مەن قانات قامبارۇلىن بۇرىننان بىلەمىن. ءتىپتى ەرتەدەن. قانات قامبارۇلى احمەتوۆ ەسىمى بيولوگتاردىڭ ىشىندە بەلگىلى، قۇرمەتپەن ايتىلارىنا دا قانىقپىن. عالىم جايلى ايتۋ، ەگەر ايتپاق كەيىپكەرىڭىز شىن كانىگى، تەرەڭ ءپروفيلدى عالىم بولسا، وتە اۋىر.
ويتكەنى ول سەنىڭ از بىلەر سالاڭ، ارالاسپاعان ورتاڭ. سونوۋ شاقتا لامارك ەنگىزگەن “بيولوگيا” ءىلىمىنىڭ نەگىزى ءومىر دەگەن سوزدەن باستاۋ الادى. مەديتسينا، ۆەتەريناريا، اگرونوميا، زووتەحنيكا، پسيحولوگيا، ازىق ءوندىرىسى، فارموكولوگيا، بيوتەحنولوگيا، سەلەكتسيا ت.ب. سەكىلدى بۇگىنگى كۇنگە كەرەك عىلىمدار باستاۋىندا بيولوگيا بار.
مەن سەكىلدى بيولوگيا ىلىمىنەن الشاق ادام قانات اعامەن ءار سويلەسكەن شاعىمدا ۆيرۋسولوگيا، باكتەريولوگيا، ميكولوگيا، اراحنولوگيا، اكارولوگيا، ەنتومولوگيا، كلەوپتەرولوگيا، تەريولوگيا سەكىلدى قۇلاعىما جات، سانامنان الىس تەرميندەردى ەستىپ وسى كاتەگورياداعى تىرشىلىك يەلەرى تۋرالى مول قانىعىپ قالارىم انىق.
مالەكۋليارلى بيولوگيا، تسيتولوگيا تۋرالى دا ءسوز قوزعالىپ، ەتولوگيانىڭ سالدارى ۇلتتىق تانىمعا اسەر ەتپەي مە، دەگەن سۇراق ساۋالدارعا دا جاۋاپ ىزدەپ كەتەرىمىز دە بولادى.
قانات قامبارۇلى ءار جاڭالىعى مەن ءوز ويىن ايتاردا ۇلت تانىمىنا ءمان بەرە وتىرىپ، وسى تۋرالى قازاق جۇرتىندا قانداي تۇسىنىك بار ەدى دەپ وزىنە دە، وزگەگە دە ءمان بەرىپ پىكىر پاراساتىنا بايلام تاستاپ وتىرارى دا بار.
سونىمەن...
عالىم
عالىم دەگەنىمىز سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرەتىن ەمەس، دۇرىس سۇراق قويا بىلەتىن ادام. كلود لەۆي روسس
بيولوگيادا ءار جاڭالىق باقىلاۋدان باستاۋ الادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ دە زەرتتەگەن دۇنيەسى ۇزاق جىلداردىڭ جەمىسى. قانات قامبارۇلىنىڭ كانديداتتىق دەسسەرتاتسياسى جالپاق قۇرتتاردىڭ ءبىر كلاسى سورعىش قۇرتتار جايلى. عالىم ءوزى ايتقانداي بۇلاردىڭ 4 - 30 مىڭداي ءتۇرى بار. بۇلاردىڭ ءبارى پارازيتتىك عۇمىر كەشەدى.
شىن دارەجەسىندە وسىنداي كۇردەلى تاقىرىپتارعا بارۋ ءۇشىن تەرەڭ اقىلمەن بىرگە قاجىرلى قايرات كەرەك. ۇلى جاڭالىقتار ۇزاق ىزدەنىستەن سوڭ عانا اشىلادى. بۇل عىلىمنىڭ جازىلماعان زاڭى. قانات قامبارۇلى وسى ءبىر كۇردەلى سالانى ەرتەدەن زەرتتەپ كەلەدى. قاي كەزدە كابينەتىنە كىرسەم دە وڭ جاعىندا ميكروسكوپ تۇرادى.
