ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ بىلەتىن قازاق حالقى ءازىل ارقىلى كوڭىل كوتەرىپ قانا قويماي، اشەيىندە ايتىلا بەرمەيتىن، قوعامعا وي سالاتىن پىكىر بىلدىرەتىن بولعان. حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ازىلدەرى حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. كوپشىلىك ۇلى ادامداردىڭ ازىلدەرىن جاتتاپ الىپ ەلگە تاراتىپ وتىرعان. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى بۇل رۋحاني بايلىقتاردى جيناپ بۇگىنگە جەتكىزدى.
بۇكىل عۇمىرىن قاراتاۋ اتىرابىنىڭ اقىندارىن زەرتتەۋگە ارناعان عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى مايلىقوجانىڭ باسقا ءبىر ولەڭ مايتالمانى قۇلىنشاقپەن ازىلمەن ءسوز قاعىستىرعانىن جاريالادى:
مايلى، مايلى دەگەنمەن ماي بولمادىڭ،
جۇرتتان الىپ جەگەنمەن باي بولمادىڭ، – دەي بەرگەن
قۇلىنشاققا ولەڭنىڭ ار جاعىن مايلىقوجا بىلاي دەپ جالعاستىرىپ:
سەن قۇلىنشاق بولعالى تالاي بولدى،
ءيا قۇلىن، ءيا جاباعى، تاي بولمادى، – دەگەن ەكەن.
بەلگىلى ادەبيەتشى نەمات كەلىمبەتۇلى ءشادى اقىن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ جازعان كىتابىندا ونىڭ مايلىقوجا اقىنمەن ازىلدەسكەنىن كەلتىرگەن:
ءبىر جولى مايلىقوجا اقىن ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ:
ءشادى تورە كەلەدى جورعاسىمەن،
قۇداي ارتىق جاراتتى ول باسىنان، –
دەي بەرگەندە جاس ءشادى وزىنە ايتىلعان بۇل ءازىل شۋماقتى ءارى قاراي جالعاستىرا ءتۇسىپ:
پۇل ەمەس ولەڭ جيعان دورباسىنان،
ءار ءسوزى قۇيىلعانداي قورعاسىننان، – دەپ اقىن اعاسىنا ەركەلەي جاۋاپ قاتىپتى.
اقىن ءىلياس جانسۇگىرۇلى تۋرالى ءابدىلدا ءتاجىبايۇلى «ەسىمدەگىلەر» اتى ەستەلىك كىتابىندا ادەمى جازعان: وزگەلەر قىزىققان عاجايىپ اقىنعا مەن دە قىزىعاتىنمىن. ءۇش-ءتورت رەت اڭدىپ تۇرىپ، قىزمەتتەن قايتقان كەزىندە ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالىپ ءجۇردىم.
ول مەنەن ءار نارسەنى ءبىر سۇراپ سويلەتۋگە، مەنى بىلۋگە تىرىسادى. مەن سويلەي بەرەمىن، سويلەي بەرەمىن. مەن وعان ويداعىمنىڭ ءبارىن ايتتىم. وسى قالادا ينتەرناتتا تاربيەشىمىز بولعان ابىلقايىر ساتبەكوۆ پەن شىمكەنتتەگى تاڭىربەرگەن وتارباەۆتار تۋرالى تۇگەل ايتتىم.
- ءسىزدى ەكەۋى دە ءجۇدا جاقسى كورۋشى ەدى، اۋىزدارىنان تاستاماۋشى ەدى، -
دەيمىن ابدەن جەتكىزۋگە تىرىسىپ.
- مەن ۇستازدارىم جاتتاتقان ءىلياس جىرلارىن دا توگىپ-توگىپ جىبەرەمىن.
«جاستاردى» انمەن سۇڭقىلداتىپ، ەگەر تىڭداساڭىز «بەتاشاردى» دا ايتىپ بەرەيىن دەيمىن ەنتىگە سويلەپ.
- «بەتاشار» دا ۇناي ما ساعان؟
- ءجۇدا ۇنايدى، اعا! – دەيمىن بوگەلمەي.
- «ءجۇدانى» كوپ ايتادى ەكەنسىڭ، ءابدىلدا.
- «ءجۇدانى» ءجۇدا كوپ ايتامىن، اعا.
ءىلياس ەرىكسىز داۋىستاپ كۇلەدى...
مەن سودان كەيىن «ءجۇدانى» (وزبەكشە «وتە»، «ءتىپتى» دەگەن ماعىنادا عوي)
بايقاپ ايتاتىن بولدىم.
