Qazaqtyń rýhanı álemindegi shoqtyǵy bıik óner salasy – kúı týraly zertteý eńbekterin az deýge de, kóp deýge de bolmas. Qazaq ónertanýynyń atasy, belgili akademık – Ahmet Qýanuly Jubanovtyń «Qurmanǵazy», «Dáýletkereı», «Ǵasyrlar pernesi», «Zamana bulbuldary» sekildi shyǵarmalarynan bastap, búgingi súbeli týyndy Aqseleý Seıdimbekovtyń «Qazaqtyń kúı óneri» atty kúıler jınaǵyna deıingi aralyqta talaı eńbekterdiń jaryq kórgeni ras. Alaıda, ár zertteýdiń ózindik ereksheligi bar. Bir kitapta tarıhı sholý basym bolsa, bireýinde ómirbaıandyq derekter molyraq, endi bir avtor taqyryptyq taldaý jaǵyna mán bergen. Munyń bárin izdenistiń nátıjesi dep qaraǵan jón. Ulttyq ónertaný ǵylymy osylaı birte-birte júıege túsedi. Babalarymyzdyń asyl murasyn dáripteý, jańa turǵyda zertteý – búgingi tańdaǵy kezek kúttirmes máselerdiń biri.
Sózbasy
Keshegi sarytap kezeńde óner men mádenıetke bir jaqty ǵana mán berilip, bulardy ıdeologııa, saıasat quralyna aınaldyrý maqsaty bolǵany málim. Ol ýaqytta ıdeologııaǵa qarsy kelmegen shyǵarmalarǵa ǵana jol ashylǵan-dy. Maqalamyzda aıtaıyn dep otyrǵan Qazanǵap Tilepbergenuly kúıleri ol zamanda nege kózge ilinip, dáriptelmedi degen saýaldyń astarynda osyndaı mán-maǵyna jatyr. Qazanǵap muralary XIX ǵasyrdaǵy qazaq ulty bastan keshken, otarlyq pıǵyldyń qolynan jasalǵan ashtyq, qýǵyn-súrgin sekildi orasan zor qasiretti beıneleıdi.
Kúıshi shyǵarmalary baıypty, tereń zertteýdi qajet etedi. Ol týraly jeńil-jelpi pikir aıtý qııanat. Sondyqtan baba muralary syrlaryna tereń boılaý úshin yjdaǵatty túrde ter tógý lázim jáne bul is úlken júrekti kerek etetinin este ustaǵan jón. Eger bulaı etpegen jaǵdaıda, dańqty kúıshi murasyn qaıta joǵaltamyz.
Óner salasynda sońǵy 15-20 jyldyń kóleminde Qazanǵap Tilepbergenulynyń kúıshilik murasyna degen qyzyǵýshylyq arta túsýde. Onyń negizgi sebebi – Qazanǵap kúıleriniń sulý sazǵa, muń men fılosofııaǵa toly tereń mazmunda jatqany daýsyz. Onyń qaı kúıin alyp qarasańyz da, ár kúıinen jeke adamnyń emes, búkil eldiń jan kúızelisi, qaıǵy-qasireti, bastan keshken tarıhy sezilip turady. Jeke taǵdyrdan bastalǵan leımotıvtiń halyqtyq, jalpy adamzattyq qubylysqa aınalýy has talanttyń qudiretinen týatyn nárse.
Solaı desek te, Qazanǵap Tilepbergenuly kúıleriniń jurtshylyqqa keńinen tanylyp, ulttyq yqylasqa kóterilýine sebepshi bolǵandardyń biri de biregeıi belgili dombyrashy marqum Sádýaqas Balmaǵambetov ekenin moıyndaǵan jón. Sádýaqas Balmaǵambetov Qazanǵap kúılerin qaıta sóıletken, onyń oryndalý tásilin jańa satyǵa kótergen oıly da sheber uly kúıshi. Ol óziniń búkil ǵumyryn Qazanǵap kúılerin zerttep, zerdeleýge arnap, el aralap júrip, onyń kóptegen kúılerin taýyp, halyq aldynda oınap jaryqqa shyǵardy.
Qazaqtyń kúıleri kezinde notaǵa túspegen, belgili oryndaýshylardyń jetkizýi arqyly taraǵan. Ár dombyrashynyń oryndaýshylyq ereksheligine, sheberligine, kúıdi túsinýine baılanysty kúılerdiń ártúrli nusqalary paıda bolǵan. Sondyqtan kúı tarıhyn kúıshilerdiń oryndaýshylyq ereksheligimen baılanystyra otyryp, zertteý – oń qubylys. Máselen, «Kúı shaqyrǵysh Aqjeleńniń» alǵash notaǵa túsken nusqasy men Baqyt Basyǵaraevtyń oryndaýyndaǵy kúıdiń nusqasyn salystyrsańyz, ekeýi eki bólek kúı sekildi kórinýi múmkin. Biraq muqııat tyńdasańyz, ekeýinde ortaq áýenderdiń bar ekenin ańǵarý qıyn emes.
Bir kúıdiń birneshe nusqasyn estip, salystyrý arqyly túpnusqany kózge elestetýge bolady.
«Jurtta qalǵan» kúıiniń shyǵarylýy jaıynda ár túrli ekiańyzdyń, «Kókil» týraly úsh ańyzdyń, «Burań bel Aqjeleń» týraly tórt ańyzdyń berilýi kúı tarıhyn baıytpasa, kemitip otyrǵan joq.
Qandaı bolsa da, qıyndyq, tosqaýylǵa qaramaı Qazanǵap kúıleriniń ult sanasynan joǵalmaı kele jatqany baba muralarynyń ómirsheńdigin kórsetti. Onyń syry kúıshiniń ult tarıhyn shynaıy sheberlikpen jetkizip tolǵaýyna baılanysty.
Kúıshiniń ónerin keleshekke shákirtteri jetkizgen
Qazanǵap Tilepbergenuly 1854-1921 jyldar aralyǵynda Aral teńiziniń boıyndaǵy Qulandy túbeginiń Aqbaýyr degen jerinde dúnıege kelgen. Degenmen, kúıshi týraly derekter bizge basqa kúıshilerge qaraǵanda keshteý jetti. Onyń birden-bir sebebi – 1934 jyly ótken ónerpazdardyń birinshi respýblıkalyq sletine Qazanǵap kúılerin oryndaýshylardyń kóbisi ártúrli sebeptermen kelmeı qaldy. Bul óner ordasynyń shaqyrýyna ún qosyp kelgen Qazanǵaptyń shákirti Jálekesh Aıpaqov qana boldy.
Qazanǵaptyń kúıshilik mektebi sońynan ergen shákirtteri arqyly damyp, óz jalǵasyn taýyp keledi. Onyń kúıleri oınaýǵa óte qıyn bolǵanymen, ómirsheńdiginiń arqasynda urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, kúıshilik muramyzdyń altyn qazynasyna aınalyp otyr.
