«Siz «Abaı jolyn» oqydyńyz ba? Oqymasańyz onda eshteńe oqymapsyz!». Bul nemis halqynyń jazýshysy Alfred Kýrellanyń jazýshy Muhtar Áýezovtiń ózine ári onyń týǵan eline de bergen baǵasy. M.Áýezovtiń shyǵarmalary 116 tilge aýdarylǵan. Jazýshy Á.Álimjanov eılonda bolǵan kezinde Halyqaralyq beıbitshilik syılyǵynyń ıegeri, býdda dininiń ataqty taqýasy Saranankara Theronyń minájat etetin bólmesinde bolǵanda saban tóselgen tósektiń janyndaǵy tek dinı kitaptar turǵan sórede aǵylshyn tilinde basylǵan «Abaı jolyn» kórgen. Taqýa «Abaı jolyn» oqyp bolǵannan soń, kitaptyń bir betine «Bul kitap maǵan álemdi keńirek tanýǵa kómektesti» dep jazypty.
1897 jyldyń qyrkúıeginiń 28 juldyzynda Qazaq halqynyń eń uly jazýshysy Muhtar Omarhanuly Áýezov dúnıege keldi.
Omarhannyń Qorlyqqa, Raqııa, Gúlsim, Zúbaıla esimdi tórt qyzy ákesin jan-jaǵynan qorshaı jamyrap kelse de, ol kóńil kóterip, jadyramaıtyn. Bunyń sebebi uly bolmaǵandyqtan edi. Ulynyń qas-qabaǵyna qarap otyryp ákesi Áýez de balasynyń egde tartyp, ul bala kórmegenin oılap qamyǵatyn. Uzaq túnderde kóz ilmeı bozartyp tańdy atyratyn. Nemere kórý Áýezdiń, ul súıý Omarhannyń úlken armandarynyń biri edi.
Kúzdiń alǵashqy aıynyń aıaqtalyp qalǵan shaǵy. Omarhannyń áıeli Nurjamal úıge bir kirip, tysqa qaıta shyǵyp damyl tappaı júr. Eki qolymen jaǵasyn ustaǵan Áýez ben Dinásil ishteı jaqsy tileý tileýde. Úlken shańyraqtyń jelbaýy keregeniń basyna baılandy. Nurjamal arqanǵa súıene ketti. Sol sátte «mine mende keldim» degendeı ińgalaǵan náresteniń daýsy estildii.
Dinásilde es joq:
- Úlken kisi qudaı berdi... Ul... Kindigin Bátımaǵa kestireıik.
– Durys. Minez-qulqy jaıdary, adal, momyn kelinime kestireıik. Má,
nemeremniń kindigin óz pyshaǵymmen kessin, – Áýez pyshaǵyn qynynan sýryp berdi. Bul shańyraqta budan on eki kún buryn Áýezdiń ekinshi jubaıy Saqysh dúnıege Ahmet atty ul balany ákelgen bolatyn. Sondyqtan qýanyshtary qoınyna syımaǵan úlkender «nárestelerge sýyq tıedi» dep qystaýǵa kóshti. Qystaýǵa kóshý úlken toıǵa daıyndyqtyń nyshany edi. Jıdebaıdaǵy Abaıǵa súıinshi suratyp, ári toıǵa shaqyrtyp arnaıy bir adam jóneltildi.
Áýez Abaıdan 15 jastaı úlken bolǵanmen, ekeýi arasy qyl ótpeıtin dos edi. Abaı aqyn jasy úlken dosy Áýezdiń aıtqan aqylyn tyńdap, qoshtap otyrǵan. Bulaı bolatyn sebebi Áýez óz zamanynyń ozyq oıly azamaty bolǵan. Ásirese túrki, shaǵataı ádebıetin jaqsy bilýimen qatar parsy ádebıetinen de habary mol, arabsha saýat biligi joǵary, asa zeıindi kisi bolǵan rýhanı baýyryn aqyn Abaı «Áýke aǵa» dep syılaǵan. Birde Áýezdiń inisi Samarhannyń uly Razaq Abaıdyń aýylyna kelip aqynnyń uly Aqylbaıdyń balasy Áýbákirmen asyq oınap otyryp qalǵanynan habardar bolyp Áýez aqsaqal jóninde habar estip-bilmek bolyp óleńge de qosqan:
Myna úıde otyr Razaq,
Eldiń jónin aıtar ma,
Shaqyryp alyp surasaq.
