Erekshe qajettilikteri bar adamdardan qorqý kóbinese olar týraly aqparattyń jetispeýshiliginen týyndaıdy, óıtkeni olar uzaq ýaqyt boıy qoǵamnan oqshaýlanǵan - olardyń kópshiligi bar, biraq biz olardy aınalamyzda kórýge daǵdylanǵan emespiz. Sondyqtan kóptegen adamdar olarmen qalaı baılanysý kerektigin bilmeıdi. Birdeńeni durys istemeý nemese renjitýden qorqyp, keıbireýler jaı ǵana shetke shyǵyp, baılanys jasamaýdy jón kóredi. Baqytymyzǵa oraı, búginde erekshe qajettilikteri bar adamdarǵa kómektesýge jáne olardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan uıymdar bar, ártúrli resýrstar men mamandar óz bilimderimen bólisýge jáne erekshe adamdarmen qalaı baılanysýǵa bolatynyn usynýǵa daıyn.
Damýynda kemistigi bar adamdardy kúndelikti ómirde kezdestirmeı túsiný múmkin emes. Biraq olar tek otbasynda turýdy, dostasýdy, qoǵamdyq kólikti paıdalanýdy, kafeler men meıramhanalarǵa barýdy jáne bilim alýdy qalaıdy jáne oǵan quqyǵy bar. Sondyqtan qol jetimdi kedergisiz ortany qurýǵa úles qosý óte mańyzdy. Kedergilerge keletin bolsaq, bul múgedekterdiń óz betinshe júrip-turýyna arnalǵan ınfraqurylymdy (pandýstar, trotýarlar men ótkelderdegi arnaıy belgiler, metrodaǵy lıftter, avtobýstar jáne t.b.) ǵana emes, sonymen qatar aınaladaǵylarmen qarym-qatynas.
Biz sóıleý arqyly sóılesýge daǵdylanǵanbyz jáne bul qarym-qatynas ádisi kez kelgen adamǵa qol jetimdi emes dep oılamaımyz. Sonymen, sóıleı almaıtyn, biraq ym-ıshara nemese arnaıy baılanys quraldary arqyly sóılesetin múmkindigi shekteýli jandar bar. Buǵan qurmetpen qaraý kerek, óıtkeni olardyń qarym-qatynasqa degen qajettiligi bizden kem emes.
Inklıýzıvti qoǵam - bul onyń barlyq músheleriniń ártúrli ekendigin jáne olardyń keıbireýleriniń erekshe qajettilikteri nemese damýynda aýytqýlary bar ekenin qurmetteıtin jáne baǵalaıtyn qoǵam.
Qazirgi qoǵam múmkindigi shekteýli adamdarǵa degen kózqarasyn ózgertýi, ınklıýzıvtik mádenıetti damytý kerek, etıkalyq turǵydan úılesimdi jáne saýatty termınologııany engizý kerek. Bul osy baǵytta arnaıy tárbıe jumysyn ǵana emes, jalpy qoǵamdaǵy qarym-qatynas mádenıetin ózgertýdi de talap etedi. Eń mańyzdy aspektilerdiń biri - biz belgili bir jaǵdaıda qoldanatyn til men sózder. Durys órnekter adamnyń jaǵymdy beınesin qalyptastyrýǵa, oǵan qurmet kórsetýge jáne baılanys ornatýǵa kómektesedi. Múmkindigi shekteýli adamdar qandaı da bir erekshe emdeýdi qajet etedi dep oılaýdyń qajeti joq!
«Múgedek» sózi ártúrli sezimderdi týdyrady, biraq, jalpy alǵanda, saýalnama júrgizilgen múgedekterdiń kópshiligi ony qolaıly dep sanaıdy, óıtkeni bul resmı sóz, eń jıi qoldanylatyn jáne birshama abstraktili boldy.
NAZAR AÝDARYŃYZ: múmkindigi shekteýli adamdarǵa qalaı durys júginý kerektigin óz betińizshe suraýdan tartynbańyz.
Ádeptilik tek sóıleý ǵana emes, sonymen qatar, áreketińiz. Belgili bir sıpattamalary bar adammen qalaı áreket etý kerektigin bilmeseńiz, siz ózińizdi de, áńgimelesýshińizdi de uıatqa qaldyra alasyz.
Erekshe qajettiligi bar adammen sóılesý etıketiniń 10 erejesi:
1. Múgedektigi bar adammen sóıleskende, sóılesý kezinde aıtqyńyz kelgen nárseni onyń janyndaǵy adamǵa, ıa bolmasa kómekshisine emes, birden ózine aıtqanyńyz jón.
