الماتى قالاسىنداعى بۇرىنعى نكۆد-نىڭ كەڭسەسى بولعان، ارىستاردىڭ قانى توگىلگەن اتىشۋلى عيماراتتىڭ ورنىنا قوناقۇي سالىنباق. 2000 جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ قول قويعان قۇجاتتا بۇل جەردەن تاريحي-مەموريالدىق كەشەن اشىلسىن دەلىنگەن. الايدا 2005 جىلى تاسماعامبەتوۆ اكىم بولىپ تۇرعان كەزدە بۇل عيمارات ساتىلىپ كەتكەن.
قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تەك 31 مامىر كۇنى عانا ەسكە الىپ قويىپ قاشانعى جۇرەر ەكەنبىز، وسى… راس، ءار جەردە ساقتالعان مۋزەيلەر بار، ەندى سالامىز دەپ جاتقاندارى دا جوق ەمەس. ونىڭ ءبارى ۋاقىتتىڭ ءوزى سىيعا تارتقان ەركىندىكپەن كەلگەن ءبىر جەتىستىك ەكەن. دەگەنمەن بارىن ۇقساتىپ الماي جاتىپ، ءار جىل سايىن جوسپار قۇرۋعا قۇشتار ءبىزدىڭ ەل بيىل دا ءبىراز جوبانىڭ باستالاتىنى تۋرالى ايتىپ تاستادى. بىراق سونىڭ ءبارىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان الماتىداعى نكۆد-نىڭ كەڭسەسى بولعان، ءبىر كۆارتالدى تۇگەل الىپ جاتقان الىپ عيماراتتىڭ باسى داۋدان ارىلماي-اق قويدى. قازاقتىڭ اسىلدارىن ازاپتاعان، اتىپ-اسقان عيمارات بۇگىندە اركىم ءبىر كەلىپ قوسىن تىگىپ، كاسىبىن جۇرگىزىپ، كوشىپ كەتە بەرەتىن ورىنعا اينالعان جايى بار. كاسىپكەر اتاۋلىنىڭ ۇزاق تۇراقتامايتىنىنىڭ سەبەبى – كاسىبى دۇرىس جۇرمەيدى ەكەن. «قاندى جەر، قارالى تاريحتىڭ ورنى بولعان سوڭ سولاي بولادى دا» دەيدى ەلدىڭ اۋزى. ول دا راس شىعار، دەگەنمەن وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن ءبىر توپ بەلسەندى وسى عيماراتتىڭ قوناقۇيگە اينالماق ەكەنىن، الدەبىر كاسىپكەر قازىردىڭ وزىندە ىشكى قۇرىلىسىن بۇزىپ، قايتا جاساپ جاتقانىن ايتىپ ماسەلە كوتەرگەن. سول توپتىڭ باستى مۇشەلەرى، رەسپۋبليكالىق قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى جۇمابەك اشۋۇلى مەن تاريحشى، جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆپەن ارنايى سويلەسكەنىمىزدە، كاسىپكەر تۇراقتاتپاي كەلە جاتقان عيماراتتىڭ قولدان-قولعا كوشۋىنىڭ جاڭا ءبىر سىرىنا قانىقتىق.
– بەيبىت اعا، سىزدەر كوپ جىلدان بەرى نكۆد جەندەتتەرىنىڭ قاساپ ورنى بولعان عيماراتتى مۋزەيگە اينالدىرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ كەلە جاتقاندارىڭىزدان حاباردارمىز. ەندى ءبىر جاقسىلىق بولا ما دەپ جۇرگەندە، مىنا حابار ءبىراز جۇرتتى قوڭىلتاقسىتىپ-اق تاستادى. نە بولىپ جاتىر؟
– بۇل عيمارات – بۇكىل ءبىر ماحاللانى الىپ جاتقان ۇلكەن عيمارات. 2003 جىلى ەكى قاباتتى 600 شارشى مەترىن الىپ، مۋزەي اشىلعان. بىراق ونىڭ عۇمىرى ۇزاق بولا قويعان جوق. شامامەن ءبىر جارىم جىل وتپەي قايتادان جابىلىپ قالدى. ونىڭ سەبەبى – بۇكىل عيمارات جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتكەن. «كوشىڭدەر» دەپ كەلىپ تۇرعان سوڭ، ءبىز جيىلىپ قالالىق اكىمشىلىككە باردىق. ولار «بۇل عيمارات ءبىزدىڭ بالانسىمىزدا جوق، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ بىرىنە قارايدى، ءبىزدىڭ بيلىگىمىز جۇرمەيدى» دەپ، جاۋاپكەرشىلىكتەن باسىن الا قاشتى.
