ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردان قورقۋ كوبىنەسە ولار تۋرالى اقپاراتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىندايدى، ويتكەنى ولار ۇزاق ۋاقىت بويى قوعامنان وقشاۋلانعان - ولاردىڭ كوپشىلىگى بار، بىراق ءبىز ولاردى اينالامىزدا كورۋگە داعدىلانعان ەمەسپىز. سوندىقتان كوپتەگەن ادامدار ولارمەن قالاي بايلانىسۋ كەرەكتىگىن بىلمەيدى. بىردەڭەنى دۇرىس ىستەمەۋ نەمەسە رەنجىتۋدەن قورقىپ، كەيبىرەۋلەر جاي عانا شەتكە شىعىپ، بايلانىس جاساماۋدى ءجون كورەدى. باقىتىمىزعا وراي، بۇگىندە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا كومەكتەسۋگە جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان ۇيىمدار بار، ءارتۇرلى رەسۋرستار مەن ماماندار ءوز بىلىمدەرىمەن بولىسۋگە جانە ەرەكشە ادامدارمەن قالاي بايلانىسۋعا بولاتىنىن ۇسىنۋعا دايىن.
دامۋىندا كەمىستىگى بار ادامداردى كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەستىرمەي ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق ولار تەك وتباسىندا تۇرۋدى، دوستاسۋدى، قوعامدىق كولىكتى پايدالانۋدى، كافەلەر مەن مەيرامحانالارعا بارۋدى جانە ءبىلىم الۋدى قالايدى جانە وعان قۇقىعى بار. سوندىقتان قول جەتىمدى كەدەرگىسىز ورتانى قۇرۋعا ۇلەس قوسۋ وتە ماڭىزدى. كەدەرگىلەرگە كەلەتىن بولساق، بۇل مۇگەدەكتەردىڭ ءوز بەتىنشە ءجۇرىپ-تۇرۋىنا ارنالعان ينفراقۇرىلىمدى (پاندۋستار، تروتۋارلار مەن وتكەلدەردەگى ارنايى بەلگىلەر، مەتروداعى ليفتتەر، اۆتوبۋستار جانە ت.ب.) عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اينالاداعىلارمەن قارىم-قاتىناس.
ءبىز سويلەۋ ارقىلى سويلەسۋگە داعدىلانعانبىز جانە بۇل قارىم-قاتىناس ءادىسى كەز كەلگەن ادامعا قول جەتىمدى ەمەس دەپ ويلامايمىز. سونىمەن، سويلەي المايتىن، بىراق ىم-يشارا نەمەسە ارنايى بايلانىس قۇرالدارى ارقىلى سويلەسەتىن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار بار. بۇعان قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك، ويتكەنى ولاردىڭ قارىم-قاتىناسقا دەگەن قاجەتتىلىگى بىزدەن كەم ەمەس.
ينكليۋزيۆتى قوعام - بۇل ونىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ءارتۇرلى ەكەندىگىن جانە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى نەمەسە دامۋىندا اۋىتقۋلارى بار ەكەنىن قۇرمەتتەيتىن جانە باعالايتىن قوعام.
قازىرگى قوعام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋى، ينكليۋزيۆتىك مادەنيەتتى دامىتۋ كەرەك، ەتيكالىق تۇرعىدان ۇيلەسىمدى جانە ساۋاتتى تەرمينولوگيانى ەنگىزۋ كەرەك. بۇل وسى باعىتتا ارنايى تاربيە جۇمىسىن عانا ەمەس، جالپى قوعامداعى قارىم-قاتىناس مادەنيەتىن وزگەرتۋدى دە تالاپ ەتەدى. ەڭ ماڭىزدى اسپەكتىلەردىڭ ءبىرى - ءبىز بەلگىلى ءبىر جاعدايدا قولداناتىن ءتىل مەن سوزدەر. دۇرىس ورنەكتەر ادامنىڭ جاعىمدى بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا، وعان قۇرمەت كورسەتۋگە جانە بايلانىس ورناتۋعا كومەكتەسەدى. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار قانداي دا ءبىر ەرەكشە ەمدەۋدى قاجەت ەتەدى دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق!
