قۇرمەتتى باۋىرار! سوڭعى كەزدە ءتاڭىر تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمەلەر كوپتەپ ايتىلۋدا.
قازاقتار كەڭ دالادا ءومىر ءسۇرىپ ەشكىمدى ءبولىپ-جارماعان. كەيبىر قازاقتار اتا-بابالارىنىڭ "اداممەن ادام تەڭ" دەگەن دەگەن ۇلى كوزقاراسىن نەگە ۇمىتىپ بارا جاتىر؟ الدە سىرتتان كەلگەن بەلگىسىز كۇشتەر اسەر ەتىپ جاتىر ما؟
كەيبىرەۋلەر جاراتۋشىعا سەنۋشى ادامنىڭ باسقا سەنىمدى عايباتتاۋعا قۇقى جوق ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى. "دىندە زورلىق جوق" دەگەن قۇراننىڭ باقارا سۇرەسىندە جازىلعان ءسوزدى مويىندامايتىندار عالامتور جەلىسىندە ءتاڭىر تۋرالى ويىنا كەلگەنىن ايتۋدا. ءتىپتى كوپشىلىك وقيتىن سونداي قوعامي جەردە نەبىر دورەكىلىكتەرگە، ءتىپتى بىلاپىت سوزدەردى جازۋدان تايىنباۋدا. سويتە تۇرا وزدەرى ناعىز ءدىننىڭ وكىلىمىز دەيتىنىن قايتەرسىڭ؟!
قازاق "ونەر الدى قىزىل ءتىل" دەيدى. قازاق ولەڭى تاريحتىڭ كورىنىسى ەكەنىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەسى انىق. ال، ەندى قازاق اقىندارىنىڭ ءتاڭىردى جوققا شىعارعانى بار ما ەكەن، سونى بىلەيىك.
ءسوزىم دالەلدى بولۋى ءۇشىن مالىمەتتەردىڭ قاي كىتاپتىڭ قاي بەتىنەن الىنعانىن ماقالام مەن ادەبيەتتەر تىزىمىندە انىق كورسەتتىم.
وزدەرىڭىزگە دەگەن قۇرمەتپەن مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپان.
ءتاڭىر قازاق پوەزياسىندا
بايىرعى تۇركىلەر، ولاردىڭ قاتارىندا بۇگىنگى قازاق ۇلتىنىڭ بابالارى ارقاشان ءتاڭىردى بىردەن ءبىر جاراتۋشى دەپ تانىعان. شىنىندا دا اقسەلەۋ سەيدىمبەك ايتقانداي : «...تاڭىرلىك دۇنيەتانىم ءوزىنىڭ كوسموستىق اۋقىمىمەن مويىنداتادى. تاڭىرلىك دۇنيەتانىم، تۇپتەپ كەلگەندە تابيعاتتانۋ، تابيعاتپەن تانىسۋ بولىپ شىعادى. ال بۇل دەگەنىڭىز، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ تىرەگى دەگەنگە سايادى» [1.14 ب.]. سەبەبى الفرەد ۆەبەر ايتقانداي، سايىن دالادا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، كوپتى كورىپ الەمدە «كوشپەلىلەر» دەگەن اتقا يە بولعان حالىق «...ءومىردىڭ وتە قىسقا دا وسال ەكەنىن; باسقى ءناسىل رەتىندە، الەمگە ەپوستىق جىرلاردا كورىنىس تاپقان باتىرلىق جانە نازىكتىك سەزىمدى كوزقاراس اكەلدى» [2.46 ب.]. شىنىندا دا كوشپەلىلەردىڭ بۇكىل تاريحى ۇلكەن ءبىر ەپوستىق جىر سياقتى. وسى جىردا ءتاڭىردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
تۇركىلەر تاڭىرگە سەندى، ءبارى دە سونىڭ ىقتيارىندا دەپ ءبىلدى. ولار وسى سەنىمىن كوپتەگەن عاسىرلار مەن قاشىقتىقتار ارقىلى الىپ ءوتتى. بۇل ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەلەدى. وسىلاي بولعانىن اتاقتى نورۆەگيالىق عالىم ءارى ساياحاتشى تۋر حەيەردال مىنا سوزدەرىمەن راستايدى: «مەن تۇركى وركەنيەتىنىڭ ەجەلگى وركەنيەتتى دامىتۋعا جانە تاراتۋعا تيگىزگەن ىقپالىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تولىق سەزىنەمىن، سونداي-اق ءتىپتى ەۋروپانىڭ باسقا بولىگىندە ورنالاسقان مەنىڭ وتانىم نورۆەگيادا دا، قازىرگى ۋاقىتتا تانىلعان قانداي دا ءبىر وركەنيەتتەردىڭ ىشىنەن تۇركى مادەنيەتى ىقپالىنىڭ وتە كۇشتى بولعانىنا سەنەمىن» [3.88ب.].