مايلىقوجا مەن قۇلىنشاقتى ءپىرىم دەپ بىلگەن اقىن جامبىل جابايۇلى دا ءازىل ايتار كەزدە تارتىنىپ قالماعان. قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ اتاقتى ونەرپازى قانابەك بايسەيىتۇلى جامبىل اقىنمەن بىرگە جول جۇرگەن كەزىندەگى ءبىر وقيعانى ەستەلىك كىتابىندا بىلايشا باياندايدى:
«ءازىلىڭ جاراسسا اكەڭمەن وينا» دەيتىن قازاق ەمەسپىز بە، قارتتى جان-جاقتان قاۋمالاپ الۋان ءتۇرلى سۇراقتار قويامىز.
- قالاي توقال الاسىز با؟ ماسكەۋدەن كەلگەن سوڭ الىپ بەرەمىز، – دەپ تە
ازىلدەدىك. ءازىل سوزدەن جاكەڭ ساسقان با، ولەڭدەتىپ قويا بەردى:
قىز تۇگىل، ەندى بىزگە كەمپىر قايدا؟
تەككە قاراپ جۇرگەننىڭ ءوزى پايدا.
ارشىن ءتوس، الما مويىن، اقشا بەتتى
القىمداپ جاتۋشى ەدىك تەرەڭ سايدا، – دەپ سالدى. ەرلى-ايەل
بولىپ ءبارىمىز كۇلدىك».
ءجۇز جاساعان اقىننىڭ حاتشىسى بولعان عالي ورمان 95 جاستاعى اقىن جامبىل تۋرالى كۇندەلىگىنە جازىپ وتىرىپتى: «5 شىلدە، 1940 ج. ماسكەۋدەن كينوبريگادا مەن سۋرەتشىلەر كەلدى. ولاردى جاقسىلاپ ورنالاستىردىق. جاكەڭ:
– وسى جامبىل ەندى اۋىرا قالسا، قالاي بولار ەكەن، دەپ سۋرەتكە تۇسىرگەلى جۇرسىڭدەر عوي، – دەپ قالجىڭدادى.
ءبىر كۇنى جامبىلدىڭ ۇيىنە كۇيشى دينا كەلەدى.
دينا: – اڭساپ كەلدىم دەسە، جاكەڭ:
– مەن دە سەنى سارسىلىپ كوپ كۇتتىم. ءيا، توتى قۇستاي تارانىپ، اققۋ قۇستاي سىلانىپ، ويىڭ كىمدە؟
– ويىم سەندە.
– وعان جاراساق قوي، شىركىن! اتتەڭ جيىرما بەسىمدە كەزدەسپەدىڭ-اۋ!
دينا:
– جيىرما بەس ماعان تاعى قايتىپ كەلدى، سالەمىن التىن كۇننىڭ الىپ كەلدى، – دەپ كۇنەمەگە سايراپ جۇرگەن ءوزىڭ ەمەس پە؟!
- ەسىتكەن ەكەنسىڭ-اۋ، ديناجان. ونىڭ راس، سەن دە، مەن دە باقىتتى
زاماندا جاساردىق قوي. شىن ايتامىن، جيىرما بەس قايتا اينالىپ كەلدى ەمەس پە؟
– ءيا، جاكە، سەن ساۋلەتتى جىگىت بولدىڭ، مەن ساۋكەلەلى قىز بولدىم، بىزدە ارمان جوق ەندى.
– ديناجان، قالجىڭدى قويىپ، دومبىراڭدى قولىڭا الشى؟ كۇيىڭدى ساعىندىم.
داستارقان جايىلىپ، شاي كەلگەنشە دينا «قايران شەشەمدى»، «كىشكەنتايدى» توگىپ-توگىپ سالدى. جامبىل ناساتتاندى:
– دينا ءوزىڭ ىزدەپ كەلدىڭ، ەندى سەنى جىبەرمەيمىن. قوي سويامىز.
– قوي سويعان سوڭ توي بولار.
– توي بولعان سوڭ وي بولار.
دينا وعان: – ادەپتەن مەن دە اسپايىن، وزىڭە سەنسەڭ قاشپايىن، – دەپ جاتىر. جۇرت قاريالاردىڭ بۇل بۇكپەسىز قالجىڭىنا تاعى دا كۇلىسىپ الدى».
قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىندارىنىڭ ءبىرى قاليجان بەكقوجين ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە ءسابيت مۇقانۇلى تۋرالى ادەمى جازعان: «ەسىمدە، سابەڭنىڭ ءبىر كەزدە تسەيلونعا ساپار شەگىپ قايتقانى اقيقات. مىنە سول ساپارىنان مارقاكول جاعاسىندا شالقي اڭگىمە شەرتىپ تۇر.