قاراڭىزشى، باياعىدا، جارايدى، وزگە ەلدىڭ قول استىندا وتىردىق، قاباعىنا قارادىق، قورىقتىق. ەندى وزىڭە-ءوزىڭ قوجا بولعان ۋاقىتتا سول كەزدە ايتا الماعانىمىزدى ايتىپ، كورسەتە الماعانىمىزدى كورسەتىپ، قازاق دەگەن ەلدىڭ قانداي ازاپتى جولدان وتكەنىن ۇرپاققا كورسەتۋىمىز كەرەك ەدى عوي. بۇل، ءبىر جاعىنان، دەموكراتيانىڭ باستاماسى بولار ەدى. تاريحىنداعى قاسىرەتىن ايتا بىلگەن ۇلت بۇگىنگىسىنىڭ دە كەمشىلىگىن ايتا الار ەدى. مۇنداي قاندى قاساپتىڭ بولاشاقتا قايتالانباۋىنا ىقپال ەتەتىن نارسە عوي بۇل، سەبەبى مۋزەي – انشەيىن ءىشىن ەكسپوناتتارمەن تولتىرىپ قويا سالاتىن ەمەس، كىرگەن ادام تەبىرەنىپ، قازاقتىڭ مۇنداي كۇيگە نە ءۇشىن، قالاي تۇسكەنىن ءبىلىپ شىعاتىن ورىن. قاسىرەتتىڭ سەبەبىن بىلگەن ۇلت ەندى وتكەن قاتەلىكتەردى قايتالاماۋعا بارىن سالادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ شىن كۇرەسكەرلەرىن تاربيەلەۋىمىز كەرەك – كەشە قانداي بولدىق، بۇگىن قاندايمىز، ەرتەڭ قانداي بولامىز؟
نكۆد عيماراتى ورتالىق قىزىلوردادان الماتىعا اۋىسىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ جۇمىس ىستەگەن، قازاقتىڭ كوسەمدەرىن مۇرنىنان ءتىزىپ، كوگەندەپ بەرگەن، ءتىپتى و باستا ءتورت ايدىڭ ىشىندە 7,5 مىڭ ادامدى قۋدالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، كەيىن، جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ، تاعى دا كۆوتا سۇرايتىن كەز بار عوي، مىنە، سول استىرتىن ساياساتتىڭ ءبارى وسى عيماراتتا جۇرگەن. جالپى، قازاقتىڭ قاي قاسىرەتىن دە ىندەتىپ كەلسەڭ، ءتۇبى وسى عيماراتتان شىعادى. جەرتولەسى، ىشكى تۇرمەسى بار، ءوزى دە قاندى جەر، ال قازاقتىڭ وزگە جەرىندەگى اتىپ-اسۋلاردىڭ بارىنە نەگىزگى نۇسقاۋ وسى جەردەن بەرىلىپ وتىرعان. ماسكەۋمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەگەن دە وسى مەكەمە. مۋزەي جابىلعالى وسى ماسەلەنى كوتەرىپ كەلەمىز، ءالى ەشكىم قوزعالمايدى. بۇل جەردى ساتىپ الىپ جاتقانداردىڭ تاريحپەن، ۇلتپەن ءىسى جوق، ساتىپ جىبەرگەندەر دە سولاي.
– سوندا سىزدەرگە ايتپاي، سىرتتاي ساتىپ جىبەرگەن بە؟
– سولاي بولىپ تۇر عوي. قانشا جىل بولدى، ءالى ءجۇرمىز، بىرىنە-ءبىرى سىلتەيدى. قالالىق اكىمدىك بۇعان شامالارىنىڭ كەلمەيتىنىن، استانا شەشەتىنىن ايتادى. بۇل ءوزى وتە ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان مەكەمە. ىشكى تۇرمەسىندە كىمدەر جاتپادى، جەرتولەسىندە كىمدەر اتىلمادى؟! مىلتىقتىڭ داۋسى ەستىلمەسىن دەپ، ماشينانى وتالدىرىپ قويادى ەكەن، ادام اتاتىن جەردى جەندەتتەر «تير» دەپ اتايتىن بولعان. سول جەردە اتىپ، ودان ارى قاپقا سالىپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ تاستاي بەرەتىن بولعان. سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرا، ەڭ بولماعاندا الگى 600 شارشى مەتردى ساقتاپ قويۋعا بولار ەدى عوي ەڭ قۇرىعاندا… جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا كەلگەن جۇرت كادىمگىدەي تاريحقا قانىعىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ قايتاتىن. ەل-جۇرت ريزا بولدى، ءتىپتى شەتەلدىكتەر دە كوپ كەلەتىن. بۇل 600 شارشى مەتر ءىستىڭ باسى بولاتىن، ءبىزدىڭ جوسپارىمىز بويىنشا، سودان ارى ۇلكەيتەمىز، اقىرىندا عيماراتتىڭ بۇكىل اۋماعىن مەموريالدىق كەشەنگە اينالدىرامىز دەپ جۇرگەندە ساتىلعان دا كەتكەن.
