«ءسىز «اباي جولىن» وقىدىڭىز با؟ وقىماساڭىز وندا ەشتەڭە وقىماپسىز!». بۇل نەمىس حالقىنىڭ جازۋشىسى الفرەد كۋرەللانىڭ جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وزىنە ءارى ونىڭ تۋعان ەلىنە دە بەرگەن باعاسى. م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى 116 تىلگە اۋدارىلعان. جازۋشى ءا.ءالىمجانوۆ تسەيلوندا بولعان كەزىندە حالىقارالىق بەيبىتشىلىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بۋددا ءدىنىنىڭ اتاقتى تاقۋاسى سارانانكارا تحەرونىڭ ءمىناجات ەتەتىن بولمەسىندە بولعاندا سابان توسەلگەن توسەكتىڭ جانىنداعى تەك ءدىني كىتاپتار تۇرعان سورەدە اعىلشىن تىلىندە باسىلعان «اباي جولىن» كورگەن. تاقۋا «اباي جولىن» وقىپ بولعاننان سوڭ، كىتاپتىڭ ءبىر بەتىنە «بۇل كىتاپ ماعان الەمدى كەڭىرەك تانۋعا كومەكتەستى» دەپ جازىپتى.
1897 جىلدىڭ قىركۇيەگىنىڭ 28 جۇلدىزىندا قازاق حالقىنىڭ ەڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلدى.
ومارحاننىڭ قورلىققا، راقيا، گۇلسىم، ءزۇبايلا ەسىمدى ءتورت قىزى اكەسىن جان-جاعىنان قورشاي جامىراپ كەلسە دە، ول كوڭىل كوتەرىپ، جادىرامايتىن. بۇنىڭ سەبەبى ۇلى بولماعاندىقتان ەدى. ۇلىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرىپ اكەسى اۋەز دە بالاسىنىڭ ەگدە تارتىپ، ۇل بالا كورمەگەنىن ويلاپ قامىعاتىن. ۇزاق تۇندەردە كوز ىلمەي بوزارتىپ تاڭدى اتىراتىن. نەمەرە كورۋ اۋەزدىڭ، ۇل ءسۇيۋ ومارحاننىڭ ۇلكەن ارماندارىنىڭ ءبىرى ەدى.
كۇزدىڭ العاشقى ايىنىڭ اياقتالىپ قالعان شاعى. ومارحاننىڭ ايەلى نۇرجامال ۇيگە ءبىر كىرىپ، تىسقا قايتا شىعىپ دامىل تاپپاي ءجۇر. ەكى قولىمەن جاعاسىن ۇستاعان اۋەز بەن ءدىناسىل ىشتەي جاقسى تىلەۋ تىلەۋدە. ۇلكەن شاڭىراقتىڭ جەلباۋى كەرەگەنىڭ باسىنا بايلاندى. نۇرجامال ارقانعا سۇيەنە كەتتى. سول ساتتە «مىنە مەندە كەلدىم» دەگەندەي ىڭگالاعان نارەستەنىڭ داۋسى ەستىلدىى.
دىناسىلدە ەس جوق:
- ۇلكەن كىسى قۇداي بەردى... ۇل... كىندىگىن باتيماعا كەستىرەيىك.
– دۇرىس. مىنەز-قۇلقى جايدارى، ادال، مومىن كەلىنىمە كەستىرەيىك. ءما،
نەمەرەمنىڭ كىندىگىن ءوز پىشاعىممەن كەسسىن، – اۋەز پىشاعىن قىنىنان سۋرىپ بەردى. بۇل شاڭىراقتا بۇدان ون ەكى كۇن بۇرىن اۋەزدىڭ ەكىنشى جۇبايى ساقىش دۇنيەگە احمەت اتتى ۇل بالانى اكەلگەن بولاتىن. سوندىقتان قۋانىشتارى قوينىنا سىيماعان ۇلكەندەر «نارەستەلەرگە سۋىق تيەدى» دەپ قىستاۋعا كوشتى. قىستاۋعا كوشۋ ۇلكەن تويعا دايىندىقتىڭ نىشانى ەدى. جيدەبايداعى ابايعا ءسۇيىنشى سۇراتىپ، ءارى تويعا شاقىرتىپ ارنايى ءبىر ادام جونەلتىلدى.
