Qazaqtyŋ ruhani älemındegı şoqtyǧy biık öner salasy – küi turaly zertteu eŋbekterın az deuge de, köp deuge de bolmas. Qazaq önertanuynyŋ atasy, belgılı akademik – Ahmet Quanūly Jūbanovtyŋ «Qūrmanǧazy», «Däuletkerei», «Ǧasyrlar pernesı», «Zamana būlbūldary» sekıldı şyǧarmalarynan bastap, bügıngı sübelı tuyndy Aqseleu Seidımbekovtyŋ «Qazaqtyŋ küi önerı» atty küiler jinaǧyna deiıngı aralyqta talai eŋbekterdıŋ jaryq körgenı ras. Alaida, är zertteudıŋ özındık erekşelıgı bar. Bır kıtapta tarihi şolu basym bolsa, bıreuınde ömırbaiandyq derekter molyraq, endı bır avtor taqyryptyq taldau jaǧyna män bergen. Mūnyŋ bärın ızdenıstıŋ nätijesı dep qaraǧan jön. Ūlttyq önertanu ǧylymy osylai bırte-bırte jüiege tüsedı. Babalarymyzdyŋ asyl mūrasyn därıpteu, jaŋa tūrǧyda zertteu – bügıngı taŋdaǧy kezek küttırmes mäselerdıŋ bırı.
Sözbasy
Keşegı sarytap kezeŋde öner men mädenietke bır jaqty ǧana män berılıp, būlardy ideologiia, saiasat qūralyna ainaldyru maqsaty bolǧany mälım. Ol uaqytta ideologiiaǧa qarsy kelmegen şyǧarmalarǧa ǧana jol aşylǧan-dy. Maqalamyzda aitaiyn dep otyrǧan Qazanǧap Tılepbergenūly küilerı ol zamanda nege közge ılınıp, därıptelmedı degen saualdyŋ astarynda osyndai män-maǧyna jatyr. Qazanǧap mūralary XIX ǧasyrdaǧy qazaq ūlty bastan keşken, otarlyq piǧyldyŋ qolynan jasalǧan aştyq, quǧyn-sürgın sekıldı orasan zor qasırettı beineleidı.
Küişı şyǧarmalary baiypty, tereŋ zertteudı qajet etedı. Ol turaly jeŋıl-jelpı pıkır aitu qiianat. Sondyqtan baba mūralary syrlaryna tereŋ boilau üşın yjdaǧatty türde ter tögu läzım jäne būl ıs ülken jürektı kerek etetının este ūstaǧan jön. Eger būlai etpegen jaǧdaida, daŋqty küişı mūrasyn qaita joǧaltamyz.
Öner salasynda soŋǧy 15-20 jyldyŋ kölemınde Qazanǧap Tılepbergenūlynyŋ küişılık mūrasyna degen qyzyǧuşylyq arta tüsude. Onyŋ negızgı sebebı – Qazanǧap küilerınıŋ sūlu sazǧa, mūŋ men filosofiiaǧa toly tereŋ mazmūnda jatqany dausyz. Onyŋ qai küiın alyp qarasaŋyz da, är küiınen jeke adamnyŋ emes, bükıl eldıŋ jan küizelısı, qaiǧy-qasıretı, bastan keşken tarihy sezılıp tūrady. Jeke taǧdyrdan bastalǧan leimotivtıŋ halyqtyq, jalpy adamzattyq qūbylysqa ainaluy has talanttyŋ qūdıretınen tuatyn närse.
Solai desek te, Qazanǧap Tılepbergenūly küilerınıŋ jūrtşylyqqa keŋınen tanylyp, ūlttyq yqylasqa köterıluıne sebepşı bolǧandardyŋ bırı de bıregeiı belgılı dombyraşy marqūm Säduaqas Balmaǧambetov ekenın moiyndaǧan jön. Säduaqas Balmaǧambetov Qazanǧap küilerın qaita söiletken, onyŋ oryndalu täsılın jaŋa satyǧa kötergen oily da şeber ūly küişı. Ol özınıŋ bükıl ǧūmyryn Qazanǧap küilerın zerttep, zerdeleuge arnap, el aralap jürıp, onyŋ köptegen küilerın tauyp, halyq aldynda oinap jaryqqa şyǧardy.
Qazaqtyŋ küilerı kezınde notaǧa tüspegen, belgılı oryndauşylardyŋ jetkızuı arqyly taraǧan. Är dombyraşynyŋ oryndauşylyq erekşelıgıne, şeberlıgıne, küidı tüsınuıne bailanysty küilerdıŋ ärtürlı nūsqalary paida bolǧan. Sondyqtan küi tarihyn küişılerdıŋ oryndauşylyq erekşelıgımen bailanystyra otyryp, zertteu – oŋ qūbylys. Mäselen, «Küi şaqyrǧyş Aqjeleŋnıŋ» alǧaş notaǧa tüsken nūsqasy men Baqyt Basyǧaraevtyŋ oryndauyndaǧy küidıŋ nūsqasyn salystyrsaŋyz, ekeuı ekı bölek küi sekıldı körınuı mümkın. Bıraq mūqiiat tyŋdasaŋyz, ekeuınde ortaq äuenderdıŋ bar ekenın aŋǧaru qiyn emes.
Bır küidıŋ bırneşe nūsqasyn estıp, salystyru arqyly tüpnūsqany közge elestetuge bolady.
«Jūrtta qalǧan» küiınıŋ şyǧaryluy jaiynda är türlı ekıaŋyzdyŋ, «Kökıl» turaly üş aŋyzdyŋ, «Būraŋ bel Aqjeleŋ» turaly tört aŋyzdyŋ berıluı küi tarihyn baiytpasa, kemıtıp otyrǧan joq.
Qandai bolsa da, qiyndyq, tosqauylǧa qaramai Qazanǧap küilerınıŋ ūlt sanasynan joǧalmai kele jatqany baba mūralarynyŋ ömırşeŋdıgın körsettı. Onyŋ syry küişınıŋ ūlt tarihyn şynaiy şeberlıkpen jetkızıp tolǧauyna bailanysty.
Küişınıŋ önerın keleşekke şäkırtterı jetkızgen
Qazanǧap Tılepbergenūly 1854-1921 jyldar aralyǧynda Aral teŋızınıŋ boiyndaǧy Qūlandy tübegınıŋ Aqbauyr degen jerınde düniege kelgen. Degenmen, küişı turaly derekter bızge basqa küişılerge qaraǧanda keşteu jettı. Onyŋ bırden-bır sebebı – 1934 jyly ötken önerpazdardyŋ bırınşı respublikalyq sletıne Qazanǧap küilerın oryndauşylardyŋ köbısı ärtürlı sebeptermen kelmei qaldy. Būl öner ordasynyŋ şaqyruyna ün qosyp kelgen Qazanǧaptyŋ şäkırtı Jälekeş Aipaqov qana boldy.
Qazanǧaptyŋ küişılık mektebı soŋynan ergen şäkırtterı arqyly damyp, öz jalǧasyn tauyp keledı. Onyŋ küilerı oinauǧa öte qiyn bolǧanymen, ömırşeŋdıgınıŋ arqasynda ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp, küişılık mūramyzdyŋ altyn qazynasyna ainalyp otyr.