تاڭىرگە دەگەن سەنىم بايىرعى تۇركىلەردىڭ رۋحىنىڭ اينىماس ءبىر بولىگى بولىپ ورنىقتى. ولاردىڭ سەنىمى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە دە كورىنىس تاپتى.
تۇركىلەر بالالارىن تاڭىربەرگەن، تاڭىربەردى، تاڭىرقۇل سىندى ەسىمدەرمەنن كوپتەپ اتادى. بۇل ەسىمدەر قۇستار ىسپەتتى تاريح اسپانىنا ۇشىپ، كەيىن ۇلى ىستەرىمەن تۋعان دالاسىنا قايتىپ ورالدى. مىسالى، قاتارداعى ماملۇك جاۋىنگەرى بولىپ، ەگيپەت سۇلتانى دارەجەسىنە قول جەتكىزگەن تەگى تۇركى بايبارىستىڭ زامانىندا عۇمىر كەشكەن، تاريحشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى يبن تاڭىربەردى. ول تۋرالى باسقا تاريحشىلار «تۇركى احۋالىن جەتىك بىلەتىن تاريحشى» دەپ باعا بەردى [4.72 ب.].
ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى اقىن ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى [5.3 ب.]. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اتاقتى باتىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرگەن ۇستازىنىڭ ەسىمى تاڭىربەرگەن وتارباەۆ [6.56 ب.].
قازاق حالقى يسلام ءدىنى كەلگەنمەن دە تاڭىردەن باس تارتقان جوق. ونىڭ ەسىمى اللا ەسىمىندەي ءجيى اتالدى، ءتىپتى قاتار ەسكە الىنىپ كەيدە ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ تا ايتىلدى (تومەندەگى ماعجان جۇماباەۆتىڭ «ءتاڭىرى» ولەڭىن قاراڭىز). ءتاڭىر مەن اللانى تەڭەستىرۋ سالتىننىڭ نەگىزىن قالاعان ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كەمەڭگەر تۇركى عالىمى، ادەبيەتشى جانە لەكسيكوگراف ماحمۇد قاشعاري (تۋعان جىلى1028-29-جىل، قاي جىلى قايتىس بولعانى بەلگىسىز). ول ءوزىنىڭ مونۋمەنتالدى ەنتسيكلوپەديالىق «ديۆان لۋگات ات-تۋرك»-«تۇركى سوزدىگى» ەڭبەگىندە ءتاڭىر ەسىمىن اللا دەپ اۋدارعان [7.90 ب.]. عالىمنىڭ بۇلاي ەتۋى ءوزىنىڭ ويلاپ تاپقانى ەمەسى، تەك جاراتۋشىنىڭ تۇركىلەردىڭ اراسىنداعى كەڭىنەن تاراعان اتى. م.قاشعاري ءوز ەڭبەگىنىڭ نەگىزى كوپتەگەن تۇركى تايپالارى مەن حالىقتارىنىڭ تىلدەرى بولعاندىقتان، ناعىز عالىم رەتىندە سول قوعامنىڭ ساناسىنىڭ تەرەڭىنەن ابدەن ورنىققان ءتاڭىر ەسىمىنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە اللا ەسىمىن كورسەتكەن.