– مەن – دەپ كەتتى سابەڭ، – تسەيلوندا مۇسىلماندار دا بار ەكەن، قالىڭ جىنىس ىشىندە تۇراتىن يمامنىڭ اعاش شاتىرىنا بارىپ سالەمدەستىم. سىزدەرگە بەكەر، ماعان شىن، كورگەنىمدى ايتايىن، يمام ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا الدىمىزعا ۇزىندىعى 20 مەتر قىزىل باس كەسىرتكە ىرگەدەن جورعالاپ كەلدى... يمام دۇعا وقىپ ەدى، الگى جىلاننان دا ۇزىن كەسىرتكە عايىپ بولدى.
كوڭىلدى جۇرتتى كۇلدىرۋ ءۇشىن ءازىل رەتىندە مەن: – «سابە، وسى ءسىزدىڭ الگى كەسىرتكەلەرىڭىزدىڭ ۇزىندىعى تارباعاتايدا 7 مەتر، زايساندا 10 مەتر، ەندى 20 مەترگە قالاي ىرشىپ كەتتى» – دەپ، قالىپ ەدىم، سابەڭ ابىرجىعان جوق، ادەتىنشە قۋلانا كۇلىپ، – قاليجان، ونىڭ انادايى دى، مىنادايى دا بولادى – دەپ ءسوزىن جالعاستىرا بەردى».
اتاقتى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقۇلى تۋرالى كۇدەرباي ەلتايۇلى اقساقالدىڭ ەستەلىگىندە سازگەردىڭ ءبىر ءازىلى باياندالادى. بىردە ءشامشى اعامىز ءوزىنىڭ اۆتوكولىگىمەن كورشى اۋىلداعى جاعالبايلى رۋىنىڭ قىمىزىن ءىشىپ وتىرىپ، اق جاۋلىقتى انالار مەن اقساقالدى قاريالارعا:
– مەن تولەگەننىڭ ءىنىسى بولامىن، جەسىر جەڭگەم قىز جىبەكتى ىزدەپ جۇرگەن قاينىسى مىنا مەن بولامىن، دەگەندە بارلىعى راحاتتانا كۇلىپ، ءشامشىنىڭ ورىندى ءسوز تابا بىلگەنىنە قايران قالىستى.
اتاقتى اقىن قادىر مىرزا ءاليدىڭ «ءيىرىم» اتتى كىتابىندا دا ازىلدەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى جازىلعان. «ءبىز دە قازاقپىز» تۋىندىسى ءۇشىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، «لەنينگراد»، «زۆەزدا» جۋرنالدارىندا قاتتى سىنعا ۇشىراعان اقيىق اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ قالامداس ءىنىسى جۇبان مولداعاليگە بىردە: – «ءبىز دە قازاقپىزدى» جازىپ، مەن تاياقتىڭ استىندا قالىپ ەدىم، «مەن – قازاقپىن!» دەپ سەن مەملەكەتتىك سىيلىق الدىڭ. شىركىن باققا داۋا جوق قوي! – دەپ قالجىڭداپتى.
ەندى بىردە ساعىنعالي سەيىت، قادىر مىرزا ءالي جانە جۇبان مولداعالي ۇشەۋى كۇتپەگەن جەردەن كىتاپ دۇكەنىندە كەزدەسىپ قالادى. كىتاپ سورەلەرىن ءبىراز قاراعاننان كەيىن جۇبان مولداعالي: – ءجا، مىنا ارادان ەشتەڭە كورە المادىم. قايدا كەتكەن تاماشا كىتاپتار؟ – دەپتى. – قايدان بولسىن؟ ونىڭ ءبارى مىنا قادىردىڭ ۇيىندە! – دەپتى ساعىنعالي سەيىت.
جۇبان اعامىز: – ودان نە پايدا؟ ءبارىبىر بەرمەيدى! – دەيدى. سوندا قادىر مىرزا-ءالي: – ءىنىنىڭ بەرەتىنى ءبىر-اق نارسە! – دەپتى.
بۇل كەزدە دۇكەننەن شىعىپ بارا جاتقان جۇبان مولداعالي كىلت توقتاپ كەرى بۇرىلىپ: – ول نە نارسە؟ ءىنىنىڭ بەرەتىنىن ايتام دا...
- نە بولۋشى ەدى؟ ارينە، ىنىلىك سالەم! – دەپ جاۋاپ بەرىپتى قادىر ءىنىسى
قۋلانا جىميىپ. بۇنداي جاۋاپتى ەستىگەن جۇبان اقىن: – شىنىندا دا بىردەڭە بەرەدى ەكەن دە تۇرسام! – دەپ كۇلىمسىرەپ كەتە بارىپتى.