اۋەز ابايدان 15 جاستاي ۇلكەن بولعانمەن، ەكەۋى اراسى قىل وتپەيتىن دوس ەدى. اباي اقىن جاسى ۇلكەن دوسى اۋەزدىڭ ايتقان اقىلىن تىڭداپ، قوشتاپ وتىرعان. بۇلاي بولاتىن سەبەبى اۋەز ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ازاماتى بولعان. اسىرەسە تۇركى، شاعاتاي ادەبيەتىن جاقسى بىلۋىمەن قاتار پارسى ادەبيەتىنەن دە حابارى مول، ارابشا ساۋات بىلىگى جوعارى، اسا زەيىندى كىسى بولعان رۋحاني باۋىرىن اقىن اباي «اۋكە اعا» دەپ سىيلاعان. بىردە اۋەزدىڭ ءىنىسى سامارحاننىڭ ۇلى رازاق ابايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ اقىننىڭ ۇلى اقىلبايدىڭ بالاسى اۋباكىرمەن اسىق ويناپ وتىرىپ قالعانىنان حاباردار بولىپ اۋەز اقساقال جونىندە حابار ەستىپ-بىلمەك بولىپ ولەڭگە دە قوسقان:
مىنا ۇيدە وتىر رازاق،
ەلدىڭ ءجونىن ايتار ما،
شاقىرىپ الىپ سۇراساق.
ۇلكەن قوجا – ورتان قول،
وزگەلەرى اتى جوق پەن شىناشاق.
وسىنداعى ۇلكەن قوجا دەگەنى ابايدىڭ ءوزىنىڭ «اۋكە» اعاسى اۋەز اقساقال. اباي جاقسى حاباردى ەستي سالا قۋانىشقا سىيلاماققا كۇرەڭ جورعا اتتى جەتەگىنە الىپ سول كۇنى كەشكە بورىلىگە كەلەدى. شىلدەحانا تويىندا اۋەز بايبىشەسى ءدىناسىل ەكەۋى ابايمەن كەڭەسە وتىرىپ نەمەرەسىنە «مۇحتار» دەپ ات قويادى.
كوپتەن كۇتكەن نەمەرە مۇحتار اتاسى مەن اجەسىنىڭ قامقورىندا بولدى. اناسى نۇرجامال بولسا مۇحتاردى ەمىزەتىن عانا انا. ءدىناسىل اجە مۇحتاردى ەشكىمگە ۇستاتپايتىن:
- اينالايىن مۇحتارجان، كىمنەن تۋدىڭ؟
- كارى اپامنان تۋدىم.
- ال، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
- اتامنىڭ بالاسىمىن...
جاستايىنان ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان ءۇشىنشى بالاسى مەكەشتىڭ (مەكايىل)
ەرتەگىلەرىن ەستىپ وسكەن مۇحتار باسقالاردان ەش ايىرماشىلىعى جوق بالا بولىپ ءوستى.
قانداي اڭگىمە بولسا دا ەسىندە مىقتاپ ساقتاپ الاتىن قۇيما قۇلاق بالا مۇحتار اتاسى اۋەزدىڭ بابالارى تۋرالى ايتقانىن دا مىقتاپ جاتتاپ الىپ ەدى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سۇراپىلىنان كەيىن توبىقتى رۋىن سىر بويىنان شىڭعىستاۋعا باستاپ قايتا كوشىرىپ اكەلگەن ماماي باتىردىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى قوجا باقشايىش باتىردان – ساياقىپ، ساياقىپتان – بەردى، تولەگەن، قىلىش تۋادى. ال تۇركىستاندا وقىعان بەردىدەن – ۇسەن، بۋراحان، اۋەزحان (اۋەز), سامارحان، كەنجەحان تارايدى. اۋەزدىڭ بايبىشەسى، نايمان ىشىندە سىباننىڭ بەدەلدى ادامدارىنىڭ ءبىرى جارقىمبايدىڭ قارىنداسى – دىناسىلدەن ومارحان دۇنيەگە كەلگەن.