“ترماتودتىڭ كوبەيۋ جولدارى ميكرومورفولوگياسى مەن گيستوحيمياسى” بۇل عالىمنىڭ كانديداتتىق دەسسيرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى. ترماتودتى زەرتتەۋ ىجداھاتتى قاراۋمەن بىرگە تالماي ىزدەنۋدى كەرەك قىلارى ءسوزسىز. قاراپايىم كوزگە تۇسپەس جالپاق قۇرتتاردى ەلەكتروندى ميكروسكوپپەن، ياگنىي وسى كۇنگى سوزبەن ايتساق - نانوسترۋكتۋراسىن باقىلاۋ، ونى قاعازعا ءتۇسىرۋ، اقپاراتتاردى قورتۋ سول ارقىلى بايلام جاساۋ ەرەن ەڭبەك كورىنىسى.
جالپاق قۇرتتاردى زەرتتەۋ وتكەن عاسىردا بەلەڭ الدى. پارازيتتىك عۇمىر كەشەتىن بۇل تىرشىلىك يەلەرى، وتە جىلدام داميدى. سالار جۇمىرتقاسى اسا مول. بارىنە ءتان بەلگى ەكى سورعىشى بولادى. قانات قامبارۇلى وسىنداي قازاق بالاسىنا اسا ءتان ەمەس عىلىم سالاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى دەسەك جازا باسپايمىز.
كەيىنگى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى دا وسى ەڭبەكتىڭ ارعى جالعاسى تەكتەس. ترماتودتاردىڭ تەرىلىك-بۇلشىق ەتتىك قاباتتارى مەن اسقورتۋ قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەلەكترون ميكروسكوپيا ادىسىمەن زەرتتەۋگە ارنالعان. جالپاق قۇرتتاردىڭ بۇل توبى وزگەرۋگە بەيىم ءارى ىڭعايلانعىش.
ىزدەنىس جولىندا انىقتاعان جاڭالىقتارىن قانات اعا احمەتوۆ ۆەليكوبريتانيا، ۆەنگريا، سلوۆەنيا، يتاليا، چەحيا، حورۆاتيا سەكىلدى ەلدەردىڭ لابوراتوريالارىندا پىسىقتاپ، جاڭا تاجىربيە جيناقتاپ ءوز بىلگەنىمەن بولىسۋدە. ياعني، عىلىمداعى الدىڭعى قاتارلى شەتەل قازاق عالىمىمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋدە.
ق.ق.احمەتوۆ جوڭعار الاتاۋى، زايسان ويپاتىنىڭ بيوورتاسى، ارتۇرلىلىگى بويىنشا قازاقستا-رەسەي-اعىلشىن عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ، قىزىقتى دا، قىراۋىر جۇمىستار اتقاردى، جاڭا پايىمنىڭ، سوڭعى تۇجىرىمداردىڭ كونتسەپتسياسىن جاسادى.
تابيعاتتاعى كوپتەگەن سىر – اشىلماعان سيقىر ساندىق، سولاردىڭ ءبىرى دەپ ۆەتەرەناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پروفەسسور جۇماش امانگەلدى سالىمگەرەيۇلىمەن، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى دونچەنكو ا. س. بىرگە بۇزاۋباس قوڭىدىڭ تۋبەركۋلەز قوزدىرعىشتارىنا قارسى قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ جۇمىسى. ارينە بۇل ىزدەنىستىڭ بولاشاعى بار، ول الداعى ماقساتتاردىڭ ءبىرى.
پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇرعىنى رەتىندە، قازقوناق – تابيعي ەسكەرتكىشتىڭ ساقتالۋىنا ءبىراز قىزىمەت جاسادى، 90-ى جىلدار باسىندا قوقىس ورنىنا اينالىپ باراجاتقان كەزدە، نازار اۋدارتىپ قولداۋ تاپتى. وسى سالا اعامىزعا جات جۇمىس ەمەس ەدى، ول ەلىمىزگە تانىمال، كورشى ەلدەردىڭ - رەسەي، گرۋزيا عالىمدارىمەنەن ەلىمىزدىڭ بىرنەشە ەكسپەديتسيالارىندا، بىرنەشە ايماعىندا جۇمىس جاسادى. ونىڭ ناتيجەلەرىدە جامان ەمەس.