– مۋزەي جابىلعان سوڭ، ونداعى ەكسپوناتتار قايدا كەتتى؟
– ونىڭ ءبارى قالالىق اكىمدىكتىڭ قولىنا ءوتتى. قالالىق مۋزەيدىڭ كىشكەنە ءبىر بۇرىشىنا، ارنايى ءبولىم اشىپ كەيبىرىن قويدى، كوبى سىيماي قالدى. سىيماعاندارى قويماسىندا جاتىر دەپ ەستيمىن، ناقتى حابارىمىز جوق. قالالىق مۋزەي قازىر باسقا ءبىر عيماراتقا كوشتى دەيدى، ودان كەيىن نەگىزگى بولىمنەن ورىن بەرىلدى مە، جوق پا، بىلمەدىم.
— 600 مەتر جەردى الدىڭىزدار. مۋزەيدى قانشالىقتى جاساقتاي الدىڭىزدار؟
— 600 مەتر دە قوس قاباتىمەن ەسەپتەگەندە اسا كىشكەنە جەر ەمەس، ءبىراز دۇنيە سىيىپ-اق تۇرعان. بۇل جەر پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن بولىنگەن. ءبىراز ءبولىم بولدى. عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت قوزعالىسى كەزىنەن باستاپ، تاريحي كەزەڭدەردىڭ ءبارى قامتىلعان. سۋرەتتەر، بەينەلى كارتينالار، ءارتۇرلى دەرەكتەر… مۇنىڭ سىرتىندا ەندى جينالىپ جاتقان دۇنيەلەر قانشاما…
-مۋزەيدىڭ جۇمىسىنا قارجىنى قايدان الدىڭىزدار؟
-ءبىز كونتسەپتسياسىن جاسادىق، نەگىزگى جۇمىستى جۇرگىزگەن قالالىق اكىمدىك قوي. قارجى قالالىق اكىمدىكتەن شىقتى. بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، بار شارۋاعا مۇرىندىق بولعان – جۇمابەك اشۋۇلى باسقارىپ وتىرعان قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعى. قازىر دە وسى عيماراتتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جەكە كابينەتى بار، بىراق ودان دا شىق دەپ جاتقان كورىنەدى. «ءبىر ايدىڭ ىشىندە بوسات» دەپ تالاپ قويىپ وتىر دەيدى.
بۇدان كەيىن جاعدايدى تولىعىراق بىلمەك ويمەن جۇمابەك اشۋۇلىنىڭ وزىنە حابارلاستىق. ءبىز قوڭىراۋ شالعاندا «رەسپۋبليكالىق باق وكىلدەرى جاپپاي ءۇنسىز قالدى» دەپ تاۋسىلىپ وتىر ەكەن.
