«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى قاراقالپاقستاندا بولىپ جاتقان سوڭعى جاعدايلارعا بايلانىستى ادەبيەتتانۋشى بازارباي دۇيسەنباەۆپەن تىلدەسىپ، ەكى حالىقتىڭ قانشالىقتى جاقىن ەكەنىن سۇراپ ءبىلدى.
«قاراقالپاقتاردىڭ يبراگيم يۋسۋپوۆ دەگەن اقىنى بار. سول كىسى: «ءبىز ابايدى جاتقا بىلگەن حالىقپىز»،– دەيدى. مىنە، ابايعا دەگەن قۇرمەتى قانداي؟! دەمەك، ولاردىڭ قازاققا دەگەن قۇرمەتى ودان دا جوعارى بولىپ تۇر عوي. نۇكىستەگى حالىق ينستيتۋتىندا ءومىر بويى قىزمەت ىستەگەن ەركەباي مەرگەنباەۆ دەگەن قازاقتىڭ ازاماتى بولدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقتىڭ كوپتەگەن عالىمى ونى بىلەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ورىس بولىپ وتىرعان كەزدە بۇل كىسىنىڭ «ءسوز وزگەرىم» دەگەن جۇيەسى ءتىل بىلىمىندەگى قورعاتىلمادى. ونى تاراتۋعا مۇمكىندىك جاسالمادى. مەن سول اعامىزدىڭ ۇيىندە بولدىم. سوندا كوزىنە جاس الىپ، تالاي اڭگىمە ايتىپ بەرگەن. ايتۋىنشا، قاراقالپاقستاندا «قىرىق قىز»، «قىز كەتكەن» دەگەن جەرلەر بار. عالىم: «بۇنداي اتاۋلار قاراقالپاقتاردا جوق. ءبارى دە قازاقتىڭ اتاۋلارى. ءدال وسى دەرەك ارقىلى قازاقتار مەن قالپاقتاردىڭ قويان-قولتىق جاقسى ارالاسقاندىعىنا كوز جەتكىزە الامىز »،– دەيدى. سول ۋاقىتتا ول ءوزىنىڭ كىتابىن تابىستاي وتىرىپ، ماعان مىنانداي دەپ قولتاڭبا بەرىپتى: «ءبىز جەتىم قازاقتارمىز ، مۇندا دا ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن ۇمىتپا،باۋىرىم». 90-شى جىلداردىڭ باسىندا سونداعى قازاقتار قاراقالپاق حالىقتارىمەن دوستىقتا وتىرىپ، «دوستىق تۋى» دەگەن تۇڭعىش قازاق گازەتىن شىعاردى. سونىڭ باسىندا بازارباي تاۋاسار دەگەن اعالارىم ءجۇردى»،– دەپ اڭگىمەسىن باستادى كەيىپكەرىمىز.
ادەبيەتتانۋشى وزبەكستاننىڭ قاراقالپاق حالقىنا ەرەكشە قىسىم جاساپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
— ورىستار بىزگە سەس كورسەتىپ كەلە جاتىر عوي، سول سەكىلدى قاراقالپاق حالقىنا دا وزبەكتەر سەس كورسەتۋدە. الايدا بىزگە رەسەيدىڭ ىستەگەنىنىڭ قاسىندا بۇلاردىكى اينالايىن عوي... وزبەكتەرگە قىزمەت جاساعان ازاماتتار، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەم دە بار، ايتقان ەستەلىك اڭگىمەلەرىنە سۇيەنسەك، ولار اكىمدەردى ءبىر جەرگە قاماپ قويىپ، ۇراتىن بولعان. قاراڭىزشى، بيلىكتى وسىنشاما قۇلاق كەسكەن قۇلعا اينالدىرىپ جىبەرۋ دەگەن وسى..
— وزبەكتەر قاراقالپاق جەرىنەن نە سەبەپتى ايىرىلعىسى كەلمەيدى؟
— بىرىنشىدەن، ولاردىڭ جەرى وزبەكستاننىڭ 40%-ىن الىپ جاتىر. 3 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇرادى. ەكىنشىدەن، تۇركىمەنستانعا تاسىمالدانىپ وتىرعان گاز وسى قاراقالپاق جەرىنەن جىبەرىلەدى. قاراقالپاق جەرى – وزبەك قولىنداعى نەگىزى قاينار كوز. سوندىقتان دا ولاردىڭ قاراقالپاقتاردان ايىرىلعىسى جوق. ۇشىنشىدەن، بالىق ءوندىرىسى دە ەرەكشە فاكتور بولىپ وتىر.
— قازاق پەن قاراقالپاق اراسىنداعى تاعى قانداي ۇقساستىقتاردى اتاي الاسىز؟
– قاراقالپاق دەگەن حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى بىزگە ۇقساس. ايىرىپ الاتىن دانەڭەسى دە جوق. بىزدەگى قوڭىرات، ۋاق سىندى رۋلار ولاردا دا بار.