كارى اپا اتالىپ كەتكەن ءدىناسىل اۋەزدەن ون جاس ۇلكەن بولعان. بەرەگىرەك كەلگەن سوڭ كارى اپا ءۇي جۇمىسى، بالادان ءبىر جولا قالعان سوڭ قىزى نۇرعانىمنىڭ كومەگىمەن اۋەز ساقىشقا ۇيلەنگەن. ساقىش كەنەسارى حاننىڭ ءىنىسى ناۋرىزبايدىڭ ءبىر جاۋگەرشىلىكتە الىپ كەلىپ اقىن ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايعا قالدىرىپ كەتكەن ەرلى-زايىپتى كىسىلەردىڭ قىزى ەدى. ساقىشتان ءتورت بالا بار. ولار – ارىنبەك، قاسىمبەك، اعزام جانە احمەت. اۋەزدىڭ ساقىشتان تۋعان بالالارىنىڭ ءتۇرى وزگەشەلەۋ ەدى. ارىنبەكتىڭ ۇلى قۇدىش دوڭەس مۇرىندى ارابقا ۇقساس بولسا، كەيىن ابايدىڭ نەمەرەسى جەبەش – ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى جەبىرايىل تۇراعۇلۇلىنا تۇرمىسقا شىققان قىزى رايحاننىڭ كوزى كوك بولاتىن.
مۇحتار اسىرەسە ايزىك، قۇس باۋ قاعۋ اتتى اسىق ويىندارىن جاقسى كورەتىن. بۇل ويىندار كوبىنەسە ومارحاننىڭ ەكىنشى ءۇيى – ءمادينانىڭ ۇيىندە بولاتىن. ءدىناسىل اجەسى نەمەرەسىنىڭ ۇتقانىن مارتەبە كورەتىن. بالا مۇحتار ايزىك ويىنىنان ۇتىلىپ قالسا، «كارى اپاما ايتامىن» دەپ داۋ سالاتىن، كەيبىردە وزىمەن تەڭدەس بالالاردان ۇتىلعانىنا شىداي الماي، نامىسى كەلىپ جىلايتىن.
سايىن دالانىڭ تۇلەگى، كوز اشقاننان اتقا مىنگەن بالا مۇحتار بايگەگە دە قاتىسقان. بىردە قولىنا قامشى الىپ ونداعان شاقىرىمدىق ات بايگەسىنە شابادى. العاشقى كەزدە بارىمەن بىرگە شاۋىپ كەلە جاتقان مۇحتار ءبىرازدان سوڭ ىرىق بەرمەگەن اتتىڭ دەگەنىنە كونىپ ايتەۋىر شابا بەرەدى، شابا بەرەدى... بالا شاباندوزدى تۋىستارى كەلەسى كۇنى ارەڭ دەگەندە تاۋىپ الادى.
اكەسى ومارحاننىڭ ارمانى ءتورت قىزدىڭ ورتاسىنداعى مۇحتاردى 14 جاسقا كەلگەنشە ارابشا وقىتىپ اتاستىرىپ قويعان نايمانتايدىڭ قىزى ايكەجانعا قوسۋ ەدى. ءسويتىپ نەمەرە ءسۇيىپ بالاسىنىڭ راحاتىن كورۋ ەدى. بىراق سەمەيدەگى كامالي عازىرەت مەدرەسەسىندە وقىعان قاسىمبەك اكەسى اۋەزدىڭ قوستاۋىمەن ءىنىسى مۇحتاردى 1909 جىلى سەمەيگە وقۋعا بەرەدى. قاسىمبەك مۇحتاردان ون ەكى كۇن عانا ۇلكەندىگى بار كەنجە ءىنىسى احمەتتى دە سەمەيدەگى ەكى كلاستىق ورىس-قىرعىز (قازاق) ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسىرەدى. ۇلكەيە كەلە احمەت قاسىمبەك اعاسىن بىلاي دەپ ەسكە الاتىن: «قاسكە مەن مۇحتار ۇلكەن سەمەيدە ءبىر ۇيدە تۇردى. مەن بولسام جاڭا سەمەيدە بولدىم. سەنبى كۇنى بولدى دەگەنشە مەنىڭ ەكى كوزىم ەرتىستىڭ ارعى جاعىندا بولادى. قاسكە بازاردان ەكى الما اكەلىپ ءبىرىن ماعان پانسيوندا جەگىزىپ، ەكىنشىسىن ۇنەمى ۇيگە بارعاندا جەيسىڭ دەۋشى ەدى-اۋ».
