«Adyrna» ūlttyq portaly Qaraqalpaqstanda bolyp jatqan soŋǧy jaǧdailarǧa bailanysty ädebiettanuşy Bazarbai DÜISENBAEVpen tıldesıp, ekı halyqtyŋ qanşalyqty jaqyn ekenın sūrap bıldı.
«Qaraqalpaqtardyŋ İbragim Iýsupov degen aqyny bar. Sol kısı: «Bız Abaidy jatqa bılgen halyqpyz»,– deidı. Mıne, Abaiǧa degen qūrmetı qandai?! Demek, olardyŋ qazaqqa degen qūrmetı odan da joǧary bolyp tūr ǧoi. Nükıstegı halyq institutynda ömır boiy qyzmet ıstegen Erkebai Mergenbaev degen qazaqtyŋ azamaty boldy. Filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, qazaqtyŋ köptegen ǧalymy ony bıledı. Täuelsızdık jyldary Qazaqstannyŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgı orys bolyp otyrǧan kezde būl kısınıŋ «Söz özgerım» degen jüiesı tıl bılımındegı qorǧatylmady. Ony taratuǧa mümkındık jasalmady. Men sol aǧamyzdyŋ üiınde boldym. Sonda közıne jas alyp, talai äŋgıme aityp bergen. Aituynşa, Qaraqalpaqstanda «Qyryq qyz», «Qyz ketken» degen jerler bar. Ǧalym: «Būndai ataular qaraqalpaqtarda joq. Bärı de qazaqtyŋ ataulary. Däl osy derek arqyly qazaqtar men qalpaqtardyŋ qoian-qoltyq jaqsy aralasqandyǧyna köz jetkıze alamyz »,– deidı. Sol uaqytta ol özınıŋ kıtabyn tabystai otyryp, maǧan mynandai dep qoltaŋba berıptı: «Bız jetım qazaqtarmyz , mūnda da ömır süruge bolatynyn ūmytpa,bauyrym». 90-şy jyldardyŋ basynda sondaǧy qazaqtar qaraqalpaq halyqtarymen dostyqta otyryp, «Dostyq tuy» degen tūŋǧyş qazaq gazetın şyǧardy. Sonyŋ basynda Bazarbai Tauasar degen aǧalarym jürdı»,– dep äŋgımesın bastady keiıpkerımız.Ädebiettanuşy Özbekstannyŋ qaraqalpaq halqyna erekşe qysym jasap jatqanyn atap öttı.
— Orystar bızge ses körsetıp kele jatyr ǧoi, sol sekıldı qaraqalpaq halqyna da özbekter ses körsetude. Alaida bızge Reseidıŋ ıstegenınıŋ qasynda būlardıkı ainalaiyn ǧoi... Özbekterge qyzmet jasaǧan azamattar, onyŋ ışınde menıŋ äkem de bar, aitqan estelık äŋgımelerıne süiensek, olar äkımderdı bır jerge qamap qoiyp, ūratyn bolǧan. Qaraŋyzşy, bilıktı osynşama qūlaq kesken qūlǧa ainaldyryp jıberu degen osy..— Özbekter qaraqalpaq jerınen ne sebeptı aiyrylǧysy kelmeidı? — Bırınşıden, olardyŋ jerı Özbekstannyŋ 40%-yn alyp jatyr. 3 millionǧa juyq halyq tūrady. Ekınşıden, Türkımenstanǧa tasymaldanyp otyrǧan gaz osy qaraqalpaq jerınen jıberıledı. Qaraqalpaq jerı – özbek qolyndaǧy negızı qainar köz. Sondyqtan da olardyŋ qaraqalpaqtardan aiyrylǧysy joq. Üşınşıden, balyq öndırısı de erekşe faktor bolyp otyr. — Qazaq pen qaraqalpaq arasyndaǧy taǧy qandai ūqsastyqtardy atai alasyz? – Qaraqalpaq degen halyqtyŋ salt-dästürı bızge ūqsas. Aiyryp alatyn däneŋesı de joq. Bızdegı qoŋyrat, uaq syndy