وسى ورايدا پاۆلودار مەمملەكەتتىك ينستيتۋتىندا 2005 جىلى پالەونتولوگيالىق وتريادتتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان دا وسى ادام، بۇل قۇرىلىم جىلسايىن جۇمىسىن ىستەپ كەلەدى، ەرەكشە تاريحي ورىندى قالپىنا كەلتىرۋ، ساقتاۋ سەكىلدى كەسەك ىستەر قانات قامبارۇلىنىڭ عالىمدىق پورترەتىن اشادى.
ۇزاق اڭگىمەلەسكەن ءبىر تۇستاردا جازدا مازا بەرمەس شىركەي جايلى دا ايتىپ قالدى.
-جالپى شىركەيلەر تابيعاتىندا ءبارى دەرلىك قانسورعىش ەمەس.
-قىزىق ەكەن...
-ءيا، قىزىعى سوندا.شىركەيلەر، ەرتىس وزەنىنىڭ ورتا اعىسىندا، بالاڭقۇرت شاعىندا كەرەك اسىلىن تاپپاي قالادى.
-نەلىكتەن.بۇل تابيعاتتا بۇرىننان سولاي ما؟
-بۇرىن ءبارى ويداعىداي، ءوز زاڭىمەن جۇرگەن. بىراق 70-ءى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ شىركەي بالاڭقۇرتتارى كۇش الار كەزدە بۇقتىرما سۋ قويماسىنىڭ ارتىعىن ەرتىسكە جىبەرەدى. كەنەرىنەن اسقان سۋ بار بالشىق، قۇم ، كۇل، ساز وسى جەرگە كەلەدى، اسا جىلدامدىقپەن كەلگەن لايلى سۋعا شايىلىپ كەتپەس ءۇشىن قورەگى از جەرلەرگە بەكىنىپ دامي باستايدى. وسى قيىندىققا كەزىگىپ دامىعان بالاڭقۇرتتان شىققان ەرەسەك انالىعى شىركەي، ۇرپاقتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن قورەك كوزى رەتىندە التەرناتيۆا ەسەبىندە ادامعا شابۋىل جاساي باستايدى. شىركەيدىڭ ەر تۇقىمدىسى قورەگىن وسىمدىكتەن الادى. دەمەك جەر بەتىندەگى كوپ زالالدى ادامنىڭ ءوزى تۋدىرادى. سول ءۇشىن زاردابىن تارتاتىن دا ءوزى...
بولعان ءىس بولدى، ەندى وسى ورايدا شەشىم شارالار ىزدەۋ قاجەت بولعان سوڭ، كەلەسى جۇمىس اتقارىلدى. قانات قامبارۇلى عالىم رەتىندە رەسەي،ءنوۆوسىبىر “سيبيوفيرم” كومپانياسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ماسا بالاڭقۇرتتارىنا قارسى قولداناتىن “باكتيتسيد” پرەپاراتىنا شىركەيلەر بالاڭقۇرتتارىنا قارسى پايدالانانۋعا تەحنولوگياسىن جاساپ قولدانىسقا ەنگىزدى. وسى تەحنولوگيا «كەدەندىك مەمەلەكەتتەر وداعىنا» پادالانۋعا ورتاق دەپ بەكىتىلدى. ارى قاراي ۇنسىزدىك...
شىركەيگە قارسى قولداناتىن پرەپاراتىڭ اتالۋى توراڭعى اعاشىنا بايلانىستى. توراڭگى – شولدە وسەتىن تەرەك اعاشى ەكەنىن دە ەستىپ تاڭ قالعانىم دا راس. مىسالى وسى توراڭعىنىڭ اتىن عالىمدار وسى كۇنى قانسورعىشتارعا قارسى قولدانىپ جۇرگەن پرەپاراتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ميكروبقا بەرگەن – ءجاي تىلمەن جازساق- تۋرانگيەنزيس دەپ اتالادى. بۇل اعاش تەك بىزدە عانا وسەدى –ىلە وزەنىنىڭ بويىندا!