اۋىلعا كەلگەن مۇحتاردىڭ فورمالى كيىمىن كورگەندە كەيبىر قارتتار «سۇمدىق» دەپ شۋ ەتە ءتۇستى. قاسىمبەك پەن مۇحتاردىڭ ءپىرىمىز قوجانىڭ ءداستۇرىن بۇزىپ، قالاعا باسقاشا وقۋى «ابايدىڭ تەرىس اسەرى» دەپ ءبىلدى بولىس پەن بيلەر جاعى.
قاسىمبەك سەمەيدىڭ مۇعالىمدىك سەمينارياسىن 1913 جىلى ءبىتىرىپ موسكۆاعا بارىپ، جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، قايتادان دايىندالىپ، اتتانعالى تۇرعاندا، ءىش سۇزەك اۋىرۋىنا شالدىعىپ سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قايتىس بولادى.
مۇحتار وقۋعا وتە العىر بولدى. اۋىلدا اۋەز اتاسىنان اراب ارىپتەرىن جاتتاۋدا باسقالاردىڭ الدىنا شىعا قويماعان مۇحتار، كۇندەلىكتى ساباقتى وقۋ، جاتتاۋعا كەلگەن يمان-شارتتى باسقالاردان بۇرىن ءبىتىرىپ اپتيەك شارىپكە وزگەلەردەن بۇرىن جەتكەن ەدى. ساباقتى جاقسى وقۋدان ول سەمەيدە دە تايعان جوق. مۇحتاردىڭ ەرەكشە جان ەكەنىن وقىتۋشىلارى ونىڭ 1910-11 جىلدارى ورىس مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە-اق بايقاعان. ءبىر ۇستازى «تازا جازۋدان» مۇحتاردىڭ داپتەرىن ساقتاپ، كەيىن ۇلكەن جازۋشى بولعان شاكىرتىنە سىيلاعان.
جاس مۇحتار قالا جاستارىنان قۇرالعان فۋتبول كومانداسىنىڭ بەلدى مۇشەسى دە بولا ءبىلدى.
قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسۋ مەن قاتار مۇحتار ادەبيەتتى جانىنداي جاقسى كوردى. بىردە ون سەگىز جاسار جىگىتتىڭ قولىنا ابايدىڭ ۇلى ماعاۋيانىڭ شىعارعان «ەڭلىك-كەبەك» جىرىنىڭ قولدان كوشىرىلگەن نۇسقاسى تۇسەدى. پەسا وسى جىر نەگىزىندە جازىلادى. وسىلايشا 1917 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ويقۇدىقتا بولعان قىز ۇزاتۋ تويىندا «ەڭلىك-كەبەك» پەساسى قويىلىپ قازاق حالقىنىڭ تەاتر ساحناسى اشىلدى. ەڭلىكتىڭ ءرولىن مۇحتاردىڭ اعاسى، كەسكىن-كەلبەتى قىزداي احمەت وينادى. كيىز ءۇيدىڭ جارتىسى ساحناعا اينالىپ جۇرتتى تاڭ قالدىرعان كورىنىس كەزىندە ساحنانىڭ تورىندەگى ساندىقتىڭ ىشىندە وتىرعان بىرەۋ تۇڭعىش دالا تەاترىنىڭ ارتيستەرىنە ايتاتىن سوزدەرىن سىبىرلاپ جەتكىزىپ جەتكىزىپ وتىردى. بۇل بالاڭ جىگىت بولاشاق ۇلى جازۋشى، وسى پەسانى جازعان 21 جاسار مۇحتاردىڭ ءوزى ەدى.
سەمەيدە وقىپ جۇرگەنىندە بولاشاق جازۋشىعا ءبىر كورىپكەل مۇحتار اۋەزوۆ تانىمايتىن جازۋى بار كىتابىن اشىپ وتىرىپ: اتىڭ الەمگە جايىلعان ءماشھۇر ادام بولسىڭ، ز رەت ۇيلەنەسىڭ دەپ ايتقان ەكەن.