Úlken qoja – ortan qol,
Ózgeleri aty joq pen shynashaq.
Osyndaǵy Úlken qoja degeni Abaıdyń óziniń «Áýke» aǵasy Áýez aqsaqal. Abaı jaqsy habardy estı sala qýanyshqa syılamaqqa kúreń jorǵa atty jetegine alyp sol kúni keshke Bórilige keledi. Shildehana toıynda Áýez báıbishesi Dinásil ekeýi Abaımen keńese otyryp nemeresine «Muhtar» dep at qoıady.
Kópten kútken nemere Muhtar atasy men ájesiniń qamqorynda boldy. Anasy Nurjamal bolsa Muhtardy emizetin ǵana ana. Dinásil áje Muhtardy eshkimge ustatpaıtyn:
- Aınalaıyn Muhtarjan, kimnen týdyń?
- Kári apamnan týdym.
- Al, kimniń balasysyń?
- Atamnyń balasymyn...
Jastaıynan Abaıdyń Áıgerimnen týǵan úshinshi balasy Mekeshtiń (Mekáıil)
ertegilerin estip ósken Muhtar basqalardan esh aıyrmashylyǵy joq bala bolyp ósti.
Qandaı áńgime bolsa da esinde myqtap saqtap alatyn quıma qulaq bala Muhtar atasy Áýezdiń babalary týraly aıtqanyn da myqtap jattap alyp edi. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» surapylynan keıin Tobyqty rýyn Syr boıynan Shyńǵystaýǵa bastap qaıta kóshirip ákelgen Mamaı batyrdyń jaýynger serikteriniń biri qoja Baqshaıysh batyrdan – Saıaqyp, Saıaqyptan – Berdi, Tólegen, Qylysh týady. Al Túrkistanda oqyǵan Berdiden – Úsen, Býrahan, Áýezhan (Áýez), Samarhan, Kenjehan taraıdy. Áýezdiń báıbishesi, naıman ishinde sybannyń bedeldi adamdarynyń biri Jarqymbaıdyń qaryndasy – Dinásilden Omarhan dúnıege kelgen.
Kári apa atalyp ketken Dinásil Áýezden on jas úlken bolǵan. Beregirek kelgen soń kári apa úı jumysy, baladan bir jola qalǵan soń qyzy Nurǵanymnyń kómegimen Áýez Saqyshqa úılengen. Saqysh Kenesary hannyń inisi Naýryzbaıdyń bir jaýgershilikte alyp kelip aqyn Abaıdyń ákesi Qunanbaıǵa qaldyryp ketken erli-zaıypty kisilerdiń qyzy edi. Saqyshtan tórt bala bar. Olar – Arynbek, Qasymbek, Aǵzam jáne Ahmet. Áýezdiń Saqyshtan týǵan balalarynyń túri ózgesheleý edi. Arynbektiń uly Qudysh dóńes muryndy arabqa uqsas bolsa, keıin Abaıdyń nemeresi Jebesh – azan shaqyryp qoıǵan esimi Jebiráıil Turaǵululyna turmysqa shyqqan qyzy Raıhannyń kózi kók bolatyn.
Muhtar ásirese áızik, qus baý qaǵý atty asyq oıyndaryn jaqsy kóretin. Bul oıyndar kóbinese Omarhannyń ekinshi úıi – Mádınanyń úıinde bolatyn. Dinásil ájesi nemeresiniń utqanyn mártebe kóretin. Bala Muhtar áızik oıynynan utylyp qalsa, «kári apama aıtamyn» dep daý salatyn, keıbirde ózimen teńdes balalardan utylǵanyna shydaı almaı, namysy kelip jylaıtyn.