“Bacillus thuranqienesis” دەپ اتالار پرەپارات كەيىنگى كەزدە وسى نەگىزدە اقش-تا “ۆەكتوباك”، رەسەيدە “باكتيتسيد” دەگەن اتپەن شىعىپ جاتىر. بۇل پرەپارات تەك ماسا، شىركەي بالاڭقۇرتتارىن عانا ولتىرەدى.
قانات اعاممەن ءار اڭگىمە مەن ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ، وردالى قازىنا.
اعانىڭ ءوز ءسوزى...
مەن 1961 جىلى 10 اقپان كۇنى پاۆلودار وبلىسى، قاشىر اۋدانىنا قاراستى، پەسچان اسىلتۇقىمدى زاۋىتنا قارايتىن، ەرتىس وزەننىنەن 30 شاقىرىم داي جەردە، قىر دالادا جاتقان بارقى دەپ اتالاتىن، كىشكەنتاي، قازاق تۇعىندارى بار اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپپىن. بارقى دەگەن نە اتاۋ ەكەنىن ەندى ءبىلىپ ءجۇرمىن، مەنىم ويىمشا ۋاق رۋىندا اتى شىققان باتىردىڭ ەسىمەن اتالعان بولۋ كەرەك. بۇل اۋىلدىڭ وسى كۇندەرى ورنى دا جوق. تەك توبەدە ورنالاسقان زيراتتار ارقىلى بولعانىن ەل بولعانىن سەزۋگە بولادى. اۋىلعا جاقىن بيىكتەۋ جەردە ەسكى زيراتتار بولاتىن، مەنىڭ بالا كەزىمدە دە ولار ەسكى ەكەنى بىلىنەتىن. سازبالشىققا جىلقى قىلىمەن قوي ەشكى ءجۇنى ارالاستىرىپ جاساعان كۇيدىرمەگەن كەرپىشتەن سوقتىرىلان بولۋ كەرەك، الىدە سول جارتىلاي سىنىپ كيراعان تۇرىندە تۇر.
ۇيدە ءتورت قىزدان كەيىن تۋىپپىن، اتىمدى ۇيدەگىلەر قانات دەپ اتاپ قويىپتى. جالاڭ اياق ، تاياقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، نوسەر جىلى جاڭبىردان كەيىن قۋانا شاپقان اۋىلىم سول بارقى. بۋل اۋىل ءتىپتى وتە كىشكەنتاي بولسا دا، وسى كۇنى مەن ويلاسام قازاقتىڭ ءبىر كىندىگى، ءبىر ەرەكشە قاسيەتى بار بولاتىن جىلىلىعى جايىلعان جەر ەدى. مۇمكىن كىندىك قانىم تامعان جەر بولعان سوڭ سولاي بولار ما. اكەم سول اۋىلدىڭ باسشىسى، اگرونومى بولاتىن. مەنىڭ ويىمشا ول كىسىنى بارلىعى شىنايى سيلايتىن.