«مۇگەدەك» ءسوزى ءارتۇرلى سەزىمدەردى تۋدىرادى، بىراق، جالپى العاندا، ساۋالناما جۇرگىزىلگەن مۇگەدەكتەردىڭ كوپشىلىگى ونى قولايلى دەپ سانايدى، ويتكەنى بۇل رەسمي ءسوز، ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن جانە ءبىرشاما ابستراكتىلى بولدى.
نازار اۋدارىڭىز: مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدارعا قالاي دۇرىس جۇگىنۋ كەرەكتىگىن ءوز بەتىڭىزشە سۇراۋدان تارتىنباڭىز.
ادەپتىلىك تەك سويلەۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ارەكەتىڭىز. بەلگىلى ءبىر سيپاتتامالارى بار اداممەن قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن بىلمەسەڭىز، ءسىز ءوزىڭىزدى دە، اڭگىمەلەسۋشىڭىزدى دە ۇياتقا قالدىرا الاسىز.
ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار اداممەن سويلەسۋ ەتيكەتىنىڭ 10 ەرەجەسى:
1. مۇگەدەكتىگى بار اداممەن سويلەسكەندە، سويلەسۋ كەزىندە ايتقىڭىز كەلگەن نارسەنى ونىڭ جانىنداعى ادامعا، يا بولماسا كومەكشىسىنە ەمەس، بىردەن وزىنە ايتقانىڭىز ءجون.
2. سويلەۋى قيىنعا سوعاتىن اداممەن سويلەسكەندە ونى مۇقيات تىڭداڭىز. شىدامدى بولىڭىز، ونىڭ ءوزى سويلەمدى اياقتاعانشا كۇتىڭىز. ول ءۇشىن تۇزەتپەڭىز جانە كەلىسپەڭىز. ەگەر ءسىز سۇحباتتاسۋشىنى تۇسىنبەسەڭىز، قايتا سۇراۋدان تارتىنباڭىز.
3. ناشار نەمەسە مۇلدەم كورمەيتىن اداممەن سويلەسكەندە، ءوزىڭىزدى جانە سىزبەن بىرگە كەلگەن ادامداردى اتاڭىز. ەگەر سىزدە توپتا جالپى اڭگىمە بولسا، وندا ءوزىڭىزدى اتاۋدى جانە قازىرگى ۋاقىتتا كىمگە جۇگىنەتىنىڭىزدى ءتۇسىندىرۋدى ۇمىتپاڭىز. شەتكە شىققان كەزدە داۋىستاپ ەسكەرتۋدى ۇمىتپاڭىز (قىسقا ۋاقىتقا كەتسەڭىز دە).
4. ەگەر سىزدەن كومەك سۇرالماسا، مۇگەدەكتىگى بار ادامعا كومەكتەسۋگە اسىقپاڭىز. ەگەر ءسىز كومەكتەسكىڭىز كەلسە، الدىمەن كومەك قاجەت پە دەپ سۇراڭىز. قاجەت بولسا، نە جانە قالاي ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇراڭىز، سودان كەيىن ارەكەت ەتىڭىز. ەگەر ءسىز تۇسىنبەسەڭىز، تارتىنباڭىز-قايتا سۇراڭىز. مىسالى: ەگەر سوقىر ادامدى الىپ ءجۇرۋ كەرەك بولسا، ونى ۇستاماڭىز جانە ونىڭ قولىنان سۇيرەمەڭىز، بىراق وعان بەيتانىس جەردە جۇرۋگە قالاي كومەكتەسە الاتىنىڭىزدى سۇراڭىز. زاعيپ ادامنىڭ ءوزى سىزگە مۇنى قالاي جاساۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى (بىرەۋ قولىن ەرىپ ءجۇرۋشىنىڭ يىعىنا قويۋعا رۇقسات سۇرايدى، بىرەۋ ەرىپ ءجۇرۋشىنى شىنتاعىنىڭ استىنا العىسى كەلەدى، بىرەۋ شىنتاعىنىڭ استىنا الۋدى سۇرايدى، بىرەۋ جەتكىلىكتى اۋىزشا كەڭەستەر جانە ت. ب.).