ونەر ادامدارىنىڭ قالامعا جاقىن جۇرگەندەرىنىڭ ءبىرى ءاسانالى ءاشىمۇلى. ءاسانالى اعا ءبىر ماقالاسىندا قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ اعا بۋىن شەبەرلەرى سەركە قوجامقۇلۇلى تۋرالى قىزىقتى وقيعانى كوپشىلىككە جەتكىزگەن.
بىردە سەراعاڭمەن رەستورانعا بارعان نۇرمۇحان ءجانتورين داياشىمەن ستاقانعا كونياك قۇيىپ، ىشىنە شاي قاسىق سالىپ اكەلۋگە كەلىسەدى. نۇرەكەڭ كونياكتى قاسىقپەن شايقاپ وتىرادى. اسا سەزىمتال سەراعاڭ: «ءاي، نۇرمۇحان، سەنىڭ شايىڭنان نەگە بۋ شىقپايدى، سۋىپ قالعان-اۋ ءسىرا» دەپ سىلق-سىلق كۇلىپتى. سوندا نۇرمۇحان: «تۋ، سەراعا» دەپ ستاقاندى يتەرىپ تاستاپ، تۇرىپ كەتىپتى.
شاكەن ايمانۇلىنىڭ ءازىلدى قالاي باعالاعانىن كوپشىلىك ونىڭ «تانا جەڭگەيدىڭ كەلىندەرى» فيلمىنەن جاقسى بىلەدى. ۇلى رەجيسسەرمەن قىزمەتتەس بولعان مارك بەركوۆيچ تە ش.ايمانۇلىنىڭ ازىلدەرى تۋرالى ەستەلىك كىتابىندا جازعان. كومپوزيتور مۇقان تولەبايۇلى «پوبەدا» اۆتوكولىگىن ساتىپ الىپتى. بىردە كوشە بويىمەن كەتىپ بارا جاتقان شاكەن ايمانۇلىن كورىپ جاقىن كەلىپ توقتاپ، ەسىگىن اشىپتى دا: «وتىرىڭىز، شاكە»، – دەپتى. شاكەن بولسا: – وتىرا المايمىن، ءبىر جۇمىسپەن وتە اسىعىپ بارا جاتىر ەدىم، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. «اقىر اسىعىس ەكەنسىز، اپارىپ سالايىن» – دەيدى كومپوزيتور. «راحمەت. كەلەسى ءبىر رەتتە بولماسا، بۇگىن وتە اسىعىسپىن» – دەپ شاكەن ءيىلىپ ىزەت كورسەتەدى. «سىزگە نە بولعان، وتىرىڭىزشى ەندى!» دەپ وتىنەدى مۇقان تولەبايۇلى. «جوق، كەشىگىپ بارامىن!» – دەگەن شاكەن ايمانۇلى باسقا كوشەگە بۇرىلىپ جۇرە بەرىپتى.
اتاقتى دراماتۋرگ قالتاي مۇحامەدجاننىڭ قالجىڭدارىنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپ بولىپ شىققانى بەلگىلى. ءوزىنىڭ ايتۋى: جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنان كەتەيىن دەپ جاتقان كەزىم. 1984 جىل. دىنمۇحامەد قوناەۆ قابىلداۋىنا شاقىردى.
- سەنى باسقا قىزمەتكە اۋىستىرايىن. اناۋ، كينو كوميتەتىنىڭ باستىعى
ءلايلا عالىمجانقىزىنا ورىنباسار بولىپ بارساڭ قايتەدى؟
- وي، ديمەكە، مەن ەكى ايەلگە قاتار قالاي ورىنباسار بولام؟ – دەدىم.
ديمەكەڭ كۇلدى.
- و قالاي، ەكى ايەلگە بىردەي ورىنباسار بولاتىنىڭ؟
- ەندى، ديمەكە-اۋ، ۇيگە بارعان كەزدە كەلىنىڭىزگە ورىنباسار، جۇمىسقا
كەلگەندە لايلاعا ورىنباسار بولعاندا مەنەن نە قالادى؟ – دەدىم.
ديمەكەڭ جىميعان قالپى:
- وندا ەرتەڭ حابارلاسشى، – دەدى.
ەرتەڭىنە، مەن قازاقستان كينەماتوگرافيستەر وداعىنا باستىق
بولىپ تاعايىندالدىم.
ۇلىلاردىڭ ازىلدەرى وتە كوپ، ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ماقالا بارىسىندا جازىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. قالاي بولعاندا دا كوڭىلدى جۇرەيىك، اعايىن.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