Qazanǧaptyŋ küilerın onyŋ şäkırtterı bızdıŋ zamanymyzǧa aina-qatesız jetkızdı deuge äbden negız bar. Olardyŋ qatarynda Kadyrälı Erjanov, Jälekeş Aipaqov, Kelbet Tıleulin, Qūrmanǧazy Boqaev, Balmaǧambet Saiymūly, Şüren Sartov, Nūrqat Qosuaqūly, Raiymbergen Jolekenov, Aisa Şärıpov, Rüstembek Omarov, Medeubai Baqtybergenūly, Künjan Saiymkelını, Momyn Baiǧanin, Mämbetälin Näjımeddin, Qojageldı Amanov, Zadaş Baidäuletov, Jūmabai Jansügırov, Nūrbolat Janamanov, Aqaş Mūratov, Biman Kejetaev, Jūmaly Embergenov, Boranbai Berdalyūly, Mäjit Beisembaev, Izbasar Iliiasov, Myrzaly Töleuūly, bertın kele Säduaqas Balmaǧambetov, Baqyt Basyǧaraev, Äbdulhamit Raiymbergenov, Jailau Asylhanov, Talap Hamzin syndy oryndauşylardy atap aitu kerek.
Ökınışke qarai, Qazanǧaptyŋ balalarynyŋ nemese tuǧan-tuystarynyŋ ışınen önerın jalǧastyrǧan eşkım bolmady. Sözımızdıŋ dälelı retınde şalqarlyq jurnalist Mūhamedqali Esmaǧambetovtyŋ «Dombyramen qoştasu» arqyly maqalasynan üzındı keltıre keteiık.
«Qazanǧapty kökjötel qysyp, auyryp jürgen kezı. Dem ala almai, tynysy tarylǧan ol: «Jalǧas-ai, süieşı menı, därmenım qūryp barady», - dep qarlyqqan dauysymen at bailap jatqan balasyn şaqyrdy.
Balasy: «Ūzaq jolǧa şydai almaitynyŋdy bılesıŋ, suyqta töbenıŋ basyna şyǧyp...» - dep düŋk etıp jauap berdı. Balasynan köŋılı qalǧan sätterde osylai özınen-özı mūŋǧa batatyn. Jalǧas balasy düniege kelgende qatty quanǧan bolatyn. Bıraq Jalǧastyŋ mınezı doiyr bolyp östı. Eŋ bolmasa, äke jolyn quyp, dombyra qūlaǧyn ūstaǧan joq.
Qazanǧap: «Ei, Jasaǧan, qu aǧaşqa tıl bıtırgızgen daryndy tūqymymda maǧan berıp, jalǧannan özıŋmen bırge ala ketesıŋ be? Tumasa da tuǧanymdai bolǧan Qadyrälım, sen aman bol! Senıŋ sausaqtaryŋ menıŋ ünımdı keiıngıge jetkızedı, senen basqa kımım bar menıŋ?! Ei, dünie, ötesıŋ de ketesıŋ!» - deptı».
Sonymen bırge el auzyndaǧy myna bır äŋgımede bylaişa baiandalady: «Qazanǧap şäkırtı Qadyrälı ekeuı Jem boiyn aralap jürgende, eldegıler küişıden: «Bıreuıŋnıŋ közıŋ – kök, bıreuıŋnıŋ közıŋ – qara. Bıraq bır-bırıŋnen ainymaisyŋdar. Myna bala tuysyŋ ba, älde öz balaŋ ba?» dep sūrapty. Sonda Qazanǧap: «Tuys deitın tuys ta emes, balam da emes. Bıraq küige mūndai täntı bolǧan balany būryn-soŋdy körgen emen. Alla taǧala menıŋ jolymdy osy balaǧa beretın şyǧar, balanyŋ özıme ūqsas boluy da, mümkın sodan şyǧar», - dep jauap berıptı».
Mıne, osy äŋgımelerden baiqaǧanymyzdai, Qazanǧaptyŋ önerpazdyq qasietı, öz kındıgınen örbıgen ūrpaǧyna darymasa da, öner jolyn quǧan şäkırtterıne miras boldy.
«Şäkırtsız ūstaz tūl» demekşı, soŋynda qalǧan on sausaǧynan öner tamǧan şäkırtterı onyŋ küilerın keiıngı ūrpaq igılıgıne, ruhani mūramyzǧa ainaldyrdy. Tyŋdauşysy bar halyqta qasterlı küidıŋ şyraq-jūldyzynyŋ sönbesı anyq.
Qazanǧap dästürınıŋ tanyluyna belgılı küişı, marqūm Säduaqas Balmaǧambetovtyŋ de ölşeusız üles qosqany aqiqat. Ol qamşynyŋ sabyndai ǧana qysqa ǧūmyrynda, qas-qaǧym almaǧaiyp ömır jolynda ūly filosof-küişı, daryndy ärı asqan şeber dombyraşy, dana Qazanǧaptyŋ küilerındegı tūnyp tūrǧan qūpiia syrdy jan-jaqty zerttep, zerdeledı.
Körnektı ǧalym Bekejan Süleimenov Säduaqastyŋ önerıne mynadai baǧa bergen: «Säduaqas asqan şeber dombyraşy ǧoi. Qazanǧaptyŋ küilerın oinaǧanda, batystyŋ äuenıne elıkteuşılık äserı bar. Küidıŋ özındık qaz-qalpyn özgertu baiqalady». Mūny şynaiy janaşyrlyqqa saiar syn eskertpesı bılgen jön.
Al, Säduaqastyŋ dosy Älıbai Düisenov: «Säduaqas menen būryn ölse, onyŋ sausaǧyn jerge bermei, kesıp alyp, üiımnıŋ qaq törıme ılıp qoiamyn», - dep sausaqtaǧy erekşe qimyl men ikemdılıkke, sezgıştık pen däldıkke taŋ qalysyn jasyrmai aityp otyratyn-dy. Osyndai talant iesıne airyqşa baǧa bergen Älıbai, özınıŋ degenıne jete almai ömırden erte ötıp kettı.
Mıne, qaisar küişı Säduaqas, osylaişa erekşelenıp, tırı Qazanǧap atandy. Ol bır \tuar filosof-küişı Qazanǧaptyŋ tereŋ mändı küilerın on jyldan astam uaqyt boiy jan-jaqty zerttep, qaitalanbas küidıŋ qasietın somdap, tırılttı. Sol sebepten de küişı ūstaz Säduaqas Balmaǧambetovtıŋ qazaq muzyka önerıne sıŋırgen eŋbegı erekşe deuımız kerek.
Aqjeleŋnıŋ aqtaŋgerı
Qazaq halqynyŋ muzyka öneriniŋ eŋ bai salasynyŋ biri – küi önerı. Kezinde belgili akademik Ahmet Jūbanov qazaqtyŋ belgili küişileri jaiynda öziniŋ «Ǧasyrlar pernesi» atty jinaǧynda Qazanǧap Tilepbergenūlynyŋ ömir jolyna toqtalyp, küişi jaiynda mälimetter bergen. Sonymen qatar Qazanǧaptyŋ birneşe küiin notaǧa tüsirip, qalyŋ būqaraǧa jariia etedı. Qazanǧapty halyqqa tanystyru jūmystarynda Ahmet Jūbanovtyŋ eŋbegi zor.
