Almaty qalasyndaǵy burynǵy NKVD-nyń keńsesi bolǵan, arystardyń qany tógilgen atyshýly ǵımarattyń ornyna qonaqúı salynbaq. 2000 jyly prezıdent Nazarbaev qol qoıǵan qujatta bul jerden tarıhı-memorıaldyq keshen ashylsyn delingen. Alaıda 2005 jyly Tasmaǵambetov ákim bolyp turǵan kezde bul ǵımarat satylyp ketken.
Qýǵyn-súrgin qurbandaryn tek 31 mamyr kúni ǵana eske alyp qoıyp qashanǵy júrer ekenbiz, osy… Ras, ár jerde saqtalǵan mýzeıler bar, endi salamyz dep jatqandary da joq emes. Onyń bári ýaqyttyń ózi syıǵa tartqan erkindikpen kelgen bir jetistik eken. Degenmen baryn uqsatyp almaı jatyp, ár jyl saıyn jospar qurýǵa qushtar bizdiń el bıyl da biraz jobanyń bastalatyny týraly aıtyp tastady. Biraq sonyń báriniń bastaýynda turǵan Almatydaǵy NKVD-nyń keńsesi bolǵan, bir kvartaldy túgel alyp jatqan alyp ǵımarattyń basy daýdan arylmaı-aq qoıdy. Qazaqtyń asyldaryn azaptaǵan, atyp-asqan ǵımarat búginde árkim bir kelip qosyn tigip, kásibin júrgizip, kóship kete beretin orynǵa aınalǵan jaıy bar. Kásipker ataýlynyń uzaq turaqtamaıtynynyń sebebi – kásibi durys júrmeıdi eken. «Qandy jer, qaraly tarıhtyń orny bolǵan soń solaı bolady da» deıdi eldiń aýzy. Ol da ras shyǵar, degenmen osydan biraz kún buryn bir top belsendi osy ǵımarattyń qonaqúıge aınalmaq ekenin, áldebir kásipker qazirdiń ózinde ishki qurylysyn buzyp, qaıta jasap jatqanyn aıtyp másele kótergen. Sol toptyń basty músheleri, Respýblıkalyq qýǵyn-súrginge ushyraǵandar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Jumabek Ashýuly men tarıhshy, jazýshy Beıbit Qoıshybaevpen arnaıy sóıleskenimizde, kásipker turaqtatpaı kele jatqan ǵımarattyń qoldan-qolǵa kóshýiniń jańa bir syryna qanyqtyq.
– Beıbit aǵa, sizder kóp jyldan beri NKVD jendetteriniń qasap orny bolǵan ǵımaratty mýzeıge aınaldyrý máselesin kóterip kele jatqandaryńyzdan habardarmyz. Endi bir jaqsylyq bola ma dep júrgende, myna habar biraz jurtty qońyltaqsytyp-aq tastady. Ne bolyp jatyr?
– Bul ǵımarat – búkil bir mahallany alyp jatqan úlken ǵımarat. 2003 jyly eki qabatty 600 sharshy metrin alyp, mýzeı ashylǵan. Biraq onyń ǵumyry uzaq bola qoıǵan joq. Shamamen bir jarym jyl ótpeı qaıtadan jabylyp qaldy. Onyń sebebi – búkil ǵımarat jekemenshikke ótip ketken. «Kóshińder» dep kelip turǵan soń, biz jıylyp qalalyq ákimshilikke bardyq. Olar «bul ǵımarat bizdiń balansymyzda joq, kúshtik qurylymdardyń birine qaraıdy, bizdiń bıligimiz júrmeıdi» dep, jaýapkershilikten basyn ala qashty.
Qarańyzshy, baıaǵyda, jaraıdy, ózge eldiń qol astynda otyrdyq, qabaǵyna qaradyq, qoryqtyq. Endi ózińe-óziń qoja bolǵan ýaqytta sol kezde aıta almaǵanymyzdy aıtyp, kórsete almaǵanymyzdy kórsetip, qazaq degen eldiń qandaı azapty joldan ótkenin urpaqqa kórsetýimiz kerek edi ǵoı. Bul, bir jaǵynan, demokratııanyń bastamasy bolar edi. Tarıhyndaǵy qasiretin aıta bilgen ult búgingisiniń de kemshiligin aıta alar edi. Mundaı qandy qasaptyń bolashaqta qaıtalanbaýyna yqpal etetin nárse ǵoı bul, sebebi mýzeı – ánsheıin ishin eksponattarmen toltyryp qoıa salatyn emes, kirgen adam tebirenip, qazaqtyń mundaı kúıge ne úshin, qalaı túskenin bilip shyǵatyn oryn. Qasirettiń sebebin bilgen ult endi ótken qatelikterdi qaıtalamaýǵa baryn salady. Táýelsizdiktiń shyn kúreskerlerin tárbıeleýimiz kerek – keshe qandaı boldyq, búgin qandaımyz, erteń qandaı bolamyz?