Qazanǵaptyń kúılerin onyń shákirtteri bizdiń zamanymyzǵa aına-qatesiz jetkizdi deýge ábden negiz bar. Olardyń qatarynda Kadyráli Erjanov, Jálekesh Aıpaqov, Kelbet Tileýlın, Qurmanǵazy Boqaev, Balmaǵambet Saıymuly, Shúren Sartov, Nurqat Qosýaquly, Raıymbergen Jolekenov, Aısa Sháripov, Rústembek Omarov, Medeýbaı Baqtybergenuly, Kúnjan Saıymkelini, Momyn Baıǵanın, Mámbetálın Nájimeddın, Qojageldi Amanov, Zadash Baıdáýletov, Jumabaı Jansúgirov, Nurbolat Janamanov, Aqash Muratov, Bıman Kejetaev, Jumaly Embergenov, Boranbaı Berdalyuly, Májıt Beısembaev, Izbasar Ilııasov, Myrzaly Tóleýuly, bertin kele Sádýaqas Balmaǵambetov, Baqyt Basyǵaraev, Ábdýlhamıt Raıymbergenov, Jaılaý Asylhanov, Talap Hamzın syndy oryndaýshylardy atap aıtý kerek.
Ókinishke qaraı, Qazanǵaptyń balalarynyń nemese týǵan-týystarynyń ishinen ónerin jalǵastyrǵan eshkim bolmady. Sózimizdiń dáleli retinde shalqarlyq jýrnalıst Muhamedqalı Esmaǵambetovtyń «Dombyramen qoshtasý» arqyly maqalasynan úzindi keltire keteıik.
«Qazanǵapty kókjótel qysyp, aýyryp júrgen kezi. Dem ala almaı, tynysy tarylǵan ol: «Jalǵas-aı, súıeshi meni, dármenim quryp barady», - dep qarlyqqan daýysymen at baılap jatqan balasyn shaqyrdy.
Balasy: «Uzaq jolǵa shydaı almaıtynyńdy bilesiń, sýyqta tóbeniń basyna shyǵyp...» - dep dúńk etip jaýap berdi. Balasynan kóńili qalǵan sátterde osylaı ózinen-ózi muńǵa batatyn. Jalǵas balasy dúnıege kelgende qatty qýanǵan bolatyn. Biraq Jalǵastyń minezi doıyr bolyp ósti. Eń bolmasa, áke jolyn qýyp, dombyra qulaǵyn ustaǵan joq.
Qazanǵap: «Eı, Jasaǵan, qý aǵashqa til bitirgizgen daryndy tuqymymda maǵan berip, jalǵannan ózińmen birge ala ketesiń be? Týmasa da týǵanymdaı bolǵan Qadyrálim, sen aman bol! Seniń saýsaqtaryń meniń únimdi keıingige jetkizedi, senen basqa kimim bar meniń?! Eı, dúnıe, ótesiń de ketesiń!» - depti».
Sonymen birge el aýzyndaǵy myna bir áńgimede bylaısha baıandalady: «Qazanǵap shákirti Qadyráli ekeýi Jem boıyn aralap júrgende, eldegiler kúıshiden: «Bireýińniń kóziń – kók, bireýińniń kóziń – qara. Biraq bir-birińnen aınymaısyńdar. Myna bala týysyń ba, álde óz balań ba?» dep surapty. Sonda Qazanǵap: «Týys deıtin týys ta emes, balam da emes. Biraq kúıge mundaı tánti bolǵan balany buryn-sońdy kórgen emen. Alla taǵala meniń jolymdy osy balaǵa beretin shyǵar, balanyń ózime uqsas bolýy da, múmkin sodan shyǵar», - dep jaýap beripti».
Mine, osy áńgimelerden baıqaǵanymyzdaı, Qazanǵaptyń ónerpazdyq qasıeti, óz kindiginen órbigen urpaǵyna darymasa da, óner jolyn qýǵan shákirtterine mıras boldy.
«Shákirtsiz ustaz tul» demekshi, sońynda qalǵan on saýsaǵynan óner tamǵan shákirtteri onyń kúılerin keıingi urpaq ıgiligine, rýhanı muramyzǵa aınaldyrdy. Tyńdaýshysy bar halyqta qasterli kúıdiń shyraq-juldyzynyń sónbesi anyq.
Qazanǵap dástúriniń tanylýyna belgili kúıshi, marqum Sádýaqas Balmaǵambetovtyń de ólsheýsiz úles qosqany aqıqat. Ol qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa ǵumyrynda, qas-qaǵym almaǵaıyp ómir jolynda uly fılosof-kúıshi, daryndy ári asqan sheber dombyrashy, dana Qazanǵaptyń kúılerindegi tunyp turǵan qupııa syrdy jan-jaqty zerttep, zerdeledi.
Kórnekti ǵalym Bekejan Súleımenov Sádýaqastyń ónerine mynadaı baǵa bergen: «Sádýaqas asqan sheber dombyrashy ǵoı. Qazanǵaptyń kúılerin oınaǵanda, batystyń áýenine elikteýshilik áseri bar. Kúıdiń ózindik qaz-qalpyn ózgertý baıqalady». Muny shynaıy janashyrlyqqa saıar syn eskertpesi bilgen jón.
Al, Sádýaqastyń dosy Álibaı Dúısenov: «Sádýaqas menen buryn ólse, onyń saýsaǵyn jerge bermeı, kesip alyp, úıimniń qaq tórime ilip qoıamyn», - dep saýsaqtaǵy erekshe qımyl men ıkemdilikke, sezgishtik pen dáldikke tań qalysyn jasyrmaı aıtyp otyratyn-dy. Osyndaı talant ıesine aıryqsha baǵa bergen Álibaı, óziniń degenine jete almaı ómirden erte ótip ketti.
Mine, qaısar kúıshi Sádýaqas, osylaısha erekshelenip, tiri Qazanǵap atandy. Ol bir \týar fılosof-kúıshi Qazanǵaptyń tereń mándi kúılerin on jyldan astam ýaqyt boıy jan-jaqty zerttep, qaıtalanbas kúıdiń qasıetin somdap, tiriltti. Sol sebepten de kúıshi ustaz Sádýaqas Balmaǵambetovtiń qazaq mýzyka ónerine sińirgen eńbegi erekshe deýimiz kerek.
Aqjeleńniń aqtańgeri
Qazaq halqynyń mýzyka óneriniń eń baı salasynyń biri – kúı óneri. Kezinde belgili akademık Ahmet Jubanov qazaqtyń belgili kúıshileri jaıynda óziniń «Ǵasyrlar pernesi» atty jınaǵynda Qazanǵap Tilepbergenulynyń ómir jolyna toqtalyp, kúıshi jaıynda málimetter bergen. Sonymen qatar Qazanǵaptyń birneshe kúıin notaǵa túsirip, qalyń buqaraǵa jarııa etedi. Qazanǵapty halyqqa tanystyrý jumystarynda Ahmet Jubanovtyń eńbegi zor.
Qazanǵap Tilepbergenuly 1854-1921 jyldar aralyǵynda Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanynda, qazirgi Aıshýaq keńsharynyń Qulandy degen jerinde dúnıege kelgen. Ol – «Aqjeleń» dep atalatyn kúılerdiń negizin salýshylardyń biri ári damytýshy.