Qazanǧap Tilepbergenūly 1854-1921 jyldar aralyǧynda Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar audanynda, qazirgi Aişuaq keŋşarynyŋ Qūlandy degen jerinde düniege kelgen. Ol – «Aqjeleŋ» dep atalatyn küilerdiŋ negizin saluşylardyŋ biri äri damytuşy.
Aqjeleŋ degenimizdiŋ özi – şat köŋildi, oinaqy tartylatyn küiler. Qazanǧaptyŋ basqa küilerin bylai qoiǧanda, bir taqyrypqa arnap – Aqjeleŋniŋ 62 türin şyǧarǧan. Är küidiŋ atyna säikes ştrihtaryn (qaǧystaryn), ölşemderin özgertip, damytady. Öziniŋ stildik erekşeligin osy küileriniŋ ön boiynda saqtap otyrady. Qazanǧap küileriniŋ taǧy bir erekşeligi, ol küiler programmaly.
Qazanǧap Tilepbergenūlyna qatysty derekter men maǧlūmattar jinau maqsatynda küişiniŋ tuǧan jerine, iaǧni Aqtöbe öŋirine, onyŋ işinde Şalqar keŋşaryna, küişiniŋ tuǧan auyly Aişuaq aimaǧyna birneşe ret etnografiialyq ekspedisiialar jasaǧan bolatynbyz. Osy saparlarymyzdyŋ barysynda küişi jaiynda tyŋ derekterdi jinaqtap, olardy üntaspalarǧa, beinetaspalarǧa barynşa jazyp aluǧa tyrystyq.
Qazanǧaptyŋ esımderı halyqqa beimaǧlūm birneşe şäkirtin tauyp, olarmen kezdesip, Qazanǧap Tılepbergenūly jaiyndaǧy tyŋ derekter men mälimetterdiŋ kuäsi boldyq. Sonymen qatar halyqqa keŋinen tanylmai kele jatqan Qazanǧaptyŋ şäkirti Şüren Sartov pen jas küişi Orazǧali Köşimov, jasy alpysty alqymdaǧan Zadaş Baidäuletov, Näjimeddin Mämbetälin, ömirden ozyp ketken küişi Tasybai Mahambetov, Qazanǧaptyŋ 145 jyldyq mereitoiynda küişiler arasynan ozyp şyqqan öner iesı Qojageldi Amanov jaiynda eş jerde jariialanbaǧan halyq auzyndaǧy tyŋ derekter, olardyŋ ömiri men, küişilik ortasy jaiynda tömendegı mälimetterge kuä boldyq.
Segız qyrly Säduaqas
Säduaqas Balmaǧambetov – küi önerın, onyŋ ışınde Aqtöbe öŋırınıŋ küişılık mektebın jalǧastyruşy. Ūly küişı Qazanǧap şyǧarmalaryn tübegeilı meŋgergen, zamanymyzdyŋ tırı Qazanǧabyna ainalǧan azamat. Säduaqas – dombyra, küi önerınıŋ has şeberı. Ol eŋ aldymen sol yqylym zamannan berı qos ışekke tıl bıtırgen küişı-dombyraşylar mūrasyn keiıngıge jetızıp, ūlttyq dästürdı jalǧastyrdy. Sondyqtan da kielı önerdı damytuşylar qatarynan oiyp oryn aldy.
Säduaqas Balmaǧambetov 1941 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar audanyndaǧy 8-nauryz keŋşarynyŋ №11 auylynda, qazırgı Sarybūlaq maŋynda düniege kelgen. Tuyp-ösken auyly änşı-küişıler men öner ielerınıŋ şoǧyrlanǧan ortasy dese de bolady. Ol Bataqtyŋ Sarysynyŋ, Pūsyrman jyraudyŋ, özge de ataqty sal-serılerdıŋ jyr-tolǧaularyn, än-küilerın bala künınen qūlaǧyna sıŋırıp, solardyŋ önerıne elıktep östı. Osyndai bıregei daryndardyŋ oryndaularyn közımen körıp, tälım-tärbie alǧan Säduaqastyŋ öner jolyn taŋdamauy mümkın emes edı.
Onyŋ boiyna Qazanǧap küilerı ana sütımen daryǧan. Olai deitınımız, Säduaqastyŋ äkesı Balmaǧambet Saiymūly Qazanǧaptyŋ eŋ üzdık şäkırtterınıŋ bırı bolǧan. «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» degendei, jas balanyŋ küi önerıne degen qūştarlyǧynyŋ oianuyna äkesınıŋ septıgı molynan tidı. Sonymen qatar onyŋ bıryŋǧai dombyraşylyq jolǧa tüsuıne tuǧan naǧaşysy, sol eldıŋ ataqty küişısı, Qazanǧaptyŋ beldı şäkırtterınıŋ bırı Matai Quantaiūlynyŋ da yqpal etkenı anyq. Bertın kele Qadyrälı Erjanov, Kelbet Tıleulin, Jälekeş Aipaqov, Qūrmanǧali Ömırzaqov syndy küişılerden şeberlıgın tolyqtyrady. Olar tek küi üiretıp qana qoimai, küi tartudyŋ qyry men syryn da tanytty.
Säduaqastyŋ äkesı Balmaǧambet Saiymūly 1890 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar maŋynda, Yrǧyz uezınıŋ būrynǧy №11 auylynda, qazırgı Eset batyr eldı mekenınde düniege kelgen. Ol auyl-aimaqqa syily, adamgerşılıgı mol kısı bolǧan desedı. Äkesı Saiym Balmaǧambettıŋ jas künınde köz jūmady. Qazanǧap äke tärbiesın körmei ösken bala Balmaǧambettı öz qamqorlyǧyna alǧan eken. Oǧan äkelık aqylyn aityp, meiırımın tögıp, janynan tastamai ertıp jüredı. Öz küilerın üiretıp, küişılık önerge bauli bastaidy. Ol kezde Balmaǧambettıŋ jasy nebärı on ekıde edı. Qazanǧap üiretken küilerdı qaǧyp alatyn Balmaǧambet sol elge jasynan aty şyǧyp, köpşılıktıŋ aldynda küi tarta bastaidy.
Balmaǧambettıŋ balasy Säduaqas ta äkesınen erte aiyrylady. Ūly Otan soǧysy jyldarynda el qorǧauǧa attanǧan Balmaǧambet maidan dalasynda qaitys bolady. Önerpazdyq qasiet äkeden balaǧa daryǧan bolar, Säduaqas ta üş-tört jasynda-aq dombyra tartuǧa äuestenedı. Al anasy Künjan – dombyra tartpasa da, Qazanǧaptyŋ küilerın jas kezınen el ışındegı dombyraşylardan estıp ösken jan. Ol Qazanǧaptyŋ közın körgen, onyŋ tartqan küilerın tyŋdaǧan. Joldasy Balmaǧambettıŋ küişı dostary men qatar qūrbylarynyŋ tartqan küilerın estıp, dombyra ünın kökıregıne ūialata bılgen.
