, 1-t, 167-is, 65-68 p.; 811-q, 23-t, 5-is, 20-21-p.; 24-t, 245-is, 1-18 p jáne t.b.)
2. Muhamedjan Tynyshbaev (1879-1937) – ulttyq zııalylardyń otarshyldyqqa qarsy kúresiniń jetekshi ókili.
3. Jahansha Dosmuhamedov (1886-1937) jáne Halel Dosmuhamedov (1883-1939) – «Alash» partııasy men Alashorda avtonomııasynyń negizin qalaýshylary ári basshy qaıratkerleri.
4. Rahymjan Dúısenbaev – 1916 j. bes jylǵa jer aýdarylýǵa kesilgen advokat, 1917 j. Qazan qalasynan baspahana jabdyqtaryn alyp kelip, «Tirshilik» gazetiniń resmı sarashysy boldy.
5. Abdolla Asylbekov (19-896-1938) – Sákenniń serigi, kórnekti memleket qaıratkeri. Hat jazylǵan ýaqytta Máskeýde Tımırıazev atyndaǵy aýyl sharýashylyq akademııasynda oqydy (QR PA. 141-q, 1-t, 13120-is. 155-168-p, 811-q, 23-t, 265-is – jeke isi; QR Ortalyq Memlekettik arhıvi (QR OMA). 5-q, 18-t, 86-is – jeke isi).
6. Bóken Serikbaev (1894-1919) – Sákenniń qurdasy ári jan joldasy. «Jas qazaqtyń» belsendi múshesi. Sáken ony «ana sútin aqtaǵan shyn azamattar» qatarynda atady, «Baqyt jolyna» dramasyn 1922 j. alǵash kitap bolyp shyqqanda tartý etken segiz adamnyń biri.
7. Mıgash Abylaıhanuly – Sáken «Tar jol, taıǵaq keshýinde» onyń Han tuqymy, Alashordanyń Aqmola oblystyq komıtetiniń múshesi ekendigin jazady (A., 1977. 191-b).
8. Asylbek Seıituly – Alashordanyń Aqmola oblystyq komıtetiniń múshesi. Á.Bókeıhanovtyń 1918j. 24 shildedegi jedelhatyna qaraǵanda ol Alashordanyń Baıanaýyldaǵy komıtetin basqarǵan bolýy kerek (Alash-Orda. Sb.dokýmentov. Sost. N.Martynenko. A., 1992, 94-b). Omby lagerinen qashyp shyqqan Sáken Baıanaýyldaǵy Shaıbaı naǵashysynyń A.Seıitulymen kórshi turǵandyǵyn estip, amalsyz Baıanǵa soqpaı ketedi.
9. Sáken óziniń esteliginde: «Telegrammany aqyldasyp otyryp jasasqan: men, Baıseıit Ádiluly, Abdolla Asylbekuly, Báken Serikbaıuly, Jumabaı Nurkeuly, Nurǵaıyn Belmuhametuly bárimiz edik. Jazǵan Baıseıit Ádiluly edi. Jóndep jazǵan men edim» deıdi (Qazaqstan azamat soǵysynyń ot jalynynda. A., 1960, 287-b).
10. Oıylda «Jańa qazaq» gazeti shyǵyp turdy. Onyń sarashysy Ahmet Mamytuly Mámetov bolǵan. A.Baıtursynov pen M.Dýlatov gazettiń shyǵarýshysy delinedi de, olardyń oıynsha bul gazet búkil qazaqqa shamshyraq bolǵan «Qazaq» gazetin almastyrýǵa tıis bolǵan (QR PA. 811-q., 7-t, 237-is, 25-p).
11. Oljabaı Nuralın – elge tizesin batyrǵan bolys. Tólebaı Nuralın – tilmásh, Aqmola oblystyq qazaq komıtetiniń basshy ókili.
12. Dýtov A.I. (1854-1921) – Orynbor qazaq áskeriniń atamany; Tolstov V.S. (1884-1920) – Reseı monarhııasyn qalpyna keltirýge umtylǵan kúshterdiń jetekshisi. 1918-1920 jj. Sibir men Qazaqstandy qanǵa boıaǵan dıktator. Sońǵy kezde ony aqtaýshylyq nıetter baıqalýda; Annenkov B.V. (1889-1927) – sheksiz qanisherligimen atyn shyǵarǵan aq gvardııashylar atamany. 1927 j. Semeıde sot úkimimen atyldy.
13. Orys tilindegi «Krasnyı vestnık» (Aqmola) gazetinde 1920 j. 24 tamyzda jaryq kórgen (Sákenniń) «Qyrǵyz ıntellıgenııasy arasyndaǵy partııagershilik» jáne «Qyrǵyzııanyń keshegi revolıýıonerleri» atty eki maqalasy búkilreseılik «Jızn naıonalnosteı» gazetinde «Qyrǵyz ıntellıgenııasy týraly» degen atpen qaıta basyldy (1920, 25 qarasha).
14. Nekrasov N.A. (1821-1878) – ataqty orys aqyny.
15. Demıan Bednyı (Prıdvorov E.A.) (1883-1945) – poezııany meılinshe saıasattandyrýdyń sheberi. Onyń aqyndyǵyna qazir de shúbá keltirilýde.
16. Sábıt Muqanov (1900-1973) – qalamgerlik jolyn aqyn retinde bastaǵan, saıası kózqarasy jóninen árdaıym Sákenniń qasynan tabylǵan, sol úshin de qýǵynǵa ushyraǵan, Sákenniń senimdi shákirti bolǵan ataqty jazýshymyz.
17. Nyǵmet Nurmaqov (1895-1938) – Sákenniń seriktesteriniń biri, asa iri memleket qaıratkeri. Qazaq AKSR-i Halyq komıssarlary Keńesiniń tóraǵasy qyzmetinde Sákenniń ornyna kelip, osy jumysty 1929 j. kóktemine deıin atqardy.
18. Jalaý Myńbaev (1892-1929) – bastaýysh mektepte úsh jyl oqyp, odan ári oqýyn jalǵastyrýǵa múmkindigi bolmaǵan. Ol Qazaq AKSR-i Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin 1925-1927 jj. atqardy.
19. Maǵjan Jumabaev (1893-1938) – qazaqtyń uly aqyny. Sákenmen birge bir oqý ornynda – Omby muǵalimder semınarııasynda oqydy, «Birlik» uıymynda birge qyzmet istedi. Sáken men Maǵjan arasyndaǵy túsinispeýshilik shyǵarmashylyq nemese saıası joldarda ǵana emes, sonymen birge Gúlnar Dýlatova men Taýtan Arystanbekovtyń estelikterin, Tursynbek Kákishevtiń izdenisterin negizge alsaq, mahabbatqa da baılanysty bolǵan eken. Qos aqyn – Maǵjan da, Sáken de Mirjaqyp Dýlatovtyń baldyzy, gımnazııa oqýshysy Gúlshahra Dosymbekovaǵa ǵashyq bolady. Maǵjanǵa (Sh.Eleýkenov. Maǵjan. Ómiri men shyǵarmagerligi. A., 1995, 20-25, 78, 138-b) nemese endi berer jyldardan soń ǵashyqtyq jyrlary úshin ásire kommýnısterdiń qyńyr synyna ushyraıtyn Sákenge de shyqpaı, qazaqtyń úlken aǵartýshy-ustazdarynyń biri Ahmetsana Júsipulyna (1895-1931) turmysqa shyǵady (J.Kenjalın. …Balasy Júsip qajy Ahmetsana // Halyq keńesi. 1995, 8 qarasha). Degenmen eki aqyn bir-biriniń qadirin joǵary sanap, týysqandyq sezimmen saqtap ótti. 1937 j. jazynda júdep-jadaǵan Maǵjandy Almatynyń vokzalynan qarsy alǵan S.Muqanovtyń aldymen estigeni Maǵjannyń «Meni áýeli Sákenniń úıine apar» degen sózi edi. Sáken ony kútip alady (N.Maǵzumuly. Maǵjan, Sáken qos arys// Arqa ajary. 1992. 9-18 maýsym).
20. Mirjaqyp Dýlatov (1885-1935) – Alash qozǵalysynyń ıdeology, qazaqtyń progresshil aǵartýshy-demokrat aqyny. Tuńǵysh romanısi. Halqynyń sanasyn oıatýda teńdessiz eńbek etken aıaýly azamat.
21. Ábilqaıyr Dosov (1899-1938) – kórnekti memleket qaıratkeri. Oral gýbatkomynyń tóraǵasy qyzmetinen 1926 j. qyrkúıeginde ol Máskeýge, Búkilreseılik OAK-ndegi Qazaqstan ókili bolyp jiberildi (QR PA. 141-q, 1-t, 11556-is, 87-129-p). Sáken Á.Dosov týraly «Qara bala» óleńin jazǵan.
22. Janaıdar Sadýaqasov (1898-1938) – kórnekti ulttyq qaıratker. «Seıfýllınshınanyń» beldi ókili. Sákenge jaqyn adam retinde qyzmetinen alynyp, Abaı elin basqarýǵa jiberilgen Janaıdar óziniń qajyr-qaıraty men biliktiliginiń arqasynda keıin Qazaq AKSR-i Zań halkomy, respýblıka prokýrory, Kazkraıkom hatshysy, Halkom Keńesi tóraǵasynyń orynbasary sııaqty asa jaýapty jumystardy atqardy.
23. Jumabaı Nurkın (1889-1920) – Sáken «Tar jol, taıǵaq keshýinde»: «aýyldyq shkoldyń oqytýshysy, jabaıy qazaq balasy», Aqmola ýezdik sovdep músheligine saılap, tergeýshi, trıbýnal múshesi qyldyq. Oljabaı bolys Nuralın ustap ákelip qamatty» dep jazatyn, Sákenmen birge Aqmola túrmesinde, azap vagonynda, Omby lagerinde qııanat kórip, aýrýǵa shaldyǵyp qaıtys bolǵan azamat.
24. Ábdirahman Baıdildın (1898-1930) – «Alash» jáne kommýnıstik partııalarynyń iri qyzmetkeri. Qazaq jastary qozǵalysyna belsene qatysýshy. Ádebıetshi. Jýrnalıst. Búgingi «Egemen Qazaqstannyń» alǵashqy sarashylarynyń biri. Sáken osy gazettiń sarashylyǵy qyzmetinde Ábdirahmandy aýystyrdy.
25. Hamza Júsipbekov (1900-1938) – kezinde Sákenmen pikirles bolǵan, belgili basshy qaıratker. «Sáken jáne sákenshildik» («Eńbekshi qazaq», 1929, 3 tamyz) atty kólemdi syn maqalanyń avtory (orysshasy «Seıfýllın ı seıfýllınshına» – Sovetskaıa step. 1929. 3 avgýst). Goloekın tusynda BK(b)P Qazaq ólkelik baqylaý komıtetinde, Mırzoıan kezinde Qazaqstan kásipodaqtarynyń jetekshisi, Zań halkomy bolyp istegen azamat. Ómiri men qyzmeti áli zerttelmeı keledi.
26. Sabyr Sháripov (1882-1942) – belgili qoǵam qaıratkeri, shyǵarmalaryn tatar, qazaq jáne orys tilderinde jazǵan jazýshy, aýdarmashy ári tarıhshy. Sákenniń qoldaýy men kómegin kóp kórgen adam.
27. Oraz Isaev (1899-1938) – Alashordaǵa qarsy kúreske 1925 jylǵa deıin de, sodan keıin de kóp úles qosqany derektermen rastalady. Jambyldyń zertteýshisi Z.Keldibekov óziniń O.Isaevtyń qoǵamdyq-saıası qyzmeti týraly qorǵaǵan kandıdattyq dıssertaııasynda Sáken men Oraz arasynda ornaǵan ózara syılastyq qatynas jaıynda qyzyqty arhıvtik derekter keltiredi. Solardyń birazy Sákenniń partııalyq jeke isinen (Lıchnoe delo S.Seıfýllına. QR PA f.141, 16, d.1229) alynǵan edi.
28. Ámirǵalı Ipmaǵambetovtyń (1903-1988) alashordashylarǵa óshigýiniń ózindik sebebi bolǵan: «Ákem – Meńdikereı Ipmaǵambetov Oral sovdepiniń múshesi bolǵandyqtan Alashordanyń Jympıty men Oıyldaǵy túrmesine qamalyp, 1919 jyldyń kúzinde taıpaq aýdannyń jerinde atyldy» dep jazady ol ómirbaıanynda (11 aqpan 1936 j. QR PA. 141-q, 16-t. 2229-is, 32-p). Degenmen, 1937 j. 4 jeltoqsanda BK(b)P Batys Qazaqstan obkomynyń bıýrosy Jánibek aýpartkomynyń hatshysy bolyp júrgen Ámirǵalıdi alashordashylar Shaınazarov pen Esenovterge kómekteskendigi úshin partııadan shyǵardy (QR PA. 141-q, 1-t, 11561-is, 42-p.). Tarıhı mańyzy zor estelikter qaldyrǵan ardager.
29. Beısenǵalı Abdrahmanov (1892-1972) – mamandyǵy dáriger. 1930-1937 jyldary respýblıka Densaýlyq saqtaý halyq komıssary, Qazaq AKSR-i OAK-i tóraǵasynyń orynbasary, Áleýmettik qamtamasyz etý halkomy qyzmetterin atqaryp, repressııaǵa ushyrap, aıdaýda bolyp kelgen qaıratker (QR PA. 141-q, 1-t, 13516-is, 67-90-p.).
30. Muqataı (Ýgar) Jánibekov (1887-1932) – taǵdyry qaıshylyqqa toly azamat. Onyń shynaıy beınesin S.Muqanov «Ómir mektebi» trılogııasynda jazyp qaldyrǵan.
31. Zikirııa Múkeev – «Tar jol, taıǵaq keshýde» «shyń batyr» atalǵan Ombydaǵy qazaq jumysshylarynyń jetekshisi (288-b).
32. Nurmaq Baısalyqov (1893-1941) – 1925 j. soń Qazaqstan eginshileri men orman sharýashylyǵy qyzmetkerleri kásipodaǵynyń (Rabzemles) tóraǵasy boldy. Ýspensk, Spassk zavodtarynda, Balqash, Baıanaýyl, Qońyratta basshy qyzmetin atqardy.
33. Seıitqalı Meńdeshev (1882-1938) – HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy asa iri memlekettik qaıratkerdiń biri. Sáken bul jerde onyń keıbir solshyldyq minezin týrashyldyqpen atap kórsetken. Sáken, Seıitqalı, Janaıdarlar bir kúni – 1938 jyldyń 25 aqpanynda Almaty túrmesinde atylyp ketti (Azaly kitap. Knıga skorbı. vyp I, A., 1996. 219, 274, 282-b).
34. Keńesterdiń Búkilqazaqstandyq V sezi 1925 j. 15-19 sáýirde ótti.
35. Bul kisini S.Muqanov Eldos (Eldes) Omaruly dep kórsetedi (Eseıý jyldary. A., 1970, 140-b). Eldes (1892-1938) – halqymyzdyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynovtyń hatshysy bolǵan. Alash partııasynyń baǵdarlamasyn jazýǵa qatysqan saıasatker. Alashordanyń memlekettik basqarý qurylymyn jáne áskerin jasaqtaýǵa belsene qatysty. Keıin qazaq mektepteriniń alǵashqy oqýlyqtaryn jazdy. 1930 j. atý jazasyna kesilip, aman qalǵanymen 1938 j. repressııaǵa ushyrady. Sáken Eldestiń bilim-parasatyn óte joǵary baǵalady (A. Shaıahmet, Elin súıgen Eldes edi// Ana tili. 1992. 25 maýsym. B.Baıǵalıev, A.Mekteptegi Eldos Omaruly// Sonda 1995. 11 mamyr; A.Mekteptegi, S.Ilııasqyzy. Eldes Omaruly // Jalyn. 1996. №7-8. 201-215-b; QR PA. 719-q., 4-t., 1464-is-jeke isi).