NKVD ǵımaraty ortalyq Qyzylordadan Almatyǵa aýysyp kelgen kúnnen bastap jumys istegen, qazaqtyń kósemderin murnynan tizip, kógendep bergen, tipti o basta tórt aıdyń ishinde 7,5 myń adamdy qýdalaý týraly sheshim qabyldap, keıin, jospardy artyǵymen oryndap, taǵy da kvota suraıtyn kez bar ǵoı, mine, sol astyrtyn saıasattyń bári osy ǵımaratta júrgen. Jalpy, qazaqtyń qaı qasiretin de indetip kelseń, túbi osy ǵımarattan shyǵady. Jertólesi, ishki túrmesi bar, ózi de qandy jer, al qazaqtyń ózge jerindegi atyp-asýlardyń bárine negizgi nusqaý osy jerden berilip otyrǵan. Máskeýmen tikeleı jumys istegen de osy mekeme. Mýzeı jabylǵaly osy máseleni kóterip kelemiz, áli eshkim qozǵalmaıdy. Bul jerdi satyp alyp jatqandardyń tarıhpen, ultpen isi joq, satyp jibergender de solaı.
– Sonda sizderge aıtpaı, syrttaı satyp jibergen be?
– Solaı bolyp tur ǵoı. Qansha jyl boldy, áli júrmiz, birine-biri silteıdi. Qalalyq ákimdik buǵan shamalarynyń kelmeıtinin, Astana sheshetinin aıtady. Bul ózi óte úlken aýmaqty alyp jatqan mekeme. Ishki túrmesinde kimder jatpady, jertólesinde kimder atylmady?! Myltyqtyń daýsy estilmesin dep, mashınany otaldyryp qoıady eken, adam atatyn jerdi jendetter «Tır» dep ataıtyn bolǵan. Sol jerde atyp, odan ary qapqa salyp, qalanyń syrtyna aparyp tastaı beretin bolǵan. Sonyń bárin bile tura, eń bolmaǵanda álgi 600 sharshy metrdi saqtap qoıýǵa bolar edi ǵoı eń quryǵanda… Jumys istep turǵanda kelgen jurt kádimgideı tarıhqa qanyǵyp, kózderine jas alyp qaıtatyn. El-jurt rıza boldy, tipti sheteldikter de kóp keletin. Bul 600 sharshy metr istiń basy bolatyn, bizdiń josparymyz boıynsha, sodan ary úlkeıtemiz, aqyrynda ǵımarattyń búkil aýmaǵyn memorıaldyq keshenge aınaldyramyz dep júrgende satylǵan da ketken.
– Mýzeı jabylǵan soń, ondaǵy eksponattar qaıda ketti?
– Onyń bári qalalyq ákimdiktiń qolyna ótti. Qalalyq mýzeıdiń kishkene bir buryshyna, arnaıy bólim ashyp keıbirin qoıdy, kóbi syımaı qaldy. Syımaǵandary qoımasynda jatyr dep estımin, naqty habarymyz joq. Qalalyq mýzeı qazir basqa bir ǵımaratqa kóshti deıdi, odan keıin negizgi bólimnen oryn berildi me, joq pa, bilmedim.
— 600 metr jerdi aldyńyzdar. Mýzeıdi qanshalyqty jasaqtaı aldyńyzdar?
— 600 metr de qos qabatymen eseptegende asa kishkene jer emes, biraz dúnıe syıyp-aq turǵan. Bul jer prezıdenttiń jarlyǵymen bólingen. Biraz bólim boldy. Ǵasyrdyń basyndaǵy ult qozǵalysy kezinen bastap, tarıhı kezeńderdiń bári qamtylǵan. Sýretter, beıneli kartınalar, ártúrli derekter… Munyń syrtynda endi jınalyp jatqan dúnıeler qanshama…
-Mýzeıdiń jumysyna qarjyny qaıdan aldyńyzdar?