ەسىمدە، بالا كەزىمىدە، ۇيدەگى اۋىل جۇمىسى مالعا قاراۋمەن وتەتىن. وسى مال دەمەكشى، مال ورىستەن قايتاردا، اۋىلدىڭ شەتىندە مال كەلەر جاعىندا اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى –قاريالارى جينالىپ ءتۇرلى اڭگىمە، ەستەگىلەرىن ورتاعا سالىپ وتىراتىن، بىزدەر –بالالار سول ۇلكەندەرگە جاقىنىراق وتىرۋعا تىرىساتىنبىز. مالدى توسۋعا مەن ادەيى ، الگىلەرگە جاقىنىراق جەردەن ورىن الۋ ءۇشىن ەرتەرەك باراتىنمىن. كوپ قىزىق انگىمە، داستان، جىرلاردى سول جەردە ەستىگەنىم ەستە قالدى. سول اقساقالدار بىزدەردى شەتتەتپەي، كادىمگى تاربيەلەدى دەپ ويلايمىن. اسىرەسە جۇمابەك دەگەن، سوعىسقا قاتىناسقان اقساقالدىڭ اڭگىمەسى، جىر داستاندارى قاتتى قىزىقتىراتىن، ءتىپتى ءوزى شىعارعان اۋىلىمىزعا ارنالعان ولەڭدەرى ادەمى، كوركەم بولىپ كورىنەتىن (كەي جەرلەرىن ۇقپاسام دا), مايداندا ءجۇرىپ شىعارعاندارى دا كوپ سياقتى بولاتىن. ەڭ العاش رەت سول اۋىلدا قازاقتىڭ باتىرلارى تۋرالى، ەجەلگىدەن قازاقتار جەر ءۇشىن ەل، قامىن ويلاپ كۇرەسىپ تىنىم تاپپاعانىن ءبىلدىم. ورىس-كازاكتارى تۋرالى، ولاردىڭ قازاق ىشىنە قالاي كەلگەنىن، كىمدى قاي جەرلەردەن قۋعانى جايىندا ەستىسەم دە، كوبىن شالا تىڭداپ بالالىقپەن جۇرسەم دە، بۇل مەنىڭ ۇعىنعان تاريحىم. ءوز جەرى ءۇشىن جان بەرىپ، جان العان اتالارىمىز بولعانىن مەن سوندا ۇعىنعانمىن. كەيىن تەرەڭ عىلىمعا بارعاندا دا، مەن قازاق دەگەن ۇلتتىڭ بالاسىمىن، مەن نەگە كەم بولۋىم كەرەك دەگەن نامىس جانىمدى قايراپ تۇراتىن.
ازامات
ەلىن سۇيمەگەن، ەشتەڭەنى سۇيە المايدى
دجوردج بايرون
بۇگىنگى قىرىق قىرلى جاعدايلاردا سىرتى ماقتاۋلى، كوپىرمە ءسوزدى كوپ ادامنىڭ ىشكى الەمى سونشا سۋىق، ءارى بوس ەكەنىن دە بىلەمىن.
قانات اعامىز ولاي ەمەس!
ءار كەزدە، ءار جاعدايعا دا ءوز كوزقاراسى بار. اينىماس اقيقات جولىنان ازىپ، شالىس باسپاسىن قاسىندا جۇرگەندەر دە بىلەدى. سونوۋ بالا كەزىنەن قالعان قىمبات تاربيە، جاقسى تۇقىمنىڭ، اسىل ءناسىلدىڭ كورىنىسى وسى بولسا كەرەك.
دۇنيە استى ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقان شاقتا دا، وزگە ەل ىڭعايلى كاسىپ، پايدالى ءناسىپ تاپقان ۋاقتا دا، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ءاۋ باستا تاڭداعان جولدان شەت كەتپەي، عىلىم جولىنان الىستامادى.
ءتىپتى ەرلىككە بەرگىسىز ەرەن ەڭبەكتەر اتقارعانى دا بەلگىلى.
ا.د.فرەزورگەر رەكتور بولىپ تۇرعان شاعىندا، ق.ق.احمەتوۆ جاراتىلىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەدى. وقۋ عيماراتتارىنىڭ كوبى ساتىلىمعا شىعارىلىپ، جەكەشەلەندىرۋ دەگەن ەل جەلكەسىن قيار كەزەڭ.
وسىنداي قىستالاڭ كۇندە بۇگىنگى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتى تالاپايعا كەتۋگە ىڭعايلانعان. سول كەزدەگى باسشىلىق (رەكتورمەن بىرگە) بۇعان دەيىن قانشاما شاكىرت وندىرگەن وردانىڭ توبەسى توزىپ تۇرعانىن جەلەۋ ەتىپ، ساتامىز دەپ شەشكەن. ءوزى وقىعان وقۋ قۇجىراسىنىڭ ءار بۇرىشى ىستىق جان، بۇعان قول قۋسىرىپ قالا الماعان. عيماراتتى جۋمىس كالپىندا ساكتاۋگا ۇلەسiن قوستى.
دەرەگىمىز بۇگىن ەرتەك كورىنسە دە، سول ۋاقىتتا جانقيارلىق قادام بولاتىن. كەشەگى كۇندەگى ءبارىن ساتۋ كەرەك دەگەن دۇربەلەڭدى، ۇرەيلى ساتتە، عىلىم ورداسى امان بولۋعا ءتيىستى، ءارى ول مەملەكەتتىك بەينەدە بولۋ قاجەت دەگەن شىن وتانشىل جۇرەكتىڭ قىلىعى بولاتىن بۇل.