Saıyn dalanyń túlegi, kóz ashqannan atqa mingen bala Muhtar báıgege de qatysqan. Birde qolyna qamshy alyp ondaǵan shaqyrymdyq at báıgesine shabady. Alǵashqy kezde bárimen birge shaýyp kele jatqan Muhtar birazdan soń yryq bermegen attyń degenine kónip áıteýir shaba beredi, shaba beredi... Bala shabandozdy týystary kelesi kúni áreń degende taýyp alady.
Ákesi Omarhannyń armany tórt qyzdyń ortasyndaǵy Muhtardy 14 jasqa kelgenshe arabsha oqytyp atastyryp qoıǵan Naımantaıdyń qyzy Áıkejanǵa qosý edi. Sóıtip nemere súıip balasynyń rahatyn kórý edi. Biraq Semeıdegi Kamalı ǵaziret medresesinde oqyǵan Qasymbek ákesi Áýezdiń qostaýymen inisi Muhtardy 1909 jyly Semeıge oqýǵa beredi. Qasymbek Muhtardan on eki kún ǵana úlkendigi bar kenje inisi Ahmetti de Semeıdegi eki klastyq orys-qyrǵyz (qazaq) ýchılıesine oqýǵa túsiredi. Úlkeıe kele Ahmet Qasymbek aǵasyn bylaı dep eske alatyn: «Qaske men Muhtar úlken Semeıde bir úıde turdy. Men bolsam jańa Semeıde boldym. Senbi kúni boldy degenshe meniń eki kózim Ertistiń arǵy jaǵynda bolady. Qaske bazardan eki alma ákelip birin maǵan pansıonda jegizip, ekinshisin únemi úıge barǵanda jeısiń deýshi edi-aý».
Aýylǵa kelgen Muhtardyń formaly kıimin kórgende keıbir qarttar «sumdyq» dep shý ete tústi. Qasymbek pen Muhtardyń pirimiz qojanyń dástúrin buzyp, qalaǵa basqasha oqýy «Abaıdyń teris áseri» dep bildi bolys pen bıler jaǵy.
Qasymbek Semeıdiń muǵalimdik semınarııasyn 1913 jyly bitirip Moskvaǵa baryp, joǵarǵy oqý ornyna túsip, qaıtadan daıyndalyp, attanǵaly turǵanda, ish súzek aýyrýyna shaldyǵyp sol jyldyń qyrkúıek aıynda qaıtys bolady.
Muhtar oqýǵa óte alǵyr boldy. Aýylda Áýez atasynan arab áripterin jattaýda basqalardyń aldyna shyǵa qoımaǵan Muhtar, kúndelikti sabaqty oqý, jattaýǵa kelgen ıman-shartty basqalardan buryn bitirip Áptıek sháripke ózgelerden buryn jetken edi. Sabaqty jaqsy oqýdan ol Semeıde de taıǵan joq. Muhtardyń erekshe jan ekenin oqytýshylary onyń 1910-11 jyldary orys mektebinde oqyp júrgende-aq baıqaǵan. Bir ustazy «taza jazýdan» Muhtardyń dápterin saqtap, keıin úlken jazýshy bolǵan shákirtine syılaǵan.
Jas Muhtar qala jastarynan quralǵan fýtbol komandasynyń beldi múshesi de bola bildi.
Qoǵamdyq jumysqa belsene aralasý men qatar Muhtar ádebıetti janyndaı jaqsy kórdi. Birde on segiz jasar jigittiń qolyna Abaıdyń uly Maǵaýııanyń shyǵarǵan «Eńlik-Kebek» jyrynyń qoldan kóshirilgen nusqasy túsedi. Pesa osy jyr negizinde jazylady. Osylaısha 1917 jyldyń maýsymynda Oıqudyqta bolǵan qyz uzatý toıynda «Eńlik-Kebek» pesasy qoıylyp qazaq halqynyń teatr sahnasy ashyldy. Eńliktiń rolin Muhtardyń aǵasy, keskin-kelbeti qyzdaı Ahmet oınady. Kıiz úıdiń jartysy sahnaǵa aınalyp jurtty tań qaldyrǵan kórinis kezinde sahnanyń tórindegi sandyqtyń ishinde otyrǵan bireý tuńǵysh dala teatrynyń artısterine aıtatyn sózderin sybyrlap jetkizip jetkizip otyrdy. Bul balań jigit bolashaq uly jazýshy, osy pesany jazǵan 21 jasar Muhtardyń ózi edi.