-Biz konepııasyn jasadyq, negizgi jumysty júrgizgen qalalyq ákimdik qoı. Qarjy qalalyq ákimdikten shyqty. Bul istiń basy-qasynda bolyp, bar sharýaǵa muryndyq bolǵan – Jumabek Ashýuly basqaryp otyrǵan Qazaqstandaǵy qýǵyn-súrgin qurbandary qaýymdastyǵy. Qazir de osy ǵımarattyń ishinde óziniń jeke kabıneti bar, biraq odan da shyq dep jatqan kórinedi. «Bir aıdyń ishinde bosat» dep talap qoıyp otyr deıdi.
Budan keıin jaǵdaıdy tolyǵyraq bilmek oımen Jumabek Ashýulynyń ózine habarlastyq. Biz qońyraý shalǵanda «respýblıkalyq BAQ ókilderi jappaı únsiz qaldy» dep taýsylyp otyr eken.
– Jumabek Ashýuly, tarıhı-memorıaldyq keshen bolýǵa tıis alyp ǵımarat endi qonaqúıge aınalady deıdi. Istiń bulaısha nasyrǵa shabýyna ne sebep boldy?
– Ataqty NKVD-nyń keńsesi – 1934 jyly salynǵan zulymdyq ordasy. Nebir qasaptar bolǵan ǵoı, bilesizder. Keıin, elimiz táýelsizdik alǵan soń, bul jerde bizdiń UQK otyrdy. 1999 jyly UQK Astanaǵa qonys aýdarǵan soń, bul ǵımarat bizge jalǵa berilgen. 2000 jyly 14 sáýirde prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń buıryǵymen bul úı, bul úıdiń aýlasyndaǵy atyshýly ishki túrme, Qarasaı batyr kóshesindegi Naýryzbaı men Chaıkovskıı kóshesine deıingi alleıa, al Naýryzbaı batyr kóshesiniń arǵy betindegi qaraǵaı saıabaǵy «Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin tarıhy murajaı kesheni» bolýy kerek bolatyn. Alleıanyń eki betinde búkil atylǵandardyń aty jazylýǵa tıis edi. Osy joba boıynsha 2003 jyly Hrapýnov ákim bolyp turǵan kezde mýzeıdiń birinshi kezeńi ashyldy. Ekinshi kezeńi boıynsha eksponattar jınaý sııaqty qosymsha jumystar júrip jatqanda bul ǵımarattyń jekemenshikke ótkenin estidim. Ol kezde qala ákimi Imanǵalı Tasmaǵambetov edi. Ákimshilikke barǵanymyzda bizge Tasmaǵambetovtiń orynbasary Qaırat Jańabergenov pen ishki saıasat basqarmasynyń bastyǵy «bul – tarıhı ǵımarat, jekemenshikke berilmeıdi» dedi. Sóıtip júrgende kúzde «mýzeıdi bosatyńdar, bul bizdiń jekemenshigimiz» dep eki jigit kelip tur.
…Bizdi qýyp shyqty, jumystyń bári toqtady. Sodan beri alysyp kelemiz. Bir qoldan bir qolǵa ótedi, ár aýysqan saıyn jańa qojaıyndar maǵan «bosat» deıdi, men «bosatpaımyn» deımin. Barmaǵan jerimiz joq, prezıdentke deıin hat jazdym. Meniń hatymdy alady da, Almaty qalalyq ákimdigine silteıdi. Al olar «bul satylyp ketken ǵımarat, biz eshteńe isteı almaımyz» deýden tanbaıdy.
Ár qojaıyn aýysqan saıyn ý-shý bolyp jatamyz. Men álgi qojaıyndarǵa: «Bul tarıhı ǵımarat, ony jekeshelendirýge bolmaıdy degen zań bar. Odan da qolyń qyshyp bara jatsa, qazir memleket pen jeke kásipkerlik áriptestik degen bar, sol baǵdarlama arqyly ǵımaratty mýzeıge aınaldyryńdar», – deımin. Olarǵa seniń tarıhyń ne kerek, bastaryn ala qashady. Ózderiniń basy daýly ǵımaratty satyp alǵanyn bilgen soń, tynysh otyra almaıtyndaryn kórgen soń taǵy bireýge satqansha asyǵady.