عىلىم مەن ءبىلىم ەل قازىناسى بولۋ كەرەكتىگىن ۇعىنعان قانات اعامىز كەرەكتى جابدىقتاردىڭ بiرازىن ءوزi الىپ ءوزى ءجۇرىپ زەينەتتى دە، بەينەتتى ىسكە كىرىسكەن ( 1996-2000 بۇل كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇلاعان شاعى ەدى ).
قانات اعا ءاربىر ءالسىزدىڭ قاسىنان تابىلار جاناشىر اعا، ادالدىقتان تايماس دوس. بۇنى ءوز باسىمنان وتكەن وقيعادان دا بىلەمىن.
عىلىمي جۇمىستى تاستاعان ەمەس، دوكتورلىق ديسسەتراتسيانى دايىنداۋ ءۇشiن الدىن الا دالالىق ماتەريال جيناۋ قاجەتتiگiنە بايلانىستى بارلىق بوس ۋاكىتتى ولكەمiزدiڭ تالاي جەرiندە بولىپ جۇمىس جاسادى. جينالعان ماتەريالداردى لابوراتوريالىك وڭدەۋ، حيميالىق قۇرىلىمىن انىقتاۋ، ەلەكتروندى ميكروسكوپيالىك ءادiس ارقىلى كلەتكالىك ەرەكشەلiكتەرiن انىقتاۋ ءجۇرiپ جاتتى.
سونىمەن كاتار 90-ى جىلدار اياعىندا قالامىزدى شiركەي ماسەلەسi ۋشىقتىردى، ايالدامالاردا، ساياجايلاردا، تiپتi اشىق ءجۇرىپ قىدىرۋعا، قىستان كەيىن تازا اۋادا دەمالۋعا مۇمكiنشiلiك بولمايتىن بولعانسوڭ، ءوڭiر باسشىلىگى ۋنيۆەرسيتەتكە جۇگىندi. جوعارعى وقۋ باسشىلىعى، بۇل جۇمىستى احمەتوۆكە ياعني،قانات اعاعا جۇكتەدi, وسىلاي اعامىزدا جانا عىلىمي باعىت باستالىپ كەتتi. وبلىس اكiمi كۇندە ءوزi, ۋشىقتىرىپ تۋرعان ماسەلەنi شەشۋ ءۇشiن كەرەكتi مامانداردى، مەكەمە باسشىلارىن جينايتىن بولدى، ولاردىڭ اراسىندا اعامىز دا بولدى.
بiراك بۇل تۇيتكىلدى جايدى شەشۋ جۇمىسىنا كەلگەندە، كانات اعامىزدىڭ، عىلىمعا سۇيەنiپ جاساعان ۇسىنىستارى دۇرىس دەپ سانالىپ iسكە اسا باستادى. جالپى عىلىمنىڭ «اقىلدى كۇش» ەكەنi انىق بiلiندi. بiر اي بويى شiركەيلەردi زەرتتەۋ ءۇشiن تاڭنىڭ اتۋى، كەشتiڭ باتۋى جۇمىسپەن بولدى. ونى تەك جانۇياسى انىق بىلەدى. تiپتi شiركەيلەردiڭ قايدان شىعىپ، كالاي كوبەيەتiنi, جارىكتىڭ اسەرi, جەلدiڭ كۇشiنiڭ اسەرi تاعى باسقا قاسيەتتەرi زەرتتەلدi. ءCويتiپ وسى كۇندەرگە شەيiن كولدانىپ جۇرگەن ءادic الگوريتمى جاسالدى. وسى كۇندەرi وبىلىسىمىزدا شiركەيمەن جۇمىستى عىلىمي كاسىبي ەتۋدە جۇرگەن بارلىق مامانداردى قانات احمەتوۆ ءوزi تاڭداپ تاربيەلەپ شىعاردى، ءبارi دەرلiك ونىڭ شاكiرتتەرi. وسى جۇمىس ونىڭ وڭiرگە جاساعان ەڭبەگi, ونى وبلىس تۇرعىندارى بiلگەن دۇرىس دەپ سانايمىن.