rular olarda da bar. Tahtaköpır degen jerlerı bızdıŋ Qyzylordamen şektesedı. Ol jaqtyŋ qazaqtary bızdıkılermen qatty aralasady. Qaraqalpaq kiız üi äkelse, Qazalynyŋ qazaqtary tüie almastyrady. Men qaraqalpaq pen qazaqtardy böle dep ataimyn. Bırı Ämudariianyŋ kökırek sütın emse, ekınşısı Syrdariianyŋ kökırek sütın emgen halyq. — Qandai ortaq iaki ūqsas jyrlar bar? - «Alpamys batyr» jyryndaǧy Jidelıbaisyn dep atalatyn jer, negızınen Qaraqalpaqstandaǧy Qoŋyrat degen jer. Ol Tölegen Aibergenovtyŋ düniege kelgen jerı. Ötkende taŋǧalǧanym, Qyzylordadan kölıkpen kele jatyp, Jaŋaqorǧanǧa jaqyndaǧan jerde kölıgım būzyldy. Ainalama qarap, «Gülbarşyn ana» degen meşıttı baiqap qaldym. Kölıgım jöndelgenşe jergılıktı halyqtan sūrastyrsam, «Alpamys batyr» jyryndaǧy Gülbarşynnyŋ qūrmetıne atalǧan eken. Taraz qalasynda osy jyrdan kandidattyq qorǧaǧan bır ǧalym bar eken. Sodan sūrap, osyndai zirat bar eken ǧoi desem, dūrys bılmeidı tıptı. «Äiteuır jazdyq qoi» dep qysqa qaiyrdy. — Bylaişa aitqanda, Aral teŋızınıŋ ar jaǧy qaraqalpaq, ber jaǧy qazaqtar. Negızı bır halyq dep atauǧa bola ma? – «Teŋız boiyn jailaǧan ekı halyq» deuge keledı. Tıptı myna bız aityp jürgen Sügır jyrauy da Qaraqalpaqstanda ömırge kelgen. Osylardyŋ bärınıŋ elden ketuıne özbekter sebepşı, qazaqtar emes. Mäselen, Tölegen Aibergenov auylda mūǧalım bolyp jürgenınde oquşylardy ūrdy dep aiyptap, şaǧym tüsırgender de - özbekter. Qaraqalpaqtar emes. Sol Tölegenge u bergen de özbekter dep anyqtalyp otyr. Qaraqalpaqstanda lauazymdy qyzmet atqarǧan Käkımbek Salyqov bır tünde eskı kölıkpen elden qaşyp ketken degen derekter de bar. Söitse, özbekter öltıruge adamdar jıbergen desedı. Iliias Esenberlinnıŋ «Köşpendıler» romanynyŋ «Qahar» bölımınde jazylǧandai qazaqtarǧa bilıgın jürgızıp otyrǧandar qoqandar dep berıledı. Kenesarynyŋ aǧasy Esengeldı men Sarjandy da öltıretın osy qoqandyqtar. Sol uaqytta qaraqalpaqtar Hiuanyŋ qūramynda boldy. — Abylai handy da özbekter u berıp öltırdı degen derek bar. Būǧan ne deisız? — İä. Syrymdy da, Mūstafa Şoqaidy da özbekter öltırgen. Dınde bızdıŋ özbektermen bailanysymyz joq. Olar Äbu Hanifa mäzhabyn joqqa şyǧarady. Tıptı aituǧa tyiym salǧan. Al bız jäne qaraqalpaqtar däl osy Hanafi mäzhabyn ūstanamyz. Tarihta qaraqalpaqtar qazaqtardyŋ qūramynan körınıp otyrǧan. Özbekterdıŋ qūramynda būl halyq boldy dep aitylmaidy. Kez kelgen qazaq halqynyŋ köterılısınıŋ bır şebınde qaraqalpaq jürgen. Abylai hannyŋ qaraqalpaq äielı bolǧan. Odan Uäli tuǧan. Būl turaly «Qahar» romanynda aitylǧan.
— Sūqbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken Arman Äubäkır,
«Adyrna» ūlttyq portaly