Aqjeleń degenimizdiń ózi – shat kóńildi, oınaqy tartylatyn kúıler. Qazanǵaptyń basqa kúılerin bylaı qoıǵanda, bir taqyrypqa arnap – Aqjeleńniń 62 túrin shyǵarǵan. Ár kúıdiń atyna sáıkes shtrıhtaryn (qaǵystaryn), ólshemderin ózgertip, damytady. Óziniń stıldik ereksheligin osy kúıleriniń ón boıynda saqtap otyrady. Qazanǵap kúıleriniń taǵy bir ereksheligi, ol kúıler programmaly.
Qazanǵap Tilepbergenulyna qatysty derekter men maǵlumattar jınaý maqsatynda kúıshiniń týǵan jerine, ıaǵnı Aqtóbe óńirine, onyń ishinde Shalqar keńsharyna, kúıshiniń týǵan aýyly Aıshýaq aımaǵyna birneshe ret etnografııalyq ekspedıııalar jasaǵan bolatynbyz. Osy saparlarymyzdyń barysynda kúıshi jaıynda tyń derekterdi jınaqtap, olardy úntaspalarǵa, beınetaspalarǵa barynsha jazyp alýǵa tyrystyq.
Qazanǵaptyń esimderi halyqqa beımaǵlum birneshe shákirtin taýyp, olarmen kezdesip, Qazanǵap Tilepbergenuly jaıyndaǵy tyń derekter men málimetterdiń kýási boldyq. Sonymen qatar halyqqa keńinen tanylmaı kele jatqan Qazanǵaptyń shákirti Shúren Sartov pen jas kúıshi Orazǵalı Kóshimov, jasy alpysty alqymdaǵan Zadash Baıdáýletov, Nájimeddın Mámbetálın, ómirden ozyp ketken kúıshi Tasybaı Mahambetov, Qazanǵaptyń 145 jyldyq mereıtoıynda kúıshiler arasynan ozyp shyqqan óner ıesi Qojageldi Amanov jaıynda esh jerde jarııalanbaǵan halyq aýzyndaǵy tyń derekter, olardyń ómiri men, kúıshilik ortasy jaıynda tómendegi málimetterge kýá boldyq.
Segiz qyrly Sádýaqas
Sádýaqas Balmaǵambetov – kúı ónerin, onyń ishinde Aqtóbe óńiriniń kúıshilik mektebin jalǵastyrýshy. Uly kúıshi Qazanǵap shyǵarmalaryn túbegeıli meńgergen, zamanymyzdyń tiri Qazanǵabyna aınalǵan azamat. Sádýaqas – dombyra, kúı óneriniń has sheberi. Ol eń aldymen sol yqylym zamannan beri qos ishekke til bitirgen kúıshi-dombyrashylar murasyn keıingige jetizip, ulttyq dástúrdi jalǵastyrdy. Sondyqtan da kıeli ónerdi damytýshylar qatarynan oıyp oryn aldy.
Sádýaqas Balmaǵambetov 1941 jyly Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanyndaǵy 8-naýryz keńsharynyń №11 aýylynda, qazirgi Sarybulaq mańynda dúnıege kelgen. Týyp-ósken aýyly ánshi-kúıshiler men óner ıeleriniń shoǵyrlanǵan ortasy dese de bolady. Ol Bataqtyń Sarysynyń, Pusyrman jyraýdyń, ózge de ataqty sal-serilerdiń jyr-tolǵaýlaryn, án-kúılerin bala kúninen qulaǵyna sińirip, solardyń ónerine eliktep ósti. Osyndaı biregeı daryndardyń oryndaýlaryn kózimen kórip, tálim-tárbıe alǵan Sádýaqastyń óner jolyn tańdamaýy múmkin emes edi.
Onyń boıyna Qazanǵap kúıleri ana sútimen daryǵan. Olaı deıtinimiz, Sádýaqastyń ákesi Balmaǵambet Saıymuly Qazanǵaptyń eń úzdik shákirtteriniń biri bolǵan. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» degendeı, jas balanyń kúı ónerine degen qushtarlyǵynyń oıanýyna ákesiniń septigi molynan tıdi. Sonymen qatar onyń biryńǵaı dombyrashylyq jolǵa túsýine týǵan naǵashysy, sol eldiń ataqty kúıshisi, Qazanǵaptyń beldi shákirtteriniń biri Mataı Qýantaıulynyń da yqpal etkeni anyq. Bertin kele Qadyráli Erjanov, Kelbet Tileýlın, Jálekesh Aıpaqov, Qurmanǵalı Ómirzaqov syndy kúıshilerden sheberligin tolyqtyrady. Olar tek kúı úıretip qana qoımaı, kúı tartýdyń qyry men syryn da tanytty.
Sádýaqastyń ákesi Balmaǵambet Saıymuly 1890 jyly Aqtóbe oblysynyń Shalqar mańynda, Yrǵyz ýeziniń burynǵy №11 aýylynda, qazirgi Eset batyr eldi mekeninde dúnıege kelgen. Ol aýyl-aımaqqa syıly, adamgershiligi mol kisi bolǵan desedi. Ákesi Saıym Balmaǵambettiń jas kúninde kóz jumady. Qazanǵap áke tárbıesin kórmeı ósken bala Balmaǵambetti óz qamqorlyǵyna alǵan eken. Oǵan ákelik aqylyn aıtyp, meıirimin tógip, janynan tastamaı ertip júredi. Óz kúılerin úıretip, kúıshilik ónerge baýlı bastaıdy. Ol kezde Balmaǵambettiń jasy nebári on ekide edi. Qazanǵap úıretken kúılerdi qaǵyp alatyn Balmaǵambet sol elge jasynan aty shyǵyp, kópshiliktiń aldynda kúı tarta bastaıdy.
Balmaǵambettiń balasy Sádýaqas ta ákesinen erte aıyrylady. Uly Otan soǵysy jyldarynda el qorǵaýǵa attanǵan Balmaǵambet maıdan dalasynda qaıtys bolady. Ónerpazdyq qasıet ákeden balaǵa daryǵan bolar, Sádýaqas ta úsh-tórt jasynda-aq dombyra tartýǵa áýestenedi. Al anasy Kúnjan – dombyra tartpasa da, Qazanǵaptyń kúılerin jas kezinen el ishindegi dombyrashylardan estip ósken jan. Ol Qazanǵaptyń kózin kórgen, onyń tartqan kúılerin tyńdaǵan. Joldasy Balmaǵambettiń kúıshi dostary men qatar qurbylarynyń tartqan kúılerin estip, dombyra únin kókiregine uıalata bilgen.
Anasynyń kúıge degen qushtarlyǵyn Sádýaqastyń mynaý áńgimesinen ańǵarýǵa bolady: «Birde úıge ákemniń dostary qonaqqa kelip, olar túnniń ortasy aýǵanǵa deıin kúı tartty. Biraz ýaqyttan soń qonaqtar úıdi-úıine qosh aıtysyp taraı bastady. Osy mezette men manadan beri tyńdap otyrǵan kúılerdi anama tartyp berýge kiristim. Ondaǵy oıym, osy meniń anam kúıdi shynymen-aq túsine me eken, álde jaı ǵana basyn ızep otyra bere me eken? Osyndaı kúdikpen bir kúıdiń bir býynyn ádeıi buzyp tarttym. Sol kezde anam Kúnjan maǵan jalt qarap:
– Myna bólimin durys oınamadyń, – dep maǵan eskertý jasady. Al men bolsam kúle sóılep:
– Men sizdi synaǵan edim, – dep anama kúıdi basynan aıaǵyna deıin múdirmeı qaıta tartyp berdim. Sonda Kúnjan anam:
– Basqa jerde kúıdi bulaı buzyp tartýshy bolma, sen – áke ónerin keıingige jalǵastyrýshysyń, balam! – dep aıtqan edi».