مۇحتاردىڭ ۇيلەنۋىنە دومبىرا مەن سكريپكادا شەبەر ويناعان، دجەك لوندوننىڭ «بالالىق تۋرالى ەرتەگى» شىعارماسىن اۋدارىپ كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعان تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ «مەنىڭ دوسىم كاكەننىڭ رايحان ەسىمدى سۇلۋ قىزى بار» دەپ حات جولداۋى سەبەپشى بولادى. جاستار ۇيلەنىپ مۇعاميلا ەسىمدى قىز، شوقان اتتى ۇل كورەدى. بىراق بۇل جۇبايلىق ءومىر ۇزاققا سوزىلمايدى.
1923 جىلى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ ۆالەنتينا دەگەن قىزبەن كوڭىل قوسادى دا 1927 جىلى ەلدەس اتتى ۇل دۇنيەگە كەلەدى. وقۋىن ءبىتىرىپ 1928 جىلى تاشكەنتكە كوشىپ كەلگەندە ايرىلعان ۇلىنان كەيىن قىزى، بولاشاق ۇلكەن تاريحشى عالىم «م.اۋەزوۆ تۆورچەستۆوسىندا قازاقستان تاريحىنىڭ پروبلەمالارى» اتتى جانە باسقا دا ۇلكەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى لەيلا دۇنيەگە كەلەدى. بىراق ۇيلەنۋ جونىندە رەسمي قۇجاتتارىن 1936 جىلدىڭ 5-شىلدەسىندە العان. بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ جۇبايى: بۇلاي ەتۋىمىزگە ەس ءبىلىپ قالعان قىزىمىز لەيلانىڭ، بىرگە تۇرامىز ال فاميليالارىڭىز نەگە باسقا دەپ سۇراي بەرۋى سەبەپ بولدى، دەپ ازىلدەپ ايتىپ وتىراتىن.
مۇحتار اۋەزوۆتە باسقالار سياقتى ادام بالاسى ەدى. اعاسى رازاق سامارحانۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ايتقانىنداي ۇلدى بولۋدى ارمانداعان جازۋشى فاتيما عابيتوۆاعا عاشىق بولىپ دۇنيەگە ۇل بالا كەلەدى. جازۋشى 1942 جىلى قاراشانىڭ 10 جۇلدىزىندا فاتيماعا جولداعان حاتىندا: بالا بولسا اتىن قاراپايىم قازاقشا قويما. ءوز اتتارىمداي كىتاپشا قوي. مەن حايدار دەگەن اتتى ۇسىنار ەدىم، دەپ جازعان. مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ بۇگىندە بۇكىل ەلگە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى.
«قاراش-قاراش» وقيعاسى، «قيلى زامان»، «كوكسەرەك»، تاعى باسقا دا كوپتەگەن شىعارمالار مەن عىلىمي ماقالالار جازعان ويشىل وتە بالاجان ەدى. بىردە ۇلى ەرنار سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ ۇلى تولەگەنمەن بىرگە اتقا مىنگەن 12 جاسار ۇلى ەرنار اتتان قۇلاپ قورقىپ قالعاندا ءوزىنىڭ قاتتى قوبالجىعانىن بايقاتپاي: ۇرەيلەنبە، سەنىڭ اكەڭ اتتان سەكسەن رەت قۇلاعان، دەپ جۇباتقان. سول بالاسى ەرنار وسە اتاقتى بيولوگ بولدى. اعاسى رازاقتىڭ قىزى گۇلناردى كىشكەنتاي كەزىنەن قولىنا الىپ تاربيەلەدى. نەمەرەسى ەلداردى جانىنداي جاقسى كوردى.
زاڭعار جازۋشى، عۇلاما ويشىل مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ قازاقتىڭ ءبارىن جاقسى كورگەن تۇلعا بولاتىن. قايدا جۇرسە دە حالقىنىڭ بولاشاعىن، مادەنيەتىن ويىنان شىعارعان ەمەس. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىعان بەلگىلى ادەبيەتشى يراكلي لۋارسابوۆيچ اندروننيكوۆ «ادام اڭىز» دەپ باعا بەرگەن، باسقا شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا تەك «اباي جولىن» جازۋ ءۇشىن 15 جىل عۇمىرىن جۇمساعان تۇلعانىڭ بۇكىل ءومىرىن ءبىر ماقالامەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