بۇنىڭ ءبارى تامىرلى تاربيەنىڭ جەمىسى!
قانات اعانىڭ ءوز ءسوزى....
اۋىلدىڭ شەتىنىڭ ءبارى ەگىن بولاتىن، كەي جەرلەرى جىرتىلماي قالاتىن، اسىرەسە شىلىك ماڭدارى، سول جەردەردە بوزتوعايدىڭ ۇيالارىن تاۋىپ الىپ قىزىقتايتىنمىن، ءتىپتى كۇن سايىن بارىپ اقىرىن قارايتىنمىن. وسى بوزتورعايدىڭ شىرىلداپ كوتەرىلگەنى ماعان وسى كۇنگە دەيىن ۇنايدى، كوكتەمدە، جازدا وسى تورعايلاردىڭ ءۇنىن ەستۋ ءۇشىن، قولىم قالت ەتكەندە دالادا الشاقتاۋ جەرگە بارىپ تۇرامىن. بالالىق شاعىم ەسكە تۇسەدى، اكەمممەن بىرگە بالا كەزىمدە ەگىندى اتپەنەن ارالايتىنبىز، سول ءۇشىن مەنى ەرتە ۇيقىلى-وياۋ كەزىمدە جانىنا ەرتىپ الاتىن. سودان بولسا كەرەك دالانى وسى كۇنگە دەيىن جاقسى كورەم.
اۋىلدىڭ ماڭىندا ادەمى جەر اتاۋلارى ءالى ەسىمدە اقماڭداي، سارىات، بايسال ت.ب.
اكەمنىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ادام بولاتىن، مەنىڭ احمەت اتامنىڭ كەنجەسى. ول كىسى ويباي دەگەن جەردە (كازىرگى تەمiر جول كوپىرى مەن اۆتو كوپىر اراسىندا) ەرتىستىڭ سول جاعاسىندا مىڭ توعىز ءجۇز وتىزىنشى جىلى دۇنيەگە كەلىپتى.
احمەت اتامىز اشارشىلىقتان قاشىپ جانۇياسىن، بالالارىن امان-ەسەن الىپ قالۋ ءۇشىن سول جىلدارى ىشكە (نوۆوسيبير وبىلىسىنا اجەمىزدىڭ تۋىستارىن پانالاپ، قاراسۋىقتا بولىپتى), سونان ەل جاعدايى قالىپقا كەلگەندە، قايتا ەلگە ورالىپتى. اكەم مەكتەپكە سول قاراسۋىقتا بارىپ، باستاپقى مەكتەپتى سول جەردە وقىعان ەكەن. اتام سوعىستىڭ الدىندا ەلگە ورالىپ كولحوزدىن مالىن باعىپتى، ونىڭ ءوزىن اكەم باققان سەكىلدى، سەبەبى احمەت اتام كەش ۇيلەنىپ، سوعىس الدىنداعى جىلدارى جاسى ۇلعايىپ قالعان بولۋ كەرەك، وعان قوسا جاسى كەلگەن كەزدەردە اساۋ ۇيرەتەم دەپ اياعى سىنىپ، ءوزى سىنعان سۇيەكتەردىڭ ەتىن كەسىپ الىپ تاستاپ اساۋعا قايتا ءمىنىپ ۇيگە كەلىپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ – اقساق احمەت اتانىپ كەتىپتى.
اتامىز احمەتتىڭ قازعان قۇدىعى اكسۋعا قاراستى شاڭدى دەگەن جەردە ءالى بار، ول جەردى وسى كۇنگە دەيىن “احمەت قۇدىعى” دەپ اتايدى.
سول جەردى پانالاپ، مەكەن ەتكەن ادامدار وسى كۇنگە دەيىن راحىمەتىن ايتادى. سوعىس جىلدارى اكەم 11-12 جاسىندا كولحوزدىڭ مالىن باعىپ، مالعا شاپقان يتتەردى مىنگەن