Al Sádýaqas óziniń kúıge degen yqylasyn, dombyra tartýǵa degen talabynyń qalaı oıanǵanyn, kúıdi qalaısha tez úırengeni jaıynda bylaısha áńgimelep bergen bolatyn: «Ákem soǵysqa ketip, sodan elge oralmady. Anama qaraý, kúnkóris qamy qıyn da bolsa, meniń moınymda. Azannan qara keshke deıin qoı sońynda júrip, qozy-laq baǵamyn. Úıge ákemniń joldastary jıi kelip turatyn. Olar tartqan kúıler qulaǵymnan ketpeı, bala kóńilimdi erekshe tebirentetin. Osylaısha qozy baǵyp júrip, dalada ósip turǵan jyńǵyl aǵashynyń bir butaǵan syndyryp alyp, ózimshe dombyra qylyp tartatynmyn. Estigen kúılerimdi esime túsirip: «Mynaý kúıdiń basy, al mynaý ortasy, mynaý saǵasy» dep áýendi yńyldap, kúıdi ishimnen ándetip oınaıtynmyn».
Sádýaqas Qazanǵap kúılerin naqyshyna keltire oınaǵan. Sonymen qatar ol bala kúninen, mektep qabyrǵasynda júrip te, qalyń jurtqa óziniń boıyndaǵy kúıshilik qabiletin moıyndata bastady. Sol kezdiń ózinde-aq jas kúıshi halyq shyǵarmalaryn, Qazanǵap, Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Dına, Ybyraıdyń, Abaıdyń ánderin sheber oryndaǵan. «Jigitke óleń de óner, óner de óner» degendeı, osy qasıetterdiń barlyǵy Sádýaqastyń ón boıynan tabylýy onyń bala kúninen segiz qyrly ónerpaz bolyp er jetkenin bildiredi.
Sózimizdiń dáleli retinde el ishindegi qarııalardyń mynaý esteligine de júginip kórsek: «Birde mektep oqýshylary qoıǵan konertte bir qara bala shyǵyp Qazanǵaptyń «Aqjeleń» atty kúıin tarta jóneldi. Kúı bitip, jurt dý qol shapalaqtaǵanda, álgi qara bala Sádýaqas el qurmetine bas ııýge de qysylyp, júzi balbul janyp, dombyrasyn qushaqtaǵan kúıinde sahnadan aıaqtaryn jyldam basyp ketip qalady. Konertten keıin el-jurt úıdi-úıine tarap bara jatqanda, myna bir áńgimeni onyń qulaǵy shalyp qalady: «Qurmanǵazy men Qurmanǵalıǵa nur jaýsyn, Qazanǵap atasynyń kúılerin erekshe yqylaspen úıretken eken. Tináli men naǵashy aǵasy Mataı da balaǵa kúıdiń qudiretin uǵyndyrǵany kórinip tur. E, sum soǵys jalmamaǵanda, Qazanǵaptyń oq boıy ozyq shákirti Balmaǵambet shertken kúılerdi áli kúnge deıin estip júrgen bolar edik qoı! - dep kúbirlesip bara jatty».
Sádýaqas nebári on bes jasynda Qazanǵaptyń birneshe kúıin meńgerir úlgergen edi. Olardyń qatarynda «Kúı basy», «Úlken qaratós», «Kishi qaratós», «Qaratóstiń buldyratpasy», «Domalatpaıdyń jeti túri», «Aqjeleń – 62 túrli», «Jıma Aqjeleń», «Shyryldatpa», «Burańdama, kelinshek», «Baljan qyz» atty qıyn da kúrdeli kúıleri bar.
Sádýaqastyń budan bylaıǵy ómiri Shalqar aýdanyndaǵy orta mektepti oıdaǵydaı bitirip, bolashaqtaǵy armany óner jolyna betburys jasaýyna baılanysty edi. Jaqsy kúıshi bolý úshin tek talant pen boıǵa bitken tabıǵı qasıettiń azdyq etetinin, oǵan qosa belgili kásibı bilimniń kerek ekenin túsingen ol Almatydaǵy óner ordasy, kıeli shańyraq Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııaǵa oqýǵa túsýge bel býady. Ókinishke qaraı, ártúrli sebeptermen bul tilegi oryndalmaı, ol týǵan aýylyna qaıtyp oralýǵa týra keledi.
1964 jyly bozbala Sádýaqas kózdegen armanyna qalaıda jetsem degen nıetpen konservatorııaǵa qaıtadan kelip, qujattaryn tapsyrady. Bul joly Qudaı sátin salǵan eken, emtıhandarynan súrinbeı ótip, oqýǵa túsedi. Daıyndyq bóliminiń dombyra mamandyǵyna tańdaǵan ol belgili oqytýshy, kásibı maman Habıdolla Tastanovtan dáris alady. Sádýaqastyń Qazanǵap kúılerin naqyshyna keltirip oryndaıtyn talantyna alǵashqy kúnderdiń ózinde-aq ustazy Habıdolla Tastanov tańdaı qaǵyp, tamsanǵan kórinedi. Oqytýshy óziniń shákirti jaıynda mynadaı pikir aıtqan: «Sádýaqas óziniń sheberligimen birden kózge túsip keledi. Onyń dombyra tartýdaǵy sheberligi sol, tartqan kúılerinde eshkimge uqsamaıtyn bir erekshelik bar. Onyń oń qoly men sol qolynyń júrisi, dombyranyń bet qaqpaǵyna tıgizbeı alatyn qaǵystary tyńdaýshysyn tánti etedi».
Sádýaqas óziniń Qazanǵap kúılerin alǵash oryndaǵan sátterin esine alyp bylaı degen edi: «Qalyń qazaqtyń muń-sherin qos ishekte sóıletken, tamyry tereń fılosofııalyq oımen astasyp jatqan muńdy, sazdy kúılerdi bir kezderi sahnalarda oınaý, tyńdaý armanǵa aınalyp ketken edi. Keıbir bilgir belsendilerdiń is-áreketinen, onyń ústine qazaq ónerinen jyraq ósken, jany ashymaıtyn adamdardyń bılik basynda júrgendiginen bolar, «Qazaqtyń osy ýaqytqa deıin jylap kelgeni de jetedi, muńdy án men kúı sahnalarda oryndalmasyn» degen óktem sózder de estile bastaǵan. Osy ýaqyttarda konservatorııada ótken konertte men Qurmanǵazy atamnyń «Bozsholaq» kúıin oryndaıtyn boldym. Biraq sahnaǵa shyqqanda Qazanǵap atamnyń «Jurtta qalǵan» atty kúıin bastap jiberdim. Alǵashqyda ne bolar eken dep qoryqqanym da ras, alaıda kórermenniń qulshyna qol soqqany, jaqsy tyńdaǵany kúdigimdi seıiltkendeı boldy. Onyń ústine, ustaz dombyrashy Qalı Jantileýovtiń: «Aınalaıyn, myna kúıińde Qurmanǵazynyń «Kisen ashqany» sekildi jandy tebirentetin bir muń bar eken», - dep qolymdy alyp, erekshe quttyqtaǵany kóńilime qýat berdi. Osydan keıin Qazanǵap kúılerin sahnada jıi oryndaı bastadym. Keıde adamǵa talantpen qatar, tóten erlik te qajet eken-aý degen oıǵa qalasyń osyndaı sátten keıin».
Sádýaqas 1974 jyly konservatorııany bitirip, osy oqý ornynda oqytýshy bolyp jumysqa qalady. Bul onyń sheberligin, biliktiligin, kásibıligin oqytýshylarynyń da moıyndaǵandyǵyn ańǵartady.
Belgili aqyn Bákir Tájibaev Sádýaqastyń Qazanǵap kúılerin oryndaǵan kezdegi onyń sheberligine mynadaı óleń joldaryn arnaǵan.
Jaıshylyq kezde qatardan,
Eren bop júrý sende joq.
Órekpeldikke aparǵan,
Órekpin turý sende joq.
Dúıim jurt elitip qalatyn,
Dombyra shertken kezińde.
Nur sáýle boıǵa taratyp,
Qudiret berdiń sezimge.
Qazanǵap atam kúıiniń,
Tereńine boılap túsingen.
Turamyn saǵan súısinip,
Órekpildigiń úshin men.
Shalqytyp ketken talaıdy,
Sen tartqan kúıler kezi kóp.
Qyzyǵyp saǵan qaraımyn,
Qazanǵap atam kózi dep.
Aqyn kúıshi týraly óz pikir-lebizin tebirene tolqı otyryp, kóńilge qonymdy etip jetkizgen. Sádýaqastyń ónerine berilgen baǵa qaı ónerpazǵa bolsyn úlgi bolarlyq. Onyń Qazanǵap kúılerin tartý máneri óz aldyna bir bólek dúnıe. Ol bolashaq urpaqtyń ıgiligine Qazanǵaptyń kúılerin«Aqjeleń» degen atpen qazaq radıosynyń altyn qoryna jazdyryp qaldyrǵan.
Qazanǵap kúıshiniń shákirti Qadyráli Erjanovqa: «Kózimdeı kórip ustarsyń, jetimsiretpeı tartyp júr» dep qaldyrǵan óz dombyrasyn Qadyráli dúnıeden ótken soń onyń zaıyby Zeınep apaı asyldyń kózindeı múliktiń qadirin bilip, sandyq túbine saqtap júrgen. Sol qara dombyrasyn qyzy Aqilgekten alyp, ony qalpyna keltirip, halyqqa jetkizgen de Sádýaqas bolatyn. Bul qasterli dombyranyń únin alǵash ret estigen belgili ónertanýshy Bolat Sarybaev edi. Osy dombyrany kórgen sátte de aqyn Bákir Tájibaev erekshe tebirenip, tómendegi jyr joldaryn arnaǵan eken.
El súıgen dombyrashy – Kádiráli,
«Pirim» dep Qazanǵapqa tabynady.
Qasynan ustazynyń qalmaı kelgen,
Kúılerin keıingige jalǵaı bilgen.
Kóp júrip kúı shejire jeteginde,
Qazanǵap dúnıeden óterinde.
Syılapty dombyrasyn shákirtine,
Kóziniń syǵyp tastap sońǵy jasyn.
Qanshama sodan beri ótti ómir,
Fánıden talaı jandar ketti ne bir.
Ardaqtap Qadyráli amanatyn,
Yrza etti Zeınep apa murany altyn.
Ataǵy áıgilengen támám elde,
Ónerpaz dombyrasyn janǵa bermeı.
Túbinde kebejeniń saqtap kelgen
Tilegin jubaıynyń aqtap kelgen.
Sony estip Mardan bardy astanadan,
Ótinish sózin aıtyp baspalaǵan.
«Saqtap em qarashyqtaı seni ǵana»
Qolyna ustap dobyrany keıýana.
Kóneniń kózin kórgen keıingiler,
Kóńilin sheksiz múldem seıildirer.
Depti de, asyl múlkin tabystaǵan,
Bul jaılar armandy alǵa baǵyshtaǵan.
Qanshama kerýen-jyldar talmaı ótip,
Eskertkish Almatyǵa talmaı jetip.
Úıinde Sádýaqastyń saqtaýly tur,
Sazyna kelip ábden baptaýly tur.
Pendemin – qaǵajýlyq kórmediń be?
Keıde bir qobaljyǵan kezderimde.
Qazanǵap dombyrasyn qolyma alyp,
Kúılerin kúmbirlegen shalyp-shalyp.
Qudiret degendi de anyq baıqap,
Janyma sulý sezim alyp qaıtam, -
dep jyrlaǵan eken aqyn. Asyldyń tot baspaıtyn synyǵyndaı qazynany halyqqa jetkizgen Sádýaqastyń eren eńbegin erekshe dep aıtýǵa turarlyq. Sonymen qatar Qazanǵaptyń bıýstin jasap, umytylmas eskertkish belgi retinde ornattyrǵanyn qundy eńbek dep baǵalaýǵa tıispiz.
Sádýaqas 1999 jyly 17 qyrkúıek kúni 58 jasynda dúnıeden ótti. Onyń beınesi óner súıer qaýymnyń, halyq júreginde mýzyka áleminde umytylmaıtynyna, halyqtyń esinde máńgige saqtalatyndyǵyna senimimiz mol.
Qazanǵaptyń qosshysy ári shákirti – Qadyráli
Qazanǵaptyń senim artqan shákirti, talanty men daryn bólek dombyrashy Qadyráli Erjanov 1854 jyly Shalqar qalasynda dúnıege kelgen. Balalyq shaǵy Topalańdy qumynda ótken. Bul – patsha zamanynda Qulandy bolysyna qaraǵan el. Osy elde Qazanǵap kúıshi ómir súrgen. Qadyráli Qazanǵaptyń qasyna segiz jasynan erip, qyryq jyldaı qosshysy ári shákirti bolǵan. Ol ustazynan kúı úırenýden esh jalyqpaı, kúıdiń shyǵý tarıhyna da zeıin qoıa tyńdap, kókiregine quıa bilgen. Qazanǵap Qadyrálini óziniń balasyndaı kórip, «Meniń kúılerimdi keıingi urpaqqa jalǵastyratyn sen bolasyń», – dep óziniń san jyldar boıǵy serigi dombyrasyn syıǵa tartady.
1934 jyly akademık Ahmet Jubanov óner tarlandaryn jınap jatyr degen habardy estip Qadyrláli óziniń Jálekesh Aıpaqov, Álı Qurmanbaev syndy dostaryn ertip Almatyǵa keledi. Úsheýi osynda derekti fılmge túsedi. Bul ǵajap týyndy qazaq mýzykasynyń altyn qorynda saqtaýly tur.
1954 jyly Qadyráli «Soıýzıtıl» mekemesinde daıyndaýshy bolyp jumys isteıdi. Al 1960 jyly Qadyráliniń ónerine tánti bolǵan akademık Ahmet Jubanov Shalqar qalasyna izdep kelip, Qazanǵaptyń kóptegen kúılerin jazdyryp alady. Biraq ol kezde Qazanǵapty «pıssımıst», «saryýaıymshyl» dep kinálap, efırden onyń kúılerin kórsetýge tyıym salynyp tastalǵan bolatyn. Biraq ýaqyt bárine de sarapshy, bárine de ádil baǵasyn beredi. Halyq táýelsizdigimen birge, Qazanǵabymen de qaýyshyp, máńgilik murasynan rýhanı azyq alyp jatyr. Osy úrdistiń ǵasyrlar boıy joıylmaıtynyna da endi senim kámil. Óıtkeni, Qazanǵaptyń izdeýshisi bar, suraýshysy kóp, týǵan jurty tóbesine kóteredi.
Qadyráli ómiriniń sońyna deıin óz ónerin jastarǵa úıretýmen boldy, ustazdyq etti. Ol 1968 jyly týǵan jeri Shalqar qalasynda qaıtys bolady.
Shalqarlyq jýrnalıst M.Esmaǵambetov «Kúıshi Aqtektide jerlengen» atty maqalasynda Qadyráli Erjanovtyń qyzy Úmittiń aıtýy boıynsha mynadaı derekterdi jarııalaǵan: «Ákem Qadyráli 1885 jyly týǵan. Ol Aıaqqum óńirinde ósti. Mal baqty, óziniń aıtýynsha, jastaıynan dombyraǵa áýes bolypty. Aýylǵa kúıshi-jyraýlar kelse, tań atqansha kóz shyrymyn almastan olardy tyńdaýdan jalyqpaǵan. Biraq ol kezde aýylda dombyra jasaıtyn sheber bolmady ma, kókeıine oralǵan áýendi qamystan sybyzǵy jasap alyp, sonymen tartatyn bolǵan.
Ákem Qazanǵap kúıshini toǵyz jasynda kóripti. Kúıshi aýylǵa kelgen kúni búkil el-jurt jınalyp, tań atqansha kúı tyńdaǵan. Qazanǵaptyń qyryqqa jańa tolǵan, boıyndaǵy búkil talantynyń tolysqan shaǵy bolsa kerek. Aýyl adamdaryn kúı álemine ábden sýsyndatady. Ǵumyrynda mundaı kúıshini kórmegen ákem búkil dúnıeni umytyp, kúıine tánti bolypty.
Qazanǵap birneshe kún aýylda bolǵanda, ákem adamdardan surastyryp, qoılaryn Qazanǵaptyń júrer jolyna jaıady eken. Sodan kúıshi Jem boıyna barmaqshy bolyp, aýyldan attanady. Jolshybaı neshe kúnnen beri kúıge elitip, shegir kózderin ózine qadap otyrǵan bala Qadyrálini kóredi. Qazanǵap tusynan ótkende meniń ákem jaıaýlatyp artynan qalmaıdy. Aqyry ne kerek, Qazanǵap kúıshi meniń ákemdi atyna mingizip alyp ketedi. Jaıýly maly dalada qalady. Surastyra kele, úı ishi balanyń Qazanǵaptyń artynan ketkenin biledi. Arada bes jyl ótkende, ákemdi aýylǵa ákelip tastaıdy. Burynǵydaı emes, keshegi sybyzǵy tartyp júrgen bala endi kúıshi jigit atanady. Sóıtip, ákemdi Qazanǵap saparlarynyń bárinde de ózimen birge ertip júretin bolǵan».
Qadyráli óziniń oryndaýynda Qazanǵaptyń elýden astam kúılerin alǵash ret alpysynshy jyldary jazyp qaldyrady.
1982 jyly tarıh ǵylymdarynyń doktory Bekejan Súleımenov basqarǵan ekspedıııa Shalqarǵa kelgende, ekspedıııa múshesi Mardan Báıdildaev Qadyráliniń dombyrasyn qalap alady. Ol dombyra qazir Almatydaǵy murajaıda saqtaýly tur.
Jany dombyranyń ishegimen birge úzilgen Jálekesh
Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, Qurmanǵazy atyndaǵy ult aspaptar orkestriniń negizin qalaýshylardyń biri Jálekesh Aıpaqov ta 1904 jyly Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanynda dúnıege kelgen. Sonaý otyzynshy jyldardyń basynda Aqtóbe óńirine kelip, halyq arasynan talanttylardy izdegen Ahmet Jubanovtyń nazaryna iligip, Almatydan bir-aq shyǵady. Jambyl atyndaǵy respýblıkalyq fılarmonııada, Qurmanǵazy atyndaǵy ult aspaptar orkestrinde abyroıly qyzmet etedi. 1936 jyly Máskeý qalasynda ótken Qazaqstannyń onkúndigine qatysyp, qazaq mádenıeti men óneriniń máıegin tanytty.
Jálekesh – ózindik oryndaý sheberligi bar kúıshi. Ol Ahmet Jubanov, Luqpan Muhıtov, Qambar Medetov syndy qazaqtyń birtýar azamattarymen qoıan-qoltyq aralasqan. 1935 jyldan bastap fılormonııada jeke dombyrashy bolyp jumys isteıdi. Ol Qazanǵaptyń kúılerimen qatar, Qurmanǵazynyń, Dáýletkereıdiń, Mámenniń, Dınanyń kúılerin nasıhattaǵan.
Jálekesh ózine talap qoıa biletin, dombyrany sheber oınaıtyn. Kúıdi qatty ekpinmen tartsa da, óz babyna keltirip, onyń mazmunyn joǵaltpaı, mán bere oınaı bilgen kúıshi.
El aýzynda Jálekesh Aıpaqov týraly mynadaı áserli áńgime bar: «Jálekesh «Kókil» kúıin tartqanda kúńirenbeıtin er, kózine jas almaıtyn áıel zaty bolmaýshy edi. Kúı tartqan saıyn sheshile beretin», – deıdi.
1921 jyly uly kúıshi Qazanǵap qaıtys bolǵanda, Jálekesh bozbala shaqta – 17 jasta eken. Qazanǵap Shalqardyń ońtústigindegi Aqaýyr degen jerde týǵan. Sol elde rýlas aǵaıyndary ataqty Búrkitbaı baı, Qadyráliniń ákesi Erjan, Jálekeshtiń ákesi Aıpaq aýyldary qońsy-qoralas otyrǵan. Ol ýaqytta bala Jálekesh Qazanǵapty kózimen kórip, kúılerin talaı ret qulaǵymen tyńdap júrgen. Kúıshi Qazanǵaptyń shyǵarmalaryn 1950 jyldan bastap óziniń repertýarynan shettetken emes.
Jálekesh Aıpaqovtyń qyzy Sholpan Qojamuratova-Aıpaqova «Jálekeshti jıi eske alamyz ba?» degen maqalasynda ákesi týraly esteligin bylaısha órbitedi: «Meniń ákem Jálekesh óte kerbez adam edi, minezi salmaqty, tym az sóıleıtin. Ol kisi dúnıeden ozǵanda men nebári 14 jasta edim.
Ákeme Almatydan kelip, úıde bir apta jatyp, Qazanǵap týraly ákemnen áńgime suraǵan S.Balmaǵambetovke aıtqan sózderinen qulaǵymda qalǵandary mynaý: «Ata-ájem aýqatty kisiler bolsa kerek, Qazanǵaptaı uly kúıshimen irgeles otyrǵan kórinedi. Ákemdi jasynan aldyna alyp, kúı shertkizip úıretken Qazanǵap «Kerbez Aqjeleń» degen kúıin meniń ájeme arnaǵan eken. Ájemiz sondaı syrbaz, kerbez adam bolypty. Qolym kúıedi dep keseniń ózin qol oramalmen ustaıdy eken. Ájem kóp bala týǵan, solardan tiriqalǵany jalǵyz tuıaq – Jálekesh qana.
Al ákem erteń sahnaǵa shyǵamyn degen kúnijeńil nárseni de kótermeıtin, qolyn qatty kútetin. Pyshaqtan sumdyq qorqýshy edi. Tamaqty talǵammen ishetin, súıikti taǵamy ózbektiń palaýy bolatyn. Al shaıqorlyǵy ǵajap edi. Bir samaýryn sháıdi taýsylǵansha ishetin.
Kúı tartqanda, eshkimniń qybyrlaǵanyn jaqtyrmaıtyn, ózi jeke otyryp, «Kúıdiń kıesi qashady» dep, kózin jumyp qoıyp rahattanyp tartatyn. Ákemniń syrtynan túsi sýyq bolǵanymen, jany jumsaq jan bolatyn. Ol sahnaǵa bir shyqqanda, 10-15 kúıdiń basyn bir-aq qaıyratyn. Ákem 1967 jyly qaıtys boldy. Eki búıregi birden istemeı qalyp, qan qysymy kóterilip, biraz ýaqyt aýyryp jatty. Baqı dúnıege attanar kúni ákem dombyrasyna kózin qadap jatty da qoıdy. Qazir Aqtóbedegi ólketaný mýzeıinde turǵan dombyra – sol dombyra. Meni qasyna shaqyryp, mańdaıymnan súıdi de, qolymnan ustap «Saǵan bermepti ǵoı» dedi. «Dombyramdy ápershi» dedi. Keýdesine basyp ustap jatty.
Sosyn shesheme:
– Záke, tıek isteıtin shappam bar edi ǵoı, sony ápershi, – dedi. Shappany qolyna alǵanymen, dármeni jetpedi. Sheshem daýys shyǵaryp qatty jylap jiberdi.
– Bolmaıdy ǵoı, Záke, meni qınamashy, mynany ashshy, – dedi álsiz ǵana. Sheshem shappany ashyp berdi de, ákemniń ymymen dombyranyń ishegin qıyp jiberdi. Ákemniń jany shyǵyp júre berdi», – deıdi.
Jálekesh Aıpaqovtyń qandaı kúıshi bolǵany týraly onyń ómiriniń keıingi urpaqqa ónege bolatyn tustarynan ańǵarýǵa bolady. Óıtkeni, kúıshiniń dombyra oınar aldynda ózin-ózi baptap, qolyn kútýi, kúıdiń kıesin túsinýi, ony sezine bilýi, kúı tartýdaǵy ereksheligi – osynyń bárikeleshek úshin úshin úlken sabaq. Bulardan biz Jálekeshtiń tabıǵı daryndylyǵyn, talant qonǵan birtýarlyǵyn, qasıetti aspappen jany egiz bolǵanyn ańǵaramyz.
Segiz qyrly Shúren edi
Jálekeshpen túıdeı qurdas Shúren Sartov ta 1904 jyly Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanynda, Aıshýaq eldi mekenindegi Kókala jerinde dúnıege kelgen. Rýy – Qabaq, onyń ishinde Jangeldiden taraıdy. Jangeldiden – Quttybaı, odan Shúrenbet, odan Erkebaı, Serkebaı atalardyń urpaǵy. Erkebaıdan – Esenqul, Amanqul, Sart, Shaýmen, Otarbaı, Toqtarbaı, Baılanys, Kúlshat taraǵan. Solardyń ishinde Sarttan – Shúren, Shúrennen – Meıirhan, odan Saıran, Roman, Qaıyrjan órbıdi. Kókala jerinde Sarttyń shyn atyn Mambetqul dep ataǵan. Ol óz zamanynda patshadan altyn, qylysh, medal alǵan.
El aýzynda Shúren jaıynda mynadaı derek bar: Shúrenniń denesi óte úlken bolǵan kórinedi, iri bolǵandyǵy sondaı, ol kisini on bes adam attan túsire almaǵan desedi. Qazanǵap kúıshiniń kúılerin sol eldegi Uly júzden Sarttyń nemeresi – Esenquldan týǵan Begimbet pen Búrkitbaı degen balalary alyp kelgen. Búrkitbaı Kishi júzge aty belgili, aldyna úsh júz myń jylqy aıdaǵan baı adam bolǵan. Qazanǵaptyń kópshilikke belgisiz «Búrkitbaı baıdyń asynda bozjorǵanyń tabaq tartýy» atty kúıi osy baıǵa arnalǵan bolýy múmkin. Óıtkeni, bul kúı jaıynda málimetter álikúnge deıin halyqqa kómeski kúıinde qalyp keledi.
Shúren Qazanǵap kúıshini toǵyz jasynda, ıaǵnı 1913 jyly ákesiniń úıinde qonaqta otyrǵanda kórgen. Qazanǵap bir toıda aǵash úıde dombyra tartyp otyr eken. Qazanǵapty qalyń el qorshap alǵan, ár qımylyn baǵyp, kúmbirlegen kúıdi yntamen tyńdaıdy. Ol sol jıynda kúıdi aıaǵynyń bashpaıymen tartyp, jurtty taǵy qatty tańqaldyrady. Sol kezdesýden bastap Shúren dombyra tartýǵa qyzyǵyp, keıin dombyrany qolynan tastamaıtyn bolypty.
1936 jyly belgili akademık Ahmet Jubanov Aqtóbe óńirin aralap júrip Shalqardan Almaty qalasyna Shúrendi, onyń nemere aǵasy Jálekesh Aıpaqovty, Qazanǵap kúıshiniń kúılerin oryndaıtyn Kelbet Tileýlındi jáne Tóleýbaı Knıazovty orkestrdiń quramynda dombyrada oınaýǵa shaqyrady. Shúren eki jyl orkestrde dombyrashy bolyp eńbek etedi.
Al Shúren men Jálekesh qaı jaǵynan nemere bolyp keledi? Endi zertteýimizge súıenip, osy jaıtty ashyp kórseteıik. Sarttyń Amanqul degen aǵasynan Aıpaq týady. Al Aıpaqtan Jálekesh týǵan. Ekeýi de Qazanǵap kúılerin jetik meńgergen kúıshiler. Jálekesh bolsa dombyrashylar arasynan alǵash ret Qazaq SSR-iniń halyq ártisiataǵyn alǵan. 1967 jylǵa deıin Aqtóbe fılarmonııasynda abyroımen qyzmet etken.
Shúren Sartov 1939 jyly «Baıdyń tuqymy» degen jeleýmen orkestrden qýylyp, eline qaıtyp keledi. Al 1943 jyly eldi qorǵaý úshin soǵys dalasyna attanady. Lenıngrad maıdanynda jaýǵa qarsy atoılap, keskilesken bir shaıqasta aýyr jaralanǵan eken. Áskerı gospıtaldan em alyp, ekinshi toptaǵy múgedek bolyp eline oralady.
1943 jyldan 1954 jylǵa deıin Embi qalasynda kezdesken ártúrli jumystar atqaryp júredi. Osy jyly densaýlyǵyna baılanysty Shalqar qalasyna kóship keledi. Eline kelgennen keıin Shalqar, Muǵaljar, Juryn aýdandarynda Qyzyl otaý mekemelerinde úıirme quryp, jastarǵa kúı, án úıretip, shyǵarmashylyq sabaq beredi. El aralap kúı tartyp, án-jyr aıtyp, Qazanǵap kúılerin nasıhattap, oıyn-saýyq keshterine qatysyp júredi. Shúrenniń óz júregimen tebirene oınaıtyn Qazanǵap kúıleri – «Aqjeleń kúıiniń bes túri», «Kókil», «Tory at», «Aısha qatyn», «Úsen tóre», «Quıt qojań bol, moldań bol, bárińe de bir ólim» atty týyndylary edi.
Shúren Sartov Qazanǵap kúıshiniń 50-den astam shyǵarmasyn tartýmen qatar, jyrshylyq ónerden de qur alaqan emes-tin. Bizdiń qolymyzda Shúren kúıshiniń 1974 jyly jazylǵan Qazanǵap kúıleriniń, sol eldegi Álıma qyz, BataqtyńSarysy, Qudabaı jyrshy týraly aıtylǵan jyrlary, sonymen qatar óziniń shyǵarǵan kúıleriniń úntaspasy bar.
Qazaq kúı óneriniń maıtalmany 1980 jyly 22-qarashada júrek talmasynan Qaramergen degen jerde, 76 jasynda dúnıe salady. Beıiti de sol mańda, sonda jerlengen.
Nájimeddın týraly ne bilemiz?
Nájimeddın Mámbetálın 1933 jyly Aqtóbe oblysynyń Baıǵanın aýdanyna qarasty Dońyztaý keńshrynda týǵan. Ákesi Mámbetáli óte sheber, qolynan kelmeıtini joq, qol mashınasyn ıgergen tiginshi bolǵan eken. Mámbetáli ómirden erte ozyp, Nájimeddın ómirdiń taýqymeti men mashaqatyn jeti jasynan kórgen. Al anasy Shómbıke úı sharýasynda, aýylda Jem boıynan bólinetin ózenge bóget salyp, sýdy bógegen. Aýylda ógiz jekken arbany aıdaýmen, keńshardyń shóbin shabýmen balalyq shaǵyn ótkizgen. Nebary bes jasynan bastap dombyrany estý qabileti arqyly oınaǵan.
Nájimeddın – kórnekti kúıshi Qazanǵap Tilepbergenulynyń bel shákirti ári úzeńgiles dosy Qonaqbaı men onyń shákirti Tasybaı kúıshilerdiń izbasary boldy. Eń alǵash Tasybaıdan «Boz jorǵanyń kekil qaqpaıy» atty kúıin úırengen. Estý qabileti arqyly Qurmanǵazynyń «Arynǵazy», «Alataý» Soqyr Esjannyń «Soqyr Esjan», Dınanyń «On altynshy jyl», «8-mart» kúılerin tartqan.
1952 jyly Nájimeddın ásker qataryna alynyp, radıo salasynda eńbek etti, bul mamandyǵyn óte úlken dárejede ıgerip aldy. Eńalǵash osy KRÝ radıosyn elge jer astymen taratqan. Nájimeddın ásker qatarynda júrip, 1955 jyly aýylǵa jaralanyp, aýyryp oralady. Osylaı týǵan jerine kelgen Nájimeddın belgili kúıshiQonaqbaıdyń shákirti Tasybaıdan kúı úırene bastaıdy.
Tasybaı kúıshi sol aýyldaǵy bir qoımanyń basshysy laýazymyn atqarǵan óte dáýletti kisibolatyn. Nájimeddın radıo ornatý sharýasymen úı-úıdi aralap júredy. Kúnderdiń bir kúninde Tasybaı kúıshiniń úıine keledi. Ol kezde Tasybaı kúıshi retinde elge tanylyp qalǵan-tuǵyn. Nájimeddın Tasybaı kúıshiniń qasynda júrip kóptegen kúılerdi esik syrtynda júrip tyńdap, úırenedi. Ol kúıler Qazanǵaptyń «Domalatpaı Aqjeleń», «Qaraqasqa atyn jemge shaqyrý», «Qyz Aqjeleń», «Alpys eki Aqjeleń» atty kúıleri edi.
1957 jyly Nájimeddın qatar-qurbylarymen birge kúıshi Tasybaıdan kúı úırenip júrip, onyń Almajaı esimdi qyzymen tanysady. Sol arýdyunatyp qalyp, kóńil qosyp, osy jyly eki jas shańyraq kóteredi. Qazirgi tańda olar Aqtóbe oblysynyń Alǵa aýdanyna qarasty Tamdy eldimekeninde turady, on ul-qyzdyń ata-anasy.
Nájimeddın keıin Dońyztaýda turatyn belgilikúıshi Jálekesh Aıpaqovtan da kúı úırenedi.
Nájimeddınniń súıip oryndaıtyn bir kúıi – Máńke bıdiń «Qońyr» atty týyndysy edi. Bul kúıdi ustazy Tasybaı kúıshiden úırengen.
Kúı myna oqıǵaǵa baılanysty shyqqan desedi: Birde Qaraqamys, Temir aýdandarynda úlken jármeńke bolady. Osy jármeńkede alaman báıge, qol kúresi, sonymen qatar birneshe ulttyq oıyndar uıymdastyrylady.
Máńke bı ózi óte sulý, aıtqysh kisi bolǵan eken. Ol bir elge qydyryp kelgende, sondaǵy bir baı: «Nazar rýynyń Áliminen týǵan Támpe atty qyzyna arnap kimde-kim kúı tartsa, sol kúıshige qyzymdy beremin» dep elge jar salady. Sol jerde Máńke «Qońyr» atty kúıin shyǵarady. Máńke kúıshi sodan Támpe esimdi qyzdy óziniń jalǵyz atyna mingizip, Dońyztaý jerine alyp keledi. Keıin ekeýi shańyraq kóteredi. Kúı sol Támpe qyzǵa arnalǵan.
Bul derekti bizge jetkizgen de kúıshi Nájimeddın Mámbetálınniń ózi edi.
Qazanǵaptyń shákirtteri munymen túgesilmeıdi. Onyń týyndylaryn tarıh qoınaýynan tartyp, búginge jetkizgen kúıshiler barshylyq. Olardyń esimderi men belgili derekterdi kelesi jazbamyzda usynatyn bolamyz.
Aıakóz Erkinbekqyzy