بۇل ءۇردىس بۇگىندە دە جالعاستىعىن تابۋدا. حاليفا التاي قازاق تىلىنە اۋدارعان قۇراندا «اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق» دەپ جازىلعان [8.50 ب.]. قۇراندا ءتاڭىر مەن اللانىڭ اتى قاتار تۇرۋى تۇسىنىكتى دە. سەبەبى قازىرگى كەزدە دە «تاڭىردەن ارتىق اللا جوق» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستۋگە بولادى.
وسىلاي ەكەنىن قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسى – اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە ورىن العان باتالار مەن جوقتاۋلار، ولەڭدەر جانە ماقال-ماتەلدەر دالەل:
بەكەردەن بەكەر جاتقاننان ءتاڭىر بەزەر [9.12 ب.].
...
كۇشتىدە ءتاڭىر جوق [9.12 ب.].
...
تاڭعى ءناسىپ تاڭىردەن [9.12 ب.].
...
ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بار [9.317 ب.].
قازاق تۇرمىسىندا ۇلكەندەر باتا بەرەدى. باتا جولعا شىعار الدىندا، توي باستالاردا، نەكە قياردا جانە باسقا جاعدايلاردا بەرىلەدى. ءتۇرلى باتالاردا ءتاڭىر ءسوزى ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى:
ءتاڭىرىم ءوزى وڭداسىن،
اۋليەلەر قولداسىن [10.8 ب.].
...
ءتاڭىر سەنى قولداسىن،
ۋايىم-قايعى بولماسىن [10.11 ب.].
...
و، ءتاڭىرىم تالقىعا سالما،
سايا بول ءوزىڭ تالىققان جانعا.
...بەرە گور، ءتاڭىر, تىلەۋدى،
مەيىرىمىڭدى توگەرسىڭ [10.13 ب.].
...
ءتاڭىرىم ءوزى جارىلقاپ،
تالابىڭدى وڭداسىن [10.14 ب.].
...
ۋا، وتاۋ يەسى،
قولداسىن ءتاڭىر كيەسى [10.22 ب.].
...
تىرلىكتە ءتۇزۋ جول تاپساڭ،
ءتاڭىرىم بەرەر باسقاسىن [10.25 ب.].
...
ءتاڭىر بەرگەن نەسىبەڭ،
تەپكىلەسە، كەتپەسىن. [10. 33 ب.].
...
جارىلقا، ءتاڭىرىم, قابىل ەت،
جارىلقاۋدىڭ قامىن ەت [10.34 ب.].
...
يا، ءتاڭىرىم, جارىلقا،
جارىلقاعاننىڭ ىشىندە ەت [10.36 ب.].
...
اۋەلى ءتاڭىرىم وڭداسىن،
وڭ جولىنا باستاسىن...
...
ارۋاق جەبەپ ارقاشان،
جولىڭدى ءتاڭىرىم وڭداسىن [10.41 ب.].
قازاق باتالارىندا تاڭىرمەن بىرگە اللا، قۇداي جانە اۋليە، عايىپەرەن قىرىق شىلتەن دەگەن سوزدەردىڭ ءجيى كەزدەسىپ وتىرۋى قالىپتى جاعداي:
جەتكىزسىن ءتاڭىرىم تىلەككە!
ءتاۋفيح بەرىپ قۇدايىم،
عادىلدىك سالسىن جۇرەككە!
...اداسپاي جۇرسەڭ جولمەنەن،
كەزىگەسىڭ قىدىرعا!
اللاھۋ اكبار [10.51 ب.].
...
اي ءتاڭىرىڭ ىركىلمەسىن،
كۇي ءتاڭىرىڭ كۇرسىنبەسىن،
وت ءتاڭىرىڭ كوز ىلمەسىن،
سۋ ءتاڭىرىڭ بەزىنبەسىن!
...ءتاڭىر توقتار ءومىرىڭ بولسىن!
...ءبىزدىڭ وسى اق باتامىزدى،
اۋەلى، كوكتەگى حاق ءتاڭىر,
اۋليە-امبەلەر مەن
عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن قولداسىن،
اللاتاعالانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن!
ءاۋمين! [10.61].
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىز مەرەكەسىندە بەرىلەتىن ءبىر باتا:
ءتاڭىرىم جازداي بەرسىن،
جازداي بەرسە، جازىلىپ،
كوكىرەگىندە يمان وتى جازىلىپ مازداي بەرسىن.
ءتاڭىرىم كۇزدەي بەرسىن،
كۇزدەي بەرسە، قۇتايىپ،
ريزىعىن ماڭداي تەرمەن ىزدەي بەرسىن.
ءتاڭىرىم قىستاي بەرسىن،
قىستاي بەرسە، قىسىلماي،
ىنساپپەن تىزگىنىن تەڭ ۇستاي بەرسىن.
ءتاڭىرىم كوكتەمدەي بەرسىن،
كوكتەمدە كوكتەي ءونىپ،
تالابىڭ كوككە ورلەي بەرسىن!
ءاۋمين [10.63 ب.].
ءتاڭىر ءسوزى قازاق جوقتاۋلارىندا دا كوپتەپ ورىن العان. ۇلى اقىن اباي قۇنانبايۇلى 1895 جىلى 27 جاسىندا الماتىدا قايتىس بولعان ۇلى ابدىراحمانعا ارناپ جازعان ولەڭىندە:
تاۋەكەل عىپ بىلدىرمەي،
كۇتىپسىڭ ءتاڭىرى جارلىعىن [10.145 ب.].
اقىننىڭ بالاسى قايتىس بولعان اناعا شىعارىپ بەرگەن جوقتاۋ:
جاميعات توڭباي، كۇن جىلىپ،
ءتاڭىرىم راحىم ەتكەنى-اي! [10.154 ب.].
اقىن جۇسىپبەكقوجا شايحىيسلامۇلى 1899 جىلى تالعار ەلىندە نازار قىدىرالىۇلى دەگەن كىسىنىڭ ۇلى ىقسان 23 جاسىندا قايتىس بولعاندا مارقۇمنىڭ اناسىنا جانە ەكى جۇبايىنا ءۇش جوقتاۋ شىعارىپ بەرگەن. جوقتاۋلاردا ءتاڭىر. جاراتقان، قۇداي سوزدەرى قاتار ايتىلادى:
لاجىم بار ما تاڭىرگە,
قولقامنىڭ ءۇزىپ تامىرىن،
وزەگىمدى تالعىزدى [10.157 ب.].
...
...الدانىش قىلعاي جاراتقان [10.157 ب.].
...
...قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم [10.159 ب.].
...
سەنبەڭىز، حالقىم، جالعانعا،
كىم كونبەس ءتاڭىرى سالعانعا [10.170 ب.].
اقىن قارپىق شولاقۇلى تولەباي دەگەننىڭ بايبىشەسىنىڭ، قىزىنىڭ، جانە كەلىنىنىڭ اتىنان ءۇش جوقتاۋ جازىپ بەرگەن. ون ەكى جاسار قىزدىڭ ايتقان جوقتاۋىندا ءتاڭىر ءسوزى بار:
تالاپ ەتكەن ىستەرىن
كەلتىردى ءتاڭىرىم ونىڭا-اي» [10.180 ب.].
اقىن ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى دۇنيە سالعاندا، ودان ساباق الىپ جۇرگەن شاكىرتى شۇعبان دەگەن جاس جىگىت جازعان جوقتاۋدا:
اياماي بەرگەن ءتاڭىرىم اقىل كەنىن،
ادال بوپ تۋعان دانا، كەمەڭگەرىم، – دەگەن ولەڭ جولدارى
بار [10.238 ب.].
قازاق اقىندارى مەن جىراۋلارى شىعارمالارىندا، بيلەر ءوز سوزدەرىندە ءتاڭىر ءسوزىن كەڭىنەن قولدانعان. حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءXVى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋ شالكيىز تىلەنشىۇلى يسلام ءدىنى قاسيەتتى دەپ تانيتىن كاابانى ءتاڭىردىڭ ءۇيى دەپ بىلگەن:
جۇك تيەدىڭ كەمەگە،
نيەت ەتتىڭ ءتاڭىرىنىڭ ءۇيى كەبەگە! [11.46 ب.].
جيەمبەت جىراۋ (حVII عاسىر):
ون ەكى اتا بايۇلى
ءبىر تاڭىرگە سىيىندى [11.59 ب.].
جىراۋ ۇمبەتەي تىلەۋۇلىنىڭ (1706-1778) بوگەنباي باتىر ءولىمىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋى ولەڭىنەن:
ءتاڭرىم بەرگەن سونداي سىي!
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي! [11.87 ب.].
شال اقىن (1748-1819) اتانىپ كەتكەن تىلەۋكە قۇلەكەۇلى دا ءتاڭىر ءسوزىن ءجيى قولدانعان:
جەل ءسوزدى ءتاڭىرىم بەرگەن نەگە ايايىن،
شاشىلعان نەسىبەمدى ءجۇرمىن تەرىپ [11.132 ب.].
...
ءبىر جاستا، ەكى جاستا بەسىكتەمىن،
بەس جاستا ءتاڭىرى بەرگەن نەسىپتەمىن [11.166 ب.].
جاناق ساعىندىقۇلى (1770-1856):
قارالىققا ءتاڭىرىم تىيۋ سالىپ،
يللاحي تارتسىن تورەم ءىستىڭ اعى [11.182 ب.].
ەسەت بي ء(حىح عاسىر):
تاڭىردەن سۇراپ العان ۇلدارىڭ،
ءتىل قايتارادى ەر جەتسە [11.189 ب.].
اقىن الماجان ازاماتقىزى (1823- قايتىس بولعان جىلى بەلگىسىز):
كيىك، قۇلان مەكەندەر
اسقار تاۋدىڭ بۇلاعىن.
بوراي دا بوراي قار جاۋسا،
ءتاڭىردىڭ ءوزى ساقتايدى
كيىكتىڭ جەتىم لاعىن [12.189 ب.].
شورتانباي قانايۇلى (1818-1881):
تىرىدە كوزىم تويمايدى،
ءتاڭىرىنىڭ بەرگەنى – قاراعا [15.60 ب.].
اقموللا مۇحامەديارۇلى (1831-1895):
جەردىڭ ءجۇزى جادىرادى جاسارىپ،
«ءتاڭىر يەم، راحاتىڭ» كەڭ دەگەندەي [12.138 ب.].
ءبىرجان سال قوجاعۇلۇلى (1834-1897):
بەرگەن سوڭ ءتاڭىرىم ءومىر، اق باس بولدىق،
كەلىن مەن بالاعا دا جاقپاس بولدىق [12.157 ب.].
كەمپىرباي بوگەمبايۇلى (1834-1895):
تالابىم ءتاڭىر بەرگەن تاۋدان ۇلكەن
الماسا ءوز باقىتىن قايتىپ قۇداي [12.167 ب.].
بازار جىراۋ وڭداسۇلى (1842-1911):
ولشەۋلى بولدى ءتاڭىرىمنىڭ
ەشكىم ارا تۇرعان جوق،
نەسىبەمدى جەگىزبەي [12.282 ب.].
...
ءتاڭىرى قوسقان جولداسى
جامان بولسا جىگىتتىڭ
جاتقا بويى سىنالعان [12.302 ب.].
اقان سەرى قورامساۇلى (1843-1913):
قۇلاگەردى ولتىرگەندەي الدىم نەسىن،
اركىمنىڭ ءتاڭىرىم بەرگەن نەسىبەسىن [12.312 ب.].
اباي قۇنانبايۇلى (1845-1904):
بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر [13.12 ب.].
...
تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە،
بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر [13.12 ب.].
...
ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ونەرى
كوك بۇلىتتان اشىلسا [13.17 ب.].
...
ءتاڭىرىنىڭ كوزى جارقىراپ،
ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز [12.17 ب.].
...
اۋەلە ءتاڭىرىم سورلى ەتتى،
ارسىز ەلمەن اۋرە ەتتى [14.25].
اقتان كەرەيۇلى (1850-1912):
ءتاڭىرىم جەل ءسوز بەرگەن سوڭ،
تارتپايىم باسىم شارشىدان [13.53 ب.].
بالۋان شولاق بايمىرزاۇلى (1864-1919)
سۇراساڭ مەنىڭ اتىم – بالۋان-شولاق،
دەنەمدە ءتاڭىرىم بەرگەن كۇشىم مول-اق [13.123 ب.].
...
جىگىتپىن ءتاڭىرىم باسقا جاققان شىراق،
كۇشىمە نە تۇرادى مەنىڭ شىداپ [13.123 ب.].
ءتاڭىر ءسوزى حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقىندار شىعارمالارىندا دا كورىنىس تاپتى. سولاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ «ايقاپ» اتتى تۇڭعىش جۋرنالىن شىعارۋشىسى ءارى رەداكتورى مۇحامەتجان سەرالين (1872-1929):
اۋەلدە ءتاڭىرى وعان ءناسىپ ەتكەن،
تاعدىردى پاندە بار ما بۇزىپ كەتكەن [13.224 ب.].
...
تاڭىرگە ۋاعادا ەتىپ، ۇرىپ قادام،
كوتەرگەن اۋىر جۇكتى ءپاني ادام [13.226 ب.].
...
كوڭىلىمە اجارىڭمەن سالدىڭ جارا،
سالعان ءتاڭىرىم باسقا نە ءدۇر شارا؟! [13.227 ب.].
ءتاڭىر سوزىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن اقىن ماعجان جۇمابايۇلى «ءتاڭىرى» اتتى ولەڭ دە جازعان:
زور ءتاڭىرى, كۇشتىسىڭ سەن، كۇتەمىز ءبىز،
ءادىل دەپ ءار ىسىڭە سەنەمىز ءبىز.
...كەش، ءتاڭىرىم, بولسا ءسوزىم پەندەشىلىك،
مىنەكەي، ايقىن زۇلىم، قايدا ادىلدىك؟
...كەش ءتاڭىرىم, سورلى قۇلعا قاھار ەتپە،
راقىم قىل، ءبىز سورلىنى شەتكە تەپپە.
ءسوز شىقتى جان اشۋمەن، ءادىل ءتاڭىرىم,
تيگەن سوڭ اششى تاياق تۇششى ەتكە [16.68 ب.].
اقىن وسى «ءتاڭىرى» ولەڭىندە تاڭىرمەن بىرگە اللا ءسوزىن دە قولدانعان:
اۋىزدان اللا اتىڭدى تاستامايمىز،
اللاسىز ەشبىر ىسكە باستامايمىز [16.68 ب.].
ماعجان اقىن باسقا دا ولەڭدەرىندە ءتاڭىر تۋرالى ايتادى. اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭى سونىڭ دالەلى:
اقساق تەمىر ءسوزى
جيھان دەگەن نە نارسە؟
الاقاننىڭ اۋدانى.
ءبىر اۋداندا كوپ ءتاڭىرى
بولۋدىڭ ءتىپتى جوق ءسانى...
ءتاڭىرى – كوكتىڭ ءتاڭىرىسى
كۇڭىرەنسىن، كوگىن بيلەسىن!
جەر ءتاڭىرىسى تەمىرمىن،
جەرىمە ءتاڭىرى تيمەسىن!
كوك ءتاڭىرىسى – ءتاڭىرىنىڭ
تۇقىمى جوق، زاتى جوق.
جەر ءتاڭىرىسى تەمىردىڭ
تۇقىمى – تۇرىك، زاتى – وت! [17.83 ب.]
اقىننىڭ «وت» اتتى ولەڭى دە ءتاڭىر تۋرالى. ولەڭ بىلاي اياقتالادى:
...كۇننەن تۋعان بالامىن
جارقىرايمىن، جانامىن.
كۇنگە عانا باعىنام.
ءوزىم كۇنمىن، ءوزىم وت،
ءسوزىم، قىسىق كوزىمدە وت.
وزىمە ءوزىم تابىنام.
جەردە ءتاڭىرى – وت،
وتتان باسقا ءتاڭىرى جوق [17.87 ب.].
تاڭجارىق جولدىۇلى (1903 - 1947) كوپ قيىنشىلىق كورگەن اقىن:
تاڭىرگە داۋسىڭ جەتىپ كۇيزەلەسىڭ،
تىرناقتىڭ ينە سۇقسا كوبەسىنەن [18.137 ب.].
ءتاڭىر ۇعىمى قازاق بولمىسىندا جان-جاقتى كورىنىس تاۋىپ وتىرعان. مىسالى بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى قازاق كۇيى تۋرالى ايتقان ءبىر سوزىندە: كۇي – ءتاڭىر كۇبىرى، دەيدى [19.80 ب.]. مۇرات اۋەزوۆ بۇل ءسوزدىڭ تولىق نۇسقاسىن بىلاي دەپ ايتقان ەدى:
ادام كۇبىرىن تاۋ ەستيدى،
تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىرىم ەستيدى،
ءتاڭىردىڭ كۇبىرى – كۇي.
قازاق كۇيلەرىنىڭ تاڭىرمەن جالعاستىعىن سىبىزعىشى ءمۇيىمسات وڭعاروۆتىڭ مۋزىكاتانۋشى ابدۇلحاميت رايىمبەرگەنوۆكە بايانداپ بەرگەن «قىزىلقان» كۇيىنىڭ تاريحىنان بىلۋگە بولادى: «جىلدا كوكتەمدە، سولتۇستىككە قۇس كەلەتىن ۋاقىتتا، كوپ قۇس شولدەن جول تابا الماي قىرىلىپ قالادى ەكەن. سودان قۇس ءامىرشىسى – قىزىلقان دەگەن قاز جاراتۋشى تاڭىرگە بارىپ، اسپاننان جول سالىپ بەرۋىن وتىنەدى. ءتاڭىرى قۇستارعا اسپاننان جول سالىپ بەرەدى. وسى كۇنگى اسپانداعى قۇس جولى سودان قالعان ەكەن دەسەدى» [20.63 ب.].
قازاق حالقى اتا-اناسىن، اسىرەسە اناسىن توبەسىنە كوتەرە سيلاۋى ەرەكشە. بۇعان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. سول دالەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە كومپوزيتور جاقسىگەلدى سەيىتوۆتىڭ اقىن امانجول شامكەنوۆتىڭ سوزىنە شىعارعان، كەڭىنەن تانىمال «انا تۋرالى باللادا» ءانىن ايتۋعا بولادى. ءانىنىڭ قايىرماسىندا مىناداي ولەڭ جولدارى بار:
و، انالار، وسىندايسىڭ ءبارىڭ دە،
وسىندايسىڭ جاسىڭ-داعى، كارىڭ دە.
سيىناتىن بولسا ومىردە قۇدىرەت،
سيىنار ەم انا دەگەن تاڭىرگە [21.262 ب.].
قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن جاقسىلىق تىلەسە: «ءتاڭىر جارىلقاسىن!، ءتاڭىرىم قولداسىن!»، دەپ ايتادى.
قازاق قۋانسا دا ءتاڭىرىنى ەسكە الادى. قازاقستان 1991 جىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا بەلگىلى قازاق ونەرتانۋشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى قۋانىشىن كۇندەلىگىندە تومەندەگىدەي جازۋمەن بىلدىرگەن:
«16.12.91.
ازاتتىق!
و، ءتاڭىرىم, ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!» [1.271 ب.].
جوعارىدا ايتىلعاننان ءتاڭىر قازاقتىڭ جۇرەگىندە ەرەكشە ورىن الاتىنىن بىلۋگە بولادى. قازاق ارقاشاندا شاڭىراعىنداعى ەڭ سىيلى ورىندى «ءتور» دەپ اتاعان. قازاق ۇعىمىندا وسى ءبىر بيىك ورىندا تاڭىرگە دەگەن سەنىم تۇر.
«اسپان – اشىق كوك اسپان، سول ءبىر الىستاعى بيىكتىككە كوز تىگە قارايسىڭ... ءتاڭىردىڭ مەكەنى سول جاقتا، اسپان تورىندە» [22.319 ب.].
قازاق ءتاڭىرىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- سەيدىمبەك ا. ويتولعاق. الماتى، «جالىن». 1997.
- ياسپەرس ك. سمىسل ي نازناچەنيە يستوري. موسكۆا. «رەسپۋبليكا». 1994.
- بايىرعى تۇركى وركەنيەتى: جازبا ەسكەرتكىشتەر. درەۆنەتيۋركسكايا تسيۆيليزاتسيا: پامياتنيكي پيسمەننوستي. الماتى، «عىلىم». 2001.
- ساكي ق. قىپشاق ماملۇكتەر. استانا. «فوليانت». 2006.
- تاڭىربەرگەنۇلى ءا. ۇمىتپاڭىزدار مەنى. الماتى. «جازۋشى». 1969.
- باۋىرجان باتىر. الماتى «جالىن». 1991.
- ماحمۋد ال-كاشگاري. ديۆان لۋگات ات-تۋرك. / پەرەۆود، پرەديسلوۆيە ي كوممەنتاري ز.-ا. م. اۋەزوۆوي; يندەكسى سوستاۆلەنى ر. ەرمەرسوم. — الماتى. دايك-پرەسس، 2005.
- قۇران كارىم، قازاقشا ماعىنا جانە تۇسىنىگى. اۋدارعان: حاليفا التاي. ەكى حارامنىڭ قىزمەتكەرى فاد پاتشانىڭ قۇران شاريف باسىم كومبيناتى.
- كەيكين ج. قازاقتىڭ 6000 ماقالى مەن ماتەلى. الماتى. 1995.
- قازاقتىڭ بۇرىننان قالعان ءسوزى. الماتى، «جازۋشى»، 2007.
- بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 1 توم.
- بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 2 توم.
- بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 3 توم.
- مۇقانوۆ س. حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى. الماتى، «اتامۇرا».
- قانايۇلى ش. قايران حالقىم. الماتى. «راريتەت». 2002.
- جۇماباەۆ م. شىعارمالارى. «جازۋشى»، 1989.
- جۇماباەۆ م. شىعارمالارى. «عىلىم»، 1992.
- جولدىۇلى ت. شىعارمالارى. الماتى، «جازۋشى»، 1992.
- بەگمانوۆ ق. ەتنوگرافپەن اڭگىمە. الماتى، ءداستۇر. 2010.
- رايىمبەرگەنوۆ ا.، امانوۆا س. كۇي قاينارى. گولوسا نارودنىح مۋز. الماتى. «ونەر». 1990.
- قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى. الماتى، «ونەر». 1991. 2 توم.
- اۋەزوۆ م. ۋيتي، چتوبى ۆەرنۋتسيا (دنەۆنيكي). الماتى. «جىبەك جولى». 2011.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