Biz munymen toqtamaımyz. Bul tarıhı eskertkish qoı, eldiń ıgiligine kóshpeı qoımaıdy.
Ótkende, 31 mamyr kúni bul máseleni úlken jıynda taǵy kóterdik. Sodan keıin qalalyq ákimdik óz balansyna qaıtadan ótkizip alady degen áńgime shyqty. Sodan úmittenip júrgende ǵımarattyń ishki qurylysyn buzyp jatyr degen sóz shyqty. Men Astanada júr edim, alyp-ushyp keldim. Bular óz aqshalaryna satyp alǵanyn, ne istese de ózderi biletinin aıtady. Rasynda, bularǵa kiná taǵa almaısyz. Bárin búldirip otyrǵan 2005 jyly qıturqy jolmen jekeshelendirip jibergen atqaminerler. Al ǵımaratty satyp alǵandardyń ýáji – bul eshqandaı da tarıhı eskertkish emes. Budan asqan qandaı tarıhı eskertkish kerek? Osydan birneshe kún buryn ǵana shyqty ǵoı, «Saıran» avtovokzalyn tarıhı eskertkishterdiń qataryna qosý týraly. Oǵan qarsy emespin, saqtalsyn, biraq dál osy ǵımarattyń «Saırannan» qaı jeri kem? Bul qazaqtyń qandy tarıhynyń jylnamasy turatyn oryn ǵoı.
– Sizdiń ǵımaratta jeke kabınetińiz bar deıdi. Jaldap otyrsyz ba?
– Bar. Jaldap otyrǵan joqpyn. Ne úshin jaldaýym kerek? Bul jerdi eshkim jaldap otyrýǵa tıis emes, bul – halyqtyń múlki. Oǵan eshkimniń qol suǵýǵa haqysy joq.
– Sizge «kabınetti bosat» dep jatyr deıdi…
– Bosattyra almaıdy. Biz sońyna deıin kúresemiz. Eshkimniń kúmáni bolmasyn, bul ǵımarat túptiń túbinde tarıhı eskertkish degen statýsyn qaıtaryp alady. Jáne o bastaǵy jospar boıynsha úlken memorıaldyq keshenge aınalady.
Meniń tańǵalǵanym, biz dabyl qaǵyp jatqanda respýblıkalyq BAQ ókilderi qara kórsetken joq. Shynymen, qazaqtyń asyldarynyń qany tógilgen, jany qınalǵan, basy kesilgen jerdiń eshkimge kerek bolmaǵany ma? Jany shyrqyrap, ulttyń erteńi úshin, biz úshin janyn qıǵan ulylardyń qany sińgen jerden ashylǵan qonaqúıdiń tórinde shaljıyp jatpaqpyz ba? Múmkin, qalyń el bile qoımaıtyn shyǵar, biraq biz bildirýimiz kerek qoı. El qandaı jerdi basyp júrgenin bilýi kerek, áıtpese… «Arýaq atady» degen aýyr sóz bar, sodan qorqýymyz kerek.
P.S. Aıtpaqshy, 2005 jyldan beri birneshe qolǵa ótken, qaraly tarıhtyń kýási bolǵan qandy ǵımarattyń endigi qojasy – «MAK-servıs Ltd» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi. Qonaqúıge ıkemdep, ishki qurylysyn ózgertip jatqan da solar. Biraq daý týǵaly beri qurylysshylar ǵımaratqa kelmepti. Sirá, mekemeniń daýly ekenin endi ǵana bilgen sııaqty. Jumabek Ashýuly «burynǵy ıesi satatyn kezde ǵımarattyń tarıhı oryn ekenin aıtpaǵan bolýy kerek» degen kúdik keltirip otyr. Jáne uzynqulaqqa sensek, ǵımarattyń jańa qojaıyndary «Mashkevıchtiń adamdary» degen de derek bar. Gazet beti qattalyp jatqanda qarsy taraptyń da pikirin bilmek bolyp habarlasýǵa tyrysyp edik, jónin aıtar jóndi kisisi tabylmady. Buǵan deıin ıelik etkenderdiń eshqaısysynyń isi durys júrmeı, satylýmen kele jatqan atyshýly ǵımaratqa qatysty árbir oqıǵany redakııamyz nazarda ustaıtyn bolady.
"JAS ALASh" gazeti,
Fotolar avtordiki.