تاحتاكوپىر دەگەن جەرلەرى ءبىزدىڭ قىزىلوردامەن شەكتەسەدى. ول جاقتىڭ قازاقتارى بىزدىكىلەرمەن قاتتى ارالاسادى. قاراقالپاق كيىز ءۇي اكەلسە، قازالىنىڭ قازاقتارى تۇيە الماستىرادى. مەن قاراقالپاق پەن قازاقتاردى بولە دەپ اتايمىن. ءبىرى ءامۋداريانىڭ كوكىرەك ءسۇتىن ەمسە، ەكىنشىسى سىرداريانىڭ كوكىرەك ءسۇتىن ەمگەن حالىق.
— قانداي ورتاق ياكي ۇقساس جىرلار بار؟
- «الپامىس باتىر» جىرىنداعى جيدەلىبايسىن دەپ اتالاتىن جەر، نەگىزىنەن قاراقالپاقستانداعى قوڭىرات دەگەن جەر. ول تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى. وتكەندە تاڭعالعانىم، قىزىلوردادان كولىكپەن كەلە جاتىپ، جاڭاقورعانعا جاقىنداعان جەردە كولىگىم بۇزىلدى. اينالاما قاراپ، «گۇلبارشىن انا» دەگەن مەشىتتى بايقاپ قالدىم. كولىگىم جوندەلگەنشە جەرگىلىكتى حالىقتان سۇراستىرسام، «الپامىس باتىر» جىرىنداعى گۇلبارشىننىڭ قۇرمەتىنە اتالعان ەكەن. تاراز قالاسىندا وسى جىردان كانديداتتىق قورعاعان ءبىر عالىم بار ەكەن. سودان سۇراپ، وسىنداي زيرات بار ەكەن عوي دەسەم، دۇرىس بىلمەيدى ءتىپتى. «ايتەۋىر جازدىق قوي» دەپ قىسقا قايىردى.
— بىلايشا ايتقاندا، ارال تەڭىزىنىڭ ار جاعى قاراقالپاق، بەر جاعى قازاقتار. نەگىزى ءبىر حالىق دەپ اتاۋعا بولا ما؟
– «تەڭىز بويىن جايلاعان ەكى حالىق» دەۋگە كەلەدى. ءتىپتى مىنا ءبىز ايتىپ جۇرگەن سۇگىر جىراۋى دا قاراقالپاقستاندا ومىرگە كەلگەن. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ەلدەن كەتۋىنە وزبەكتەر سەبەپشى، قازاقتار ەمەس. ماسەلەن، تولەگەن ايبەرگەنوۆ اۋىلدا مۇعالىم بولىپ جۇرگەنىندە وقۋشىلاردى ۇردى دەپ ايىپتاپ، شاعىم تۇسىرگەندەر دە - وزبەكتەر. قاراقالپاقتار ەمەس. سول تولەگەنگە ۋ بەرگەن دە وزبەكتەر دەپ انىقتالىپ وتىر. قاراقالپاقستاندا لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان كاكىمبەك سالىقوۆ ءبىر تۇندە ەسكى كولىكپەن ەلدەن قاشىپ كەتكەن دەگەن دەرەكتەر دە بار. سويتسە، وزبەكتەر ولتىرۋگە ادامدار جىبەرگەن دەسەدى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» رومانىنىڭ «قاھار» بولىمىندە جازىلعانداي قازاقتارعا بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعاندار قوقاندار دەپ بەرىلەدى. كەنەسارىنىڭ اعاسى ەسەنگەلدى مەن سارجاندى دا ولتىرەتىن وسى قوقاندىقتار. سول ۋاقىتتا قاراقالپاقتار حيۋانىڭ قۇرامىندا بولدى.
— ابىلاي حاندى دا وزبەكتەر ۋ بەرىپ ءولتىردى دەگەن دەرەك بار. بۇعان نە دەيسىز؟
— ءيا. سىرىمدى دا، مۇستافا شوقايدى دا وزبەكتەر ولتىرگەن. دىندە ءبىزدىڭ وزبەكتەرمەن بايلانىسىمىز جوق. ولار ءابۋ حانيفا ءمازھابىن جوققا شىعارادى. ءتىپتى ايتۋعا تىيىم سالعان. ال ءبىز جانە قاراقالپاقتار ءدال وسى حانافي ءمازھابىن ۇستانامىز. تاريحتا قاراقالپاقتار قازاقتاردىڭ قۇرامىنان كورىنىپ وتىرعان. وزبەكتەردىڭ قۇرامىندا بۇل حالىق بولدى دەپ ايتىلمايدى. كەز كەلگەن قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ءبىر شەبىندە قاراقالپاق جۇرگەن. ابىلاي حاننىڭ قاراقالپاق ايەلى بولعان. ودان ءۋالي تۋعان. بۇل تۋرالى «قاھار» رومانىندا ايتىلعان.
— سۇقباتىڭىزعا راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