– جۇمابەك اشۋۇلى، تاريحي-مەموريالدىق كەشەن بولۋعا ءتيىس الىپ عيمارات ەندى قوناقۇيگە اينالادى دەيدى. ءىستىڭ بۇلايشا ناسىرعا شابۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
– اتاقتى نكۆد-نىڭ كەڭسەسى – 1934 جىلى سالىنعان زۇلىمدىق ورداسى. نەبىر قاساپتار بولعان عوي، بىلەسىزدەر. كەيىن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، بۇل جەردە ءبىزدىڭ ۇقك وتىردى. 1999 جىلى ۇقك استاناعا قونىس اۋدارعان سوڭ، بۇل عيمارات بىزگە جالعا بەرىلگەن. 2000 جىلى 14 ساۋىردە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇيرىعىمەن بۇل ءۇي، بۇل ءۇيدىڭ اۋلاسىنداعى اتىشۋلى ىشكى تۇرمە، قاراساي باتىر كوشەسىندەگى ناۋرىزباي مەن چايكوۆسكي كوشەسىنە دەيىنگى اللەيا، ال ناۋرىزباي باتىر كوشەسىنىڭ ارعى بەتىندەگى قاراعاي ساياباعى «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى مۇراجاي كەشەنى» بولۋى كەرەك بولاتىن. اللەيانىڭ ەكى بەتىندە بۇكىل اتىلعانداردىڭ اتى جازىلۋعا ءتيىس ەدى. وسى جوبا بويىنشا 2003 جىلى حراپۋنوۆ اكىم بولىپ تۇرعان كەزدە مۋزەيدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اشىلدى. ەكىنشى كەزەڭى بويىنشا ەكسپوناتتار جيناۋ سياقتى قوسىمشا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتقاندا بۇل عيماراتتىڭ جەكەمەنشىككە وتكەنىن ەستىدىم. ول كەزدە قالا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ەدى. اكىمشىلىككە بارعانىمىزدا بىزگە تاسماعامبەتوۆتىڭ ورىنباسارى قايرات جاڭابەرگەنوۆ پەن ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى «بۇل – تاريحي عيمارات، جەكەمەنشىككە بەرىلمەيدى» دەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە كۇزدە «مۋزەيدى بوساتىڭدار، بۇل ءبىزدىڭ جەكەمەنشىگىمىز» دەپ ەكى جىگىت كەلىپ تۇر.
ء…بىزدى قۋىپ شىقتى، جۇمىستىڭ ءبارى توقتادى. سودان بەرى الىسىپ كەلەمىز. ءبىر قولدان ءبىر قولعا وتەدى، ءار اۋىسقان سايىن جاڭا قوجايىندار ماعان «بوسات» دەيدى، مەن «بوساتپايمىن» دەيمىن. بارماعان جەرىمىز جوق، پرەزيدەنتكە دەيىن حات جازدىم. مەنىڭ حاتىمدى الادى دا، الماتى قالالىق اكىمدىگىنە سىلتەيدى. ال ولار «بۇل ساتىلىپ كەتكەن عيمارات، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز» دەۋدەن تانبايدى.
ءار قوجايىن اۋىسقان سايىن ۋ-شۋ بولىپ جاتامىز. مەن الگى قوجايىندارعا: «بۇل تاريحي عيمارات، ونى جەكەشەلەندىرۋگە بولمايدى دەگەن زاڭ بار. ودان دا قولىڭ قىشىپ بارا جاتسا، قازىر مەملەكەت پەن جەكە كاسىپكەرلىك ارىپتەستىك دەگەن بار، سول باعدارلاما ارقىلى عيماراتتى مۋزەيگە اينالدىرىڭدار»، – دەيمىن. ولارعا سەنىڭ تاريحىڭ نە كەرەك، باستارىن الا قاشادى. وزدەرىنىڭ باسى داۋلى عيماراتتى ساتىپ العانىن بىلگەن سوڭ، تىنىش وتىرا المايتىندارىن كورگەن سوڭ تاعى بىرەۋگە ساتقانشا اسىعادى.
ءبىز مۇنىمەن توقتامايمىز. بۇل تاريحي ەسكەرتكىش قوي، ەلدىڭ يگىلىگىنە كوشپەي قويمايدى.
وتكەندە، 31 مامىر كۇنى بۇل ماسەلەنى ۇلكەن جيىندا تاعى كوتەردىك. سودان كەيىن قالالىق اكىمدىك ءوز بالانسىنا قايتادان وتكىزىپ الادى دەگەن اڭگىمە شىقتى. سودان ۇمىتتەنىپ جۇرگەندە عيماراتتىڭ ىشكى قۇرىلىسىن بۇزىپ جاتىر دەگەن ءسوز شىقتى. مەن استانادا ءجۇر ەدىم، الىپ-ۇشىپ كەلدىم. بۇلار ءوز اقشالارىنا ساتىپ العانىن، نە ىستەسە دە وزدەرى بىلەتىنىن ايتادى. راسىندا، بۇلارعا كىنا تاعا المايسىز. ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان 2005 جىلى قيتۇرقى جولمەن جەكەشەلەندىرىپ جىبەرگەن اتقامىنەرلەر. ال عيماراتتى ساتىپ العانداردىڭ ءۋاجى – بۇل ەشقانداي دا تاريحي ەسكەرتكىش ەمەس. بۇدان اسقان قانداي تاريحي ەسكەرتكىش كەرەك؟ وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا شىقتى عوي، «سايران» اۆتوۆوكزالىن تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتارىنا قوسۋ تۋرالى. وعان قارسى ەمەسپىن، ساقتالسىن، بىراق ءدال وسى عيماراتتىڭ «سايراننان» قاي جەرى كەم؟ بۇل قازاقتىڭ قاندى تاريحىنىڭ جىلناماسى تۇراتىن ورىن عوي.