2. Sóıleýi qıynǵa soǵatyn adammen sóıleskende ony muqııat tyńdańyz. Shydamdy bolyńyz, onyń ózi sóılemdi aıaqtaǵansha kútińiz. Ol úshin túzetpeńiz jáne kelispeńiz. Eger siz suhbattasýshyny túsinbeseńiz, qaıta suraýdan tartynbańyz.
3. Nashar nemese múldem kórmeıtin adammen sóıleskende, ózińizdi jáne sizben birge kelgen adamdardy atańyz. Eger sizde topta jalpy áńgime bolsa, onda ózińizdi ataýdy jáne qazirgi ýaqytta kimge júginetinińizdi túsindirýdi umytpańyz. Shetke shyqqan kezde daýystap eskertýdi umytpańyz (qysqa ýaqytqa ketseńiz de).
4. Eger Sizden kómek suralmasa, múgedektigi bar adamǵa kómektesýge asyqpańyz. Eger siz kómekteskińiz kelse, aldymen kómek qajet pe dep surańyz. Qajet bolsa, ne jáne qalaı isteý kerektigin surańyz, sodan keıin áreket etińiz. Eger siz túsinbeseńiz, tartynbańyz-qaıta surańyz. Mysaly: eger soqyr adamdy alyp júrý kerek bolsa, ony ustamańyz jáne onyń qolynan súıremeńiz, biraq oǵan beıtanys jerde júrýge qalaı kómektese alatynyńyzdy surańyz. Zaǵıp adamnyń ózi sizge muny qalaı jasaý kerektigin túsindiredi (bireý qolyn erip júrýshiniń ıyǵyna qoıýǵa ruqsat suraıdy, bireý erip júrýshini shyntaǵynyń astyna alǵysy keledi, bireý shyntaǵynyń astyna alýdy suraıdy, bireý jetkilikti aýyzsha keńester jáne t. b.).
5. Múgedektigi bar adammen kezdeskende qol berip amandasqan jón. Tipti qolyn qozǵaltý qıyn nemese protezdi qoldanatyn adammen de. Oń qolyna yńǵaısyzdyq týdyrsa, sol qolymen de bolady.
6. Múgedekter arbasy, baldaq syndy zattarǵa qol tıgizbeńiz! Bireýdiń múgedekter arbasyna súıený nemese qolyn ilip qoıý, onyń ıesine súıenýden aýlaq bolyńyz.
7. Múgedekter arbasyndaǵy adammen nemese boıy qysqa adammen sóıleskende, sizdiń jáne onyń kózderi bir deńgeıde bolatyndaı etip otyryńyz. Solaı sóılesý ońaı bolady, jáne áńgimelesýshińiz basyn jıi kóterýge májbúr bolmaıdy.
8. Eger siz kezdeısoq kóre almaıtyn adamǵa"kezdeskenshe" nemese qulaǵy esitmeıtin adamǵa “siz bul týraly estidińiz be?" dep aıtyp qalsańyz, onda turǵan eshteńe joq. Sebebi, ol kisiler de ádetke aınalǵan sózderdi jıi qoldanady. Óıtkeni olar da estıdi jáne kóredi, biraq basqasha. Zaǵıp adamnyń qolyna birdeńe bere otyryp, eshqandaı jaǵdaıda "ony sezińiz" dep aıtpańyz, ádettegideı "oǵan qarańyz"dep aıtyńyz. Múgedekter arbasyndaǵy adamǵa "kelińiz, júrińiz"dep aıtpańyz. "Kelińiz", "osynda ótińiz" dep aıtyńyz.
9. Nashar estıtin adamnyń nazaryn aýdarý úshin ony qolyńyzben nemese ıyǵyńyzben shaıqańyz. Onyń kózine tike qarap, anyq sóıleńiz, aıqaılamańyz. Ernińizdi oqı alatyn adamdarmen sóıleskende, jaryq túsip, siz anyq kórinetin etip otyryńyz. Esińizde bolsyn, nashar estıtin adamdardyń bári birdeı erindi oqı almaıdy.
10. Múgedek balalar men jasóspirimderge atyn atap, eresekterge aty-jóni boıynsha, ıaǵnı múgedektigi joq basqa adamdar sııaqty (ózgelermen teńdeı, bólip qaramaı) baılanysyńyz.
MAŃYZDY: eger siz birdeńeni túsinbeseńiz, ózińizdi qalaı ustaý kerektigin jáne qalaı sóıleý kerektigin bilmeseńiz - uıalmańyz, bul týraly múmkindigi shekteýli suhbattasyńyzdan surańyz. Ol onymen sóılesýdegi yńǵaısyzdyqty baıqaǵannan nemese sizden ózine jaǵymsyz, qorlaıtyn sózdi estigennen jaqsy bolady.
Laýra TURSYNJAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