Anasynyŋ küige degen qūştarlyǧyn Säduaqastyŋ mynau äŋgımesınen aŋǧaruǧa bolady: «Bırde üige äkemnıŋ dostary qonaqqa kelıp, olar tünnıŋ ortasy auǧanǧa deiın küi tartty. Bıraz uaqyttan soŋ qonaqtar üidı-üiıne qoş aitysyp tarai bastady. Osy mezette men manadan berı tyŋdap otyrǧan küilerdı anama tartyp beruge kırıstım. Ondaǧy oiym, osy menıŋ anam küidı şynymen-aq tüsıne me eken, älde jai ǧana basyn izep otyra bere me eken? Osyndai küdıkpen bır küidıŋ bır buynyn ädeiı būzyp tarttym. Sol kezde anam Künjan maǧan jalt qarap:
– Myna bölımın dūrys oinamadyŋ, – dep maǧan eskertu jasady. Al men bolsam küle söilep:
– Men sızdı synaǧan edım, – dep anama küidı basynan aiaǧyna deiın müdırmei qaita tartyp berdım. Sonda Künjan anam:
– Basqa jerde küidı būlai būzyp tartuşy bolma, sen – äke önerın keiıngıge jalǧastyruşysyŋ, balam! – dep aitqan edı».
Al Säduaqas özınıŋ küige degen yqylasyn, dombyra tartuǧa degen talabynyŋ qalai oianǧanyn, küidı qalaişa tez üirengenı jaiynda bylaişa äŋgımelep bergen bolatyn: «Äkem soǧysqa ketıp, sodan elge oralmady. Anama qarau, künkörıs qamy qiyn da bolsa, menıŋ moinymda. Azannan qara keşke deiın qoi soŋynda jürıp, qozy-laq baǧamyn. Üige äkemnıŋ joldastary jiı kelıp tūratyn. Olar tartqan küiler qūlaǧymnan ketpei, bala köŋılımdı erekşe tebırentetın. Osylaişa qozy baǧyp jürıp, dalada ösıp tūrǧan jyŋǧyl aǧaşynyŋ bır būtaǧan syndyryp alyp, özımşe dombyra qylyp tartatynmyn. Estıgen küilerımdı esıme tüsırıp: «Mynau küidıŋ basy, al mynau ortasy, mynau saǧasy» dep äuendı yŋyldap, küidı ışımnen ändetıp oinaitynmyn».
Säduaqas Qazanǧap küilerın naqyşyna keltıre oinaǧan. Sonymen qatar ol bala künınen, mektep qabyrǧasynda jürıp te, qalyŋ jūrtqa özınıŋ boiyndaǧy küişılık qabıletın moiyndata bastady. Sol kezdıŋ özınde-aq jas küişı halyq şyǧarmalaryn, Qazanǧap, Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Dina, Ybyraidyŋ, Abaidyŋ änderın şeber oryndaǧan. «Jıgıtke öleŋ de öner, öner de öner» degendei, osy qasietterdıŋ barlyǧy Säduaqastyŋ ön boiynan tabyluy onyŋ bala künınen segız qyrly önerpaz bolyp er jetkenın bıldıredı.
Sözımızdıŋ dälelı retınde el ışındegı qariialardyŋ mynau estelıgıne de jügınıp körsek: «Bırde mektep oquşylary qoiǧan konsertte bır qara bala şyǧyp Qazanǧaptyŋ «Aqjeleŋ» atty küiın tarta jöneldı. Küi bıtıp, jūrt du qol şapalaqtaǧanda, älgı qara bala Säduaqas el qūrmetıne bas iiuge de qysylyp, jüzı balbūl janyp, dombyrasyn qūşaqtaǧan küiınde sahnadan aiaqtaryn jyldam basyp ketıp qalady. Konsertten keiın el-jūrt üidı-üiıne tarap bara jatqanda, myna bır äŋgımenı onyŋ qūlaǧy şalyp qalady: «Qūrmanǧazy men Qūrmanǧaliǧa nūr jausyn, Qazanǧap atasynyŋ küilerın erekşe yqylaspen üiretken eken. Tınälı men naǧaşy aǧasy Matai da balaǧa küidıŋ qūdıretın ūǧyndyrǧany körınıp tūr. E, sūm soǧys jalmamaǧanda, Qazanǧaptyŋ oq boiy ozyq şäkırtı Balmaǧambet şertken küilerdı älı künge deiın estıp jürgen bolar edık qoi! - dep kübırlesıp bara jatty».
Säduaqas nebärı on bes jasynda Qazanǧaptyŋ bırneşe küiın meŋgerır ülgergen edı. Olardyŋ qatarynda «Küi basy», «Ülken qaratös», «Kışı qaratös», «Qaratöstıŋ būldyratpasy», «Domalatpaidyŋ jetı türı», «Aqjeleŋ – 62 türlı», «Jima Aqjeleŋ», «Şyryldatpa», «Būraŋdama, kelınşek», «Baljan qyz» atty qiyn da kürdelı küilerı bar.
Säduaqastyŋ būdan bylaiǧy ömırı Şalqar audanyndaǧy orta mekteptı oidaǧydai bıtırıp, bolaşaqtaǧy armany öner jolyna betbūrys jasauyna bailanysty edı. Jaqsy küişı bolu üşın tek talant pen boiǧa bıtken tabiǧi qasiettıŋ azdyq etetının, oǧan qosa belgılı käsıbi bılımnıŋ kerek ekenın tüsıngen ol Almatydaǧy öner ordasy, kielı şaŋyraq Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiaǧa oquǧa tüsuge bel buady. Ökınışke qarai, ärtürlı sebeptermen būl tılegı oryndalmai, ol tuǧan auylyna qaityp oraluǧa tura keledı.
1964 jyly bozbala Säduaqas közdegen armanyna qalaida jetsem degen nietpen konservatoriiaǧa qaitadan kelıp, qūjattaryn tapsyrady. Būl joly Qūdai sätın salǧan eken, emtihandarynan sürınbei ötıp, oquǧa tüsedı. Daiyndyq bölımınıŋ dombyra mamandyǧyna taŋdaǧan ol belgılı oqytuşy, käsıbi maman Habidolla Tastanovtan därıs alady. Säduaqastyŋ Qazanǧap küilerın naqyşyna keltırıp oryndaityn talantyna alǧaşqy künderdıŋ özınde-aq ūstazy Habidolla Tastanov taŋdai qaǧyp, tamsanǧan körınedı. Oqytuşy özınıŋ şäkırtı jaiynda mynadai pıkır aitqan: «Säduaqas özınıŋ şeberlıgımen bırden közge tüsıp keledı. Onyŋ dombyra tartudaǧy şeberlıgı sol, tartqan küilerınde eşkımge ūqsamaityn bır erekşelık bar. Onyŋ oŋ qoly men sol qolynyŋ jürısı, dombyranyŋ bet qaqpaǧyna tigızbei alatyn qaǧystary tyŋdauşysyn täntı etedı».
Säduaqas özınıŋ Qazanǧap küilerın alǧaş oryndaǧan sätterın esıne alyp bylai degen edı: «Qalyŋ qazaqtyŋ mūŋ-şerın qos ışekte söiletken, tamyry tereŋ filosofiialyq oimen astasyp jatqan mūŋdy, sazdy küilerdı bır kezderı sahnalarda oinau, tyŋdau armanǧa ainalyp ketken edı. Keibır bılgır belsendılerdıŋ ıs-äreketınen, onyŋ üstıne qazaq önerınen jyraq ösken, jany aşymaityn adamdardyŋ bilık basynda jürgendıgınen bolar, «Qazaqtyŋ osy uaqytqa deiın jylap kelgenı de jetedı, mūŋdy än men küi sahnalarda oryndalmasyn» degen öktem sözder de estıle bastaǧan. Osy uaqyttarda konservatoriiada ötken konsertte men Qūrmanǧazy atamnyŋ «Bozşolaq» küiın oryndaityn boldym. Bıraq sahnaǧa şyqqanda Qazanǧap atamnyŋ «Jūrtta qalǧan» atty küiın bastap jıberdım. Alǧaşqyda ne bolar eken dep qoryqqanym da ras, alaida körermennıŋ qūlşyna qol soqqany, jaqsy tyŋdaǧany küdıgımdı seiıltkendei boldy. Onyŋ üstıne, ūstaz dombyraşy Qali Jantıleuovtıŋ: «Ainalaiyn, myna küiıŋde Qūrmanǧazynyŋ «Kısen aşqany» sekıldı jandy tebırentetın bır mūŋ bar eken», - dep qolymdy alyp, erekşe qūttyqtaǧany köŋılıme quat berdı. Osydan keiın Qazanǧap küilerın sahnada jiı oryndai bastadym. Keide adamǧa talantpen qatar, töten erlık te qajet eken-au degen oiǧa qalasyŋ osyndai sätten keiın».
Säduaqas 1974 jyly konservatoriiany bıtırıp, osy oqu ornynda oqytuşy bolyp jūmysqa qalady. Būl onyŋ şeberlıgın, bılıktılıgın, käsıbilıgın oqytuşylarynyŋ da moiyndaǧandyǧyn aŋǧartady.
Belgılı aqyn Bäkır Täjıbaev Säduaqastyŋ Qazanǧap küilerın oryndaǧan kezdegı onyŋ şeberlıgıne mynadai öleŋ joldaryn arnaǧan.
Jaişylyq kezde qatardan,
Eren bop jüru sende joq.
Örekpeldıkke aparǧan,
Örekpın tūru sende joq.
Düiım jūrt elıtıp qalatyn,
Dombyra şertken kezıŋde.
Nūr säule boiǧa taratyp,
Qūdıret berdıŋ sezımge.
Qazanǧap atam küiınıŋ,
Tereŋıne boilap tüsıngen.
Tūramyn saǧan süisınıp,
Örekpıldıgıŋ üşın men.
Şalqytyp ketken talaidy,
Sen tartqan küiler kezı köp.
Qyzyǧyp saǧan qaraimyn,
Qazanǧap atam közı dep.
Aqyn küişı turaly öz pıkır-lebızın tebırene tolqi otyryp, köŋılge qonymdy etıp jetkızgen. Säduaqastyŋ önerıne berılgen baǧa qai önerpazǧa bolsyn ülgı bolarlyq. Onyŋ Qazanǧap küilerın tartu mänerı öz aldyna bır bölek dünie. Ol bolaşaq ūrpaqtyŋ igılıgıne Qazanǧaptyŋ küilerın«Aqjeleŋ» degen atpen qazaq radiosynyŋ altyn qoryna jazdyryp qaldyrǧan.
Qazanǧap küişınıŋ şäkırtı Qadyrälı Erjanovqa: «Közımdei körıp ūstarsyŋ, jetımsıretpei tartyp jür» dep qaldyrǧan öz dombyrasyn Qadyrälı dünieden ötken soŋ onyŋ zaiyby Zeinep apai asyldyŋ közındei mülıktıŋ qadırın bılıp, sandyq tübıne saqtap jürgen. Sol qara dombyrasyn qyzy Aqılgekten alyp, ony qalpyna keltırıp, halyqqa jetkızgen de Säduaqas bolatyn. Būl qasterlı dombyranyŋ ünın alǧaş ret estıgen belgılı önertanuşy Bolat Sarybaev edı. Osy dombyrany körgen sätte de aqyn Bäkır Täjıbaev erekşe tebırenıp, tömendegı jyr joldaryn arnaǧan eken.
El süigen dombyraşy – Kädırälı,
«Pırım» dep Qazanǧapqa tabynady.
Qasynan ūstazynyŋ qalmai kelgen,
Küilerın keiıngıge jalǧai bılgen.
Köp jürıp küi şejıre jetegınde,
Qazanǧap dünieden öterınde.
Syilapty dombyrasyn şäkırtıne,
Közınıŋ syǧyp tastap soŋǧy jasyn.
Qanşama sodan berı öttı ömır,
Fäniden talai jandar kettı ne bır.
Ardaqtap Qadyrälı amanatyn,
Yrza ettı Zeinep apa mūrany altyn.
Ataǧy äigılengen tämäm elde,
Önerpaz dombyrasyn janǧa bermei.
Tübınde kebejenıŋ saqtap kelgen
Tılegın jūbaiynyŋ aqtap kelgen.
Sony estıp Mardan bardy astanadan,
Ötınış sözın aityp baspalaǧan.
«Saqtap em qaraşyqtai senı ǧana»
Qolyna ūstap dobyrany keiuana.
Könenıŋ közın körgen keiıngıler,
Köŋılın şeksız müldem seiıldırer.
Deptı de, asyl mülkın tabystaǧan,
Būl jailar armandy alǧa baǧyştaǧan.
Qanşama keruen-jyldar talmai ötıp,
Eskertkış Almatyǧa talmai jetıp.
Üiınde Säduaqastyŋ saqtauly tūr,
Sazyna kelıp äbden baptauly tūr.
Pendemın – qaǧajulyq körmedıŋ be?
Keide bır qobaljyǧan kezderımde.
Qazanǧap dombyrasyn qolyma alyp,
Küilerın kümbırlegen şalyp-şalyp.
Qūdıret degendı de anyq baiqap,
Janyma sūlu sezım alyp qaitam, -
dep jyrlaǧan eken aqyn. Asyldyŋ tot baspaityn synyǧyndai qazynany halyqqa jetkızgen Säduaqastyŋ eren eŋbegın erekşe dep aituǧa tūrarlyq. Sonymen qatar Qazanǧaptyŋ biustın jasap, ūmytylmas eskertkış belgı retınde ornattyrǧanyn qūndy eŋbek dep baǧalauǧa tiıspız.
Säduaqas 1999 jyly 17 qyrküiek künı 58 jasynda dünieden öttı. Onyŋ beinesı öner süier qauymnyŋ, halyq jüregınde muzyka älemınde ūmytylmaitynyna, halyqtyŋ esınde mäŋgıge saqtalatyndyǧyna senımımız mol.
Qazanǧaptyŋ qosşysy ärı şäkırtı – Qadyrälı
Qazanǧaptyŋ senım artqan şäkırtı, talanty men daryn bölek dombyraşy Qadyrälı Erjanov 1854 jyly Şalqar qalasynda düniege kelgen. Balalyq şaǧy Topalaŋdy qūmynda ötken. Būl – patşa zamanynda Qūlandy bolysyna qaraǧan el. Osy elde Qazanǧap küişı ömır sürgen. Qadyrälı Qazanǧaptyŋ qasyna segız jasynan erıp, qyryq jyldai qosşysy ärı şäkırtı bolǧan. Ol ūstazynan küi üirenuden eş jalyqpai, küidıŋ şyǧu tarihyna da zeiın qoia tyŋdap, kökıregıne qūia bılgen. Qazanǧap Qadyrälını özınıŋ balasyndai körıp, «Menıŋ küilerımdı keiıngı ūrpaqqa jalǧastyratyn sen bolasyŋ», – dep özınıŋ san jyldar boiǧy serıgı dombyrasyn syiǧa tartady.
1934 jyly akademik Ahmet Jūbanov öner tarlandaryn jinap jatyr degen habardy estıp Qadyrlälı özınıŋ Jälekeş Aipaqov, Äli Qūrmanbaev syndy dostaryn ertıp Almatyǧa keledı. Üşeuı osynda derektı filmge tüsedı. Būl ǧajap tuyndy qazaq muzykasynyŋ altyn qorynda saqtauly tūr.
1954 jyly Qadyrälı «Soiuzitil» mekemesınde daiyndauşy bolyp jūmys ısteidı. Al 1960 jyly Qadyrälınıŋ önerıne täntı bolǧan akademik Ahmet Jūbanov Şalqar qalasyna ızdep kelıp, Qazanǧaptyŋ köptegen küilerın jazdyryp alady. Bıraq ol kezde Qazanǧapty «pissimist», «saryuaiymşyl» dep kınälap, efirden onyŋ küilerın körsetuge tyiym salynyp tastalǧan bolatyn. Bıraq uaqyt bärıne de sarapşy, bärıne de ädıl baǧasyn beredı. Halyq täuelsızdıgımen bırge, Qazanǧabymen de qauyşyp, mäŋgılık mūrasynan ruhani azyq alyp jatyr. Osy ürdıstıŋ ǧasyrlar boiy joiylmaitynyna da endı senım kämıl. Öitkenı, Qazanǧaptyŋ ızdeuşısı bar, sūrauşysy köp, tuǧan jūrty töbesıne köteredı.
Qadyrälı ömırınıŋ soŋyna deiın öz önerın jastarǧa üiretumen boldy, ūstazdyq ettı. Ol 1968 jyly tuǧan jerı Şalqar qalasynda qaitys bolady.
Şalqarlyq jurnalist M.Esmaǧambetov «Küişı Aqtektıde jerlengen» atty maqalasynda Qadyrälı Erjanovtyŋ qyzy Ümıttıŋ aituy boiynşa mynadai derekterdı jariialaǧan: «Äkem Qadyrälı 1885 jyly tuǧan. Ol Aiaqqūm öŋırınde östı. Mal baqty, özınıŋ aituynşa, jastaiynan dombyraǧa äues bolypty. Auylǧa küişı-jyraular kelse, taŋ atqanşa köz şyrymyn almastan olardy tyŋdaudan jalyqpaǧan. Bıraq ol kezde auylda dombyra jasaityn şeber bolmady ma, kökeiıne oralǧan äuendı qamystan sybyzǧy jasap alyp, sonymen tartatyn bolǧan.
Äkem Qazanǧap küişını toǧyz jasynda körıptı. Küişı auylǧa kelgen künı bükıl el-jūrt jinalyp, taŋ atqanşa küi tyŋdaǧan. Qazanǧaptyŋ qyryqqa jaŋa tolǧan, boiyndaǧy bükıl talantynyŋ tolysqan şaǧy bolsa kerek. Auyl adamdaryn küi älemıne äbden susyndatady. Ǧūmyrynda mūndai küişını körmegen äkem bükıl dünienı ūmytyp, küiıne täntı bolypty.
Qazanǧap bırneşe kün auylda bolǧanda, äkem adamdardan sūrastyryp, qoilaryn Qazanǧaptyŋ jürer jolyna jaiady eken. Sodan küişı Jem boiyna barmaqşy bolyp, auyldan attanady. Jolşybai neşe künnen berı küige elıtıp, şegır közderın özıne qadap otyrǧan bala Qadyrälını köredı. Qazanǧap tūsynan ötkende menıŋ äkem jaiaulatyp artynan qalmaidy. Aqyry ne kerek, Qazanǧap küişı menıŋ äkemdı atyna mıngızıp alyp ketedı. Jaiuly maly dalada qalady. Sūrastyra kele, üi ışı balanyŋ Qazanǧaptyŋ artynan ketkenın bıledı. Arada bes jyl ötkende, äkemdı auylǧa äkelıp tastaidy. Būrynǧydai emes, keşegı sybyzǧy tartyp jürgen bala endı küişı jıgıt atanady. Söitıp, äkemdı Qazanǧap saparlarynyŋ bärınde de özımen bırge ertıp jüretın bolǧan».
Qadyrälı özınıŋ oryndauynda Qazanǧaptyŋ eluden astam küilerın alǧaş ret alpysynşy jyldary jazyp qaldyrady.
1982 jyly tarih ǧylymdarynyŋ doktory Bekejan Süleimenov basqarǧan ekspedisiia Şalqarǧa kelgende, ekspedisiia müşesı Mardan Bäidıldaev Qadyrälınıŋ dombyrasyn qalap alady. Ol dombyra qazır Almatydaǧy mūrajaida saqtauly tūr.
Jany dombyranyŋ ışegımen bırge üzılgen Jälekeş
Qazaqstannyŋ eŋbek siŋirgen ärtısi, Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlt aspaptar orkestriniŋ negizin qalauşylardyŋ biri Jälekeş Aipaqov ta 1904 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar audanynda düniege kelgen. Sonau otyzynşy jyldardyŋ basynda Aqtöbe öŋirine kelip, halyq arasynan talanttylardy izdegen Ahmet Jūbanovtyŋ nazaryna iligip, Almatydan bir-aq şyǧady. Jambyl atyndaǧy respublikalyq filarmoniiada, Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlt aspaptar orkestrinde abyroily qyzmet etedı. 1936 jyly Mäskeu qalasynda ötken Qazaqstannyŋ onkündigine qatysyp, qazaq mädenietı men önerınıŋ mäiegın tanytty.
Jälekeş – özindik oryndau şeberligi bar küişi. Ol Ahmet Jūbanov, Lūqpan Mūhitov, Qambar Medetov syndy qazaqtyŋ birtuar azamattarymen qoian-qoltyq aralasqan. 1935 jyldan bastap filormoniiada jeke dombyraşy bolyp jūmys ısteidı. Ol Qazanǧaptyŋ küilerimen qatar, Qūrmanǧazynyŋ, Däuletkereidıŋ, Mämennıŋ, Dinanyŋ küilerin nasihattaǧan.
Jälekeş özine talap qoia biletin, dombyrany şeber oinaityn. Küidi qatty ekpinmen tartsa da, öz babyna keltirip, onyŋ mazmūnyn joǧaltpai, män bere oinai bilgen küişi.
El auzynda Jälekeş Aipaqov turaly mynadai äserlı äŋgıme bar: «Jälekeş «Kökil» küiin tartqanda küŋirenbeitin er, közine jas almaityn äiel zaty bolmauşy edi. Küi tartqan saiyn şeşile beretin», – deidi.
1921 jyly ūly küişi Qazanǧap qaitys bolǧanda, Jälekeş bozbala şaqta – 17 jasta eken. Qazanǧap Şalqardyŋ oŋtüstigindegi Aqauyr degen jerde tuǧan. Sol elde rulas aǧaiyndary ataqty Bürkitbai bai, Qadyräliniŋ äkesi Erjan, Jälekeştiŋ äkesi Aipaq auyldary qoŋsy-qoralas otyrǧan. Ol uaqytta bala Jälekeş Qazanǧapty közımen körip, küilerin talai ret qūlaǧymen tyŋdap jürgen. Küişı Qazanǧaptyŋ şyǧarmalaryn 1950 jyldan bastap özınıŋ repertuarynan şettetken emes.
Jälekeş Aipaqovtyŋ qyzy Şolpan Qojamūratova-Aipaqova «Jälekeşti jii eske alamyz ba?» degen maqalasynda äkesi turaly esteligin bylaişa örbıtedı: «Meniŋ äkem Jälekeş öte kerbez adam edi, minezi salmaqty, tym az söileitin. Ol kisi dünieden ozǧanda men nebäri 14 jasta edim.
Äkeme Almatydan kelip, üide bir apta jatyp, Qazanǧap turaly äkemnen äŋgime sūraǧan S.Balmaǧambetovke aitqan sözderinen qūlaǧymda qalǧandary mynau: «Ata-äjem auqatty kisiler bolsa kerek, Qazanǧaptai ūly küişimen irgeles otyrǧan körinedi. Äkemdi jasynan aldyna alyp, küi şertkizip üiretken Qazanǧap «Kerbez Aqjeleŋ» degen küiin meniŋ äjeme arnaǧan eken. Äjemiz sondai syrbaz, kerbez adam bolypty. Qolym küiedi dep keseniŋ özin qol oramalmen ūstaidy eken. Äjem köp bala tuǧan, solardan tiriqalǧany jalǧyz tūiaq – Jälekeş qana.
Al äkem erteŋ sahnaǧa şyǧamyn degen künijeŋil närseni de kötermeitin, qolyn qatty kütetin. Pyşaqtan sūmdyq qorquşy edi. Tamaqty talǧammen işetin, süiikti taǧamy özbektıŋ palauy bolatyn. Al şaiqorlyǧy ǧajap edi. Bir samauryn şäidi tausylǧanşa işetin.
Küi tartqanda, eşkimniŋ qybyrlaǧanyn jaqtyrmaityn, özi jeke otyryp, «Küidiŋ kiesi qaşady» dep, közin jūmyp qoiyp rahattanyp tartatyn. Äkemniŋ syrtynan tüsi suyq bolǧanymen, jany jūmsaq jan bolatyn. Ol sahnaǧa bir şyqqanda, 10-15 küidiŋ basyn bir-aq qaiyratyn. Äkem 1967 jyly qaitys boldy. Eki büiregi birden istemei qalyp, qan qysymy köterilip, biraz uaqyt auyryp jatty. Baqi düniege attanar küni äkem dombyrasyna közin qadap jatty da qoidy. Qazir Aqtöbedegi ölketanu muzeiinde tūrǧan dombyra – sol dombyra. Meni qasyna şaqyryp, maŋdaiymnan süidi de, qolymnan ūstap «Saǧan bermepti ǧoi» dedi. «Dombyramdy äperşi» dedi. Keudesine basyp ūstap jatty.
Sosyn şeşeme:
– Zäke, tiek isteitin şappam bar edi ǧoi, sony äperşi, – dedi. Şappany qolyna alǧanymen, därmeni jetpedi. Şeşem dauys şyǧaryp qatty jylap jiberdi.
– Bolmaidy ǧoi, Zäke, meni qinamaşy, mynany aşşy, – dedi älsiz ǧana. Şeşem şappany aşyp berdi de, äkemniŋ ymymen dombyranyŋ işegin qiyp jiberdi. Äkemniŋ jany şyǧyp jüre berdi», – deidi.
Jälekeş Aipaqovtyŋ qandai küişi bolǧany turaly onyŋ ömiriniŋ keiingi ūrpaqqa önege bolatyn tūstarynan aŋǧaruǧa bolady. Öitkeni, küişiniŋ dombyra oinar aldynda özin-özı baptap, qolyn kütui, küidiŋ kiesin tüsinui, ony sezine bilui, küi tartudaǧy erekşeligı – osynyŋ bärikeleşek üşin üşın ülken sabaq. Būlardan bız Jälekeştıŋ tabiǧi daryndylyǧyn, talant qonǧan bırtuarlyǧyn, qasiettı aspappen jany egız bolǧanyn aŋǧaramyz.
Segız qyrly Şüren edı
Jälekeşpen tüidei qūrdas Şüren Sartov ta 1904 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar audanynda, Aişuaq eldi mekenindegi Kökala jerinde düniege kelgen. Ruy – Qabaq, onyŋ işinde Jangeldiden taraidy. Jangeldiden – Qūttybai, odan Şürenbet, odan Erkebai, Serkebai atalardyŋ ūrpaǧy. Erkebaidan – Esenqūl, Amanqūl, Sart, Şaumen, Otarbai, Toqtarbai, Bailanys, Külşat taraǧan. Solardyŋ ışınde Sarttan – Şüren, Şürennen – Meiirhan, odan Sairan, Roman, Qaiyrjan örbidi. Kökala jerinde Sarttyŋ şyn atyn Mambetqūl dep ataǧan. Ol öz zamanynda patşadan altyn, qylyş, medal alǧan.
El auzynda Şüren jaiynda mynadai derek bar: Şürenniŋ denesi öte ülken bolǧan körınedı, iri bolǧandyǧy sondai, ol kisini on bes adam attan tüsire almaǧan desedi. Qazanǧap küişiniŋ küilerin sol eldegi Ūly jüzden Sarttyŋ nemeresi – Esenqūldan tuǧan Begimbet pen Bürkitbai degen balalary alyp kelgen. Bürkitbai Kişi jüzge aty belgili, aldyna üş jüz myŋ jylqy aidaǧan bai adam bolǧan. Qazanǧaptyŋ köpşilikke belgisiz «Bürkitbai baidyŋ asynda bozjorǧanyŋ tabaq tartuy» atty küii osy baiǧa arnalǧan boluy mümkin. Öitkeni, būl küi jaiynda mälimetter älikünge deiin halyqqa kömeskı küiınde qalyp keledı.
Şüren Qazanǧap küişini toǧyz jasynda, iaǧni 1913 jyly äkesiniŋ üiinde qonaqta otyrǧanda körgen. Qazanǧap bir toida aǧaş üide dombyra tartyp otyr eken. Qazanǧapty qalyŋ el qorşap alǧan, är qimylyn baǧyp, kümbırlegen küidı yntamen tyŋdaidy. Ol sol jiynda küidi aiaǧynyŋ başpaiymen tartyp, jūrtty taǧy qatty taŋqaldyrady. Sol kezdesuden bastap Şüren dombyra tartuǧa qyzyǧyp, keiin dombyrany qolynan tastamaityn bolypty.
1936 jyly belgili akademik Ahmet Jūbanov Aqtöbe öŋirin aralap jürip Şalqardan Almaty qalasyna Şürendi, onyŋ nemere aǧasy Jälekeş Aipaqovty, Qazanǧap küişiniŋ küilerin oryndaityn Kelbet Tileulindi jäne Töleubai Kniazovty orkestrdıŋ qūramynda dombyrada oinauǧa şaqyrady. Şüren eki jyl orkestrde dombyraşy bolyp eŋbek etedı.
Al Şüren men Jälekeş qai jaǧynan nemere bolyp keledi? Endi zertteuımızge süienıp, osy jaitty aşyp körseteiik. Sarttyŋ Amanqūl degen aǧasynan Aipaq tuady. Al Aipaqtan Jälekeş tuǧan. Ekeui de Qazanǧap küilerin jetik meŋgergen küişiler. Jälekeş bolsa dombyraşylar arasynan alǧaş ret Qazaq SSR-iniŋ halyq ärtısiataǧyn alǧan. 1967 jylǧa deiin Aqtöbe filarmoniiasynda abyroimen qyzmet etken.
Şüren Sartov 1939 jyly «Baidyŋ tūqymy» degen jeleumen orkestrden quylyp, eline qaityp keledi. Al 1943 jyly eldi qorǧau üşin soǧys dalasyna attanady. Leningrad maidanynda jauǧa qarsy atoilap, keskılesken bır şaiqasta auyr jaralanǧan eken. Äskeri gospitaldan em alyp, ekinşi toptaǧy mügedek bolyp eline oralady.
1943 jyldan 1954 jylǧa deiin Embi qalasynda kezdesken ärtürli jūmystar atqaryp jüredi. Osy jyly densaulyǧyna bailanysty Şalqar qalasyna köşip keledi. Eline kelgennen keiin Şalqar, Mūǧaljar, Jūryn audandarynda Qyzyl otau mekemelerinde üiirme qūryp, jastarǧa küi, än üiretip, şyǧarmaşylyq sabaq beredi. El aralap küi tartyp, än-jyr aityp, Qazanǧap küilerin nasihattap, oiyn-sauyq keşterine qatysyp jüredi. Şürennıŋ öz jüregimen tebirene oinaityn Qazanǧap küileri – «Aqjeleŋ küiiniŋ bes türi», «Kökil», «Tory at», «Aişa qatyn», «Üsen töre», «Qūit qojaŋ bol, moldaŋ bol, bärıŋe de bir ölim» atty tuyndylary edı.
Şüren Sartov Qazanǧap küişiniŋ 50-den astam şyǧarmasyn tartumen qatar, jyrşylyq önerden de qūr alaqan emes-tin. Bizdiŋ qolymyzda Şüren küişiniŋ 1974 jyly jazylǧan Qazanǧap küileriniŋ, sol eldegi Älima qyz, BataqtyŋSarysy, Qūdabai jyrşy turaly aitylǧan jyrlary, sonymen qatar öziniŋ şyǧarǧan küileriniŋ üntaspasy bar.
Qazaq küi önerınıŋ maitalmany 1980 jyly 22-qaraşada jürek talmasynan Qaramergen degen jerde, 76 jasynda dünie salady. Beiiti de sol maŋda, sonda jerlengen.
Näjımeddin turaly ne bılemız?
Näjimeddin Mämbetälin 1933 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Baiǧanin audanyna qarasty Doŋyztau keŋşrynda tuǧan. Äkesi Mämbetäli öte şeber, qolynan kelmeitini joq, qol maşinasyn igergen tiginşi bolǧan eken. Mämbetäli ömirden erte ozyp, Näjimeddin ömirdiŋ tauqymeti men maşaqatyn jeti jasynan körgen. Al anasy Şömbike üi şaruasynda, auylda Jem boiynan bölınetın özenge böget salyp, sudy bögegen. Auylda ögiz jekken arbany aidaumen, keŋşardyŋ şöbin şabumen balalyq şaǧyn ötkizgen. Nebary bes jasynan bastap dombyrany estu qabileti arqyly oinaǧan.
Näjimeddin – körnektı küişi Qazanǧap Tilepbergenūlynyŋ bel şäkirti ärı üzeŋgiles dosy Qonaqbai men onyŋ şäkirti Tasybai küişilerdiŋ ızbasary boldy. Eŋ alǧaş Tasybaidan «Boz jorǧanyŋ kekil qaqpaiy» atty küiin üirengen. Estu qabileti arqyly Qūrmanǧazynyŋ «Arynǧazy», «Alatau» Soqyr Esjannyŋ «Soqyr Esjan», Dinanyŋ «On altynşy jyl», «8-mart» küilerin tartqan.
1952 jyly Näjimeddin äsker qataryna alynyp, radio salasynda eŋbek ettı, būl mamandyǧyn öte ülken därejede igerip aldy. Eŋalǧaş osy KRU radiosyn elge jer astymen taratqan. Näjimeddin äsker qatarynda jürip, 1955 jyly auylǧa jaralanyp, auyryp oralady. Osylai tuǧan jerıne kelgen Näjimeddin belgili küişiQonaqbaidyŋ şäkirti Tasybaidan küi üirene bastaidy.
Tasybai küişi sol auyldaǧy bir qoimanyŋ basşysy lauazymyn atqarǧan öte däuletti kisibolatyn. Näjimeddin radio ornatu şaruasymen üi-üidi aralap jüredy. Künderdiŋ bir künınde Tasybai küişiniŋ üiine keledi. Ol kezde Tasybai küişi retinde elge tanylyp qalǧan-tūǧyn. Näjimeddin Tasybai küişiniŋ qasynda jürip köptegen küilerdi esik syrtynda jürıp tyŋdap, üirenedi. Ol küiler Qazanǧaptyŋ «Domalatpai Aqjeleŋ», «Qaraqasqa atyn jemge şaqyru», «Qyz Aqjeleŋ», «Alpys ekı Aqjeleŋ» atty küilerı edı.
1957 jyly Näjimeddin qatar-qūrbylarymen bırge küişi Tasybaidan küi üirenip jürip, onyŋ Almajai esımdı qyzymen tanysady. Sol arudyūnatyp qalyp, köŋıl qosyp, osy jyly eki jas şaŋyraq köteredi. Qazirgi taŋda olar Aqtöbe oblysynyŋ Alǧa audanyna qarasty Tamdy eldimekeninde tūrady, on ūl-qyzdyŋ ata-anasy.
Näjimeddin keiin Doŋyztauda tūratyn belgiliküişi Jälekeş Aipaqovtan da küi üirenedi.
Näjimeddinniŋ süiip oryndaityn bir küii – Mäŋke bidiŋ «Qoŋyr» atty tuyndysy edı. Būl küidi ūstazy Tasybai küişiden üirengen.
Küi myna oqiǧaǧa bailanysty şyqqan desedı: Bırde Qaraqamys, Temir audandarynda ülken järmeŋke bolady. Osy järmeŋkede alaman bäige, qol küresi, sonymen qatar birneşe ūlttyq oiyndar ūiymdastyrylady.
Mäŋke bi özi öte sūlu, aitqyş kisi bolǧan eken. Ol bir elge qydyryp kelgende, sondaǧy bir bai: «Nazar ruynyŋ Äliminen tuǧan Tämpe atty qyzyna arnap kimde-kim küi tartsa, sol küişige qyzymdy beremin» dep elge jar salady. Sol jerde Mäŋke «Qoŋyr» atty küiin şyǧarady. Mäŋke küişi sodan Tämpe esımdı qyzdy öziniŋ jalǧyz atyna mingizip, Doŋyztau jerine alyp keledi. Keiin ekeui şaŋyraq köteredı. Küi sol Tämpe qyzǧa arnalǧan.
Būl derektı bızge jetkızgen de küişı Näjımeddin Mämbetälinnıŋ özı edı.
Qazanǧaptyŋ şäkırtterı mūnymen tügesılmeidı. Onyŋ tuyndylaryn tarih qoinauynan tartyp, bügınge jetkızgen küişıler barşylyq. Olardyŋ esımderı men belgılı derekterdı kelesı jazbamyzda ūsynatyn bolamyz.
Aiaköz Erkınbekqyzy