– ءسىزدىڭ عيماراتتا جەكە كابينەتىڭىز بار دەيدى. جالداپ وتىرسىز با؟
– بار. جالداپ وتىرعان جوقپىن. نە ءۇشىن جالداۋىم كەرەك؟ بۇل جەردى ەشكىم جالداپ وتىرۋعا ءتيىس ەمەس، بۇل – حالىقتىڭ مۇلكى. وعان ەشكىمنىڭ قول سۇعۋعا حاقىسى جوق.
– سىزگە «كابينەتتى بوسات» دەپ جاتىر دەيدى…
– بوساتتىرا المايدى. ءبىز سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىز. ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماسىن، بۇل عيمارات ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاريحي ەسكەرتكىش دەگەن ستاتۋسىن قايتارىپ الادى. جانە و باستاعى جوسپار بويىنشا ۇلكەن مەموريالدىق كەشەنگە اينالادى.
مەنىڭ تاڭعالعانىم، ءبىز دابىل قاعىپ جاتقاندا رەسپۋبليكالىق باق وكىلدەرى قارا كورسەتكەن جوق. شىنىمەن، قازاقتىڭ اسىلدارىنىڭ قانى توگىلگەن، جانى قينالعان، باسى كەسىلگەن جەردىڭ ەشكىمگە كەرەك بولماعانى ما؟ جانى شىرقىراپ، ۇلتتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن، ءبىز ءۇشىن جانىن قيعان ۇلىلاردىڭ قانى سىڭگەن جەردەن اشىلعان قوناقۇيدىڭ تورىندە شالجيىپ جاتپاقپىز با؟ مۇمكىن، قالىڭ ەل بىلە قويمايتىن شىعار، بىراق ءبىز ءبىلدىرۋىمىز كەرەك قوي. ەل قانداي جەردى باسىپ جۇرگەنىن ءبىلۋى كەرەك، ايتپەسە… «ارۋاق اتادى» دەگەن اۋىر ءسوز بار، سودان قورقۋىمىز كەرەك.
P.S. ايتپاقشى، 2005 جىلدان بەرى بىرنەشە قولعا وتكەن، قارالى تاريحتىڭ كۋاسى بولعان قاندى عيماراتتىڭ ەندىگى قوجاسى – «ماك-سەرۆيس لتد» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى. قوناقۇيگە يكەمدەپ، ىشكى قۇرىلىسىن وزگەرتىپ جاتقان دا سولار. بىراق داۋ تۋعالى بەرى قۇرىلىسشىلار عيماراتقا كەلمەپتى. ءسىرا، مەكەمەنىڭ داۋلى ەكەنىن ەندى عانا بىلگەن سياقتى. جۇمابەك اشۋۇلى «بۇرىنعى يەسى ساتاتىن كەزدە عيماراتتىڭ تاريحي ورىن ەكەنىن ايتپاعان بولۋى كەرەك» دەگەن كۇدىك كەلتىرىپ وتىر. جانە ۇزىنقۇلاققا سەنسەك، عيماراتتىڭ جاڭا قوجايىندارى «ماشكەۆيچتىڭ ادامدارى» دەگەن دە دەرەك بار. گازەت بەتى قاتتالىپ جاتقاندا قارسى تاراپتىڭ دا پىكىرىن بىلمەك بولىپ حابارلاسۋعا تىرىسىپ ەدىك، ءجونىن ايتار ءجوندى كىسىسى تابىلمادى. بۇعان دەيىن يەلىك ەتكەندەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ءىسى دۇرىس جۇرمەي، ساتىلۋمەن كەلە جاتقان اتىشۋلى عيماراتقا قاتىستى ءاربىر وقيعانى رەداكتسيامىز نازاردا ۇستايتىن بولادى.
"جاس الاش" گازەتى،
فوتولار اۆتوردىكى.