Semeıde oqyp júrgeninde bolashaq jazýshyǵa bir kóripkel Muhtar Áýezov tanymaıtyn jazýy bar kitabyn ashyp otyryp: Atyń álemge jaıylǵan máshhúr adam bolsyń, Z ret úılenesiń dep aıtqan eken.
Muhtardyń úılenýine dombyra men skrıpkada sheber oınaǵan, Djek Londonnyń «Balalyq týraly ertegi» shyǵarmasyn aýdaryp kitap etip basyp shyǵarǵan Turaǵul Abaıulynyń «Meniń dosym Kákenniń Raıhan esimdi sulý qyzy bar» dep hat joldaýy sebepshi bolady. Jastar úılenip Muǵamıla esimdi qyz, Shoqan atty ul kóredi. Biraq bul jubaılyq ómir uzaqqa sozylmaıdy.
1923 jyly Lenıngradta oqyp júrgen Muhtar Áýezov Valentına degen qyzben kóńil qosady da 1927 jyly Eldes atty ul dúnıege keledi. Oqýyn bitirip 1928 jyly Tashkentke kóship kelgende aırylǵan ulynan keıin qyzy, bolashaq úlken tarıhshy ǵalym «M.Áýezov tvorchestvosynda Qazaqstan tarıhynyń problemalary» atty jáne basqa da úlken ǵylymı eńbekterdiń avtory Leıla dúnıege keledi. Biraq úılený jóninde resmı qujattaryn 1936 jyldyń 5-shildesinde alǵan. Bul týraly jazýshynyń jubaıy: Bulaı etýimizge es bilip qalǵan qyzymyz Leılanyń, birge turamyz al famılııalaryńyz nege basqa dep suraı berýi sebep boldy, dep ázildep aıtyp otyratyn.
Muhtar Áýezovte basqalar sııaqty adam balasy edi. Aǵasy Razaq Samarhanulynyń esteliginde aıtqanyndaı uldy bolýdy armandaǵan jazýshy Fatıma Ǵabıtovaǵa ǵashyq bolyp dúnıege ul bala keledi. Jazýshy 1942 jyly qarashanyń 10 juldyzynda Fatımaǵa joldaǵan hatynda: Bala bolsa atyn qarapaıym qazaqsha qoıma. Óz attarymdaı kitapsha qoı. Men Haıdar degen atty usynar edim, dep jazǵan. Murat Muhtaruly Áýezov búginde búkil elge belgili qoǵam qaıratkeri.
«Qarash-qarash» oqıǵasy, «Qıly zaman», «Kókserek», taǵy basqa da kóptegen shyǵarmalar men ǵylymı maqalalar jazǵan oıshyl óte balajan edi. Birde uly Ernar Soıalıstik Eńbek Eri Nurmolda Aldabergenovtiń uly Tólegenmen birge atqa mingen 12 jasar uly Ernar attan qulap qorqyp qalǵanda óziniń qatty qobaljyǵanyn baıqatpaı: Úreılenbe, seniń ákeń attan seksen ret qulaǵan, dep jubatqan. Sol balasy Ernar óse ataqty bıolog boldy. Aǵasy razaqtyń qyzy Gúlnardy kishkentaı kezinen qolyna alyp tárbıeledi. Nemeresi Eldardy janyndaı jaqsy kórdi.
Zańǵar jazýshy, ǵulama oıshyl Muhtar Omarhanuly Áýezov qazaqtyń bárin jaqsy kórgen tulǵa bolatyn. Qaıda júrse de halqynyń bolashaǵyn, mádenıetin oıynan shyǵarǵan emes. Lenıngrad ýnıversıtetinde birge oqyǵan belgili ádebıetshi Iraklıı Lýarsabovıch Andronnıkov «Adam ańyz» dep baǵa bergen, basqa shyǵarmalaryn bylaı qoıǵanda tek «Abaı jolyn» jazý úshin 15 jyl ǵumyryn jumsaǵan tulǵanyń búkil ómirin bir maqalamen aıtyp jetkizý múmkin emes.