5. مۇگەدەكتىگى بار اداممەن كەزدەسكەندە قول بەرىپ امانداسقان ءجون. ءتىپتى قولىن قوزعالتۋ قيىن نەمەسە پروتەزدى قولداناتىن اداممەن دە. وڭ قولىنا ىڭعايسىزدىق تۋدىرسا، سول قولىمەن دە بولادى.
6. مۇگەدەكتەر ارباسى، بالداق سىندى زاتتارعا قول تيگىزبەڭىز! بىرەۋدىڭ مۇگەدەكتەر ارباسىنا سۇيەنۋ نەمەسە قولىن ءىلىپ قويۋ، ونىڭ يەسىنە سۇيەنۋدەن اۋلاق بولىڭىز.
7. مۇگەدەكتەر ارباسىنداعى اداممەن نەمەسە بويى قىسقا اداممەن سويلەسكەندە، ءسىزدىڭ جانە ونىڭ كوزدەرى ءبىر دەڭگەيدە بولاتىنداي ەتىپ وتىرىڭىز. سولاي سويلەسۋ وڭاي بولادى، جانە اڭگىمەلەسۋشىڭىز باسىن ءجيى كوتەرۋگە ءماجبۇر بولمايدى.
8. ەگەر ءسىز كەزدەيسوق كورە المايتىن ادامعا"كەزدەسكەنشە" نەمەسە قۇلاعى ەسىتمەيتىن ادامعا ء“سىز بۇل تۋرالى ەستىدىڭىز بە؟" دەپ ايتىپ قالساڭىز، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. سەبەبى، ول كىسىلەر دە ادەتكە اينالعان سوزدەردى ءجيى قولدانادى. ويتكەنى ولار دا ەستيدى جانە كورەدى، بىراق باسقاشا. زاعيپ ادامنىڭ قولىنا بىردەڭە بەرە وتىرىپ، ەشقانداي جاعدايدا "ونى سەزىڭىز" دەپ ايتپاڭىز، ادەتتەگىدەي "وعان قاراڭىز"دەپ ايتىڭىز. مۇگەدەكتەر ارباسىنداعى ادامعا "كەلىڭىز، جۇرىڭىز"دەپ ايتپاڭىز. "كەلىڭىز", "وسىندا ءوتىڭىز" دەپ ايتىڭىز.
9. ناشار ەستيتىن ادامنىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ونى قولىڭىزبەن نەمەسە يىعىڭىزبەن شايقاڭىز. ونىڭ كوزىنە تىكە قاراپ، انىق سويلەڭىز، ايقايلاماڭىز. ەرنىڭىزدى وقي الاتىن ادامدارمەن سويلەسكەندە، جارىق ءتۇسىپ، ءسىز انىق كورىنەتىن ەتىپ وتىرىڭىز. ەسىڭىزدە بولسىن، ناشار ەستيتىن ادامداردىڭ ءبارى بىردەي ەرىندى وقي المايدى.
10. مۇگەدەك بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە اتىن اتاپ، ەرەسەكتەرگە اتى-ءجونى بويىنشا، ياعني مۇگەدەكتىگى جوق باسقا ادامدار سياقتى (وزگەلەرمەن تەڭدەي، ءبولىپ قاراماي) بايلانىسىڭىز.
ماڭىزدى: ەگەر ءسىز بىردەڭەنى تۇسىنبەسەڭىز، ءوزىڭىزدى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن جانە قالاي سويلەۋ كەرەكتىگىن بىلمەسەڭىز - ۇيالماڭىز، بۇل تۋرالى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى سۇحباتتاسىڭىزدان سۇراڭىز. ول ونىمەن سويلەسۋدەگى ىڭعايسىزدىقتى بايقاعاننان نەمەسە سىزدەن وزىنە جاعىمسىز، قورلايتىن ءسوزدى ەستىگەننەن جاقسى بولادى.
لاۋرا تۇرسىنجان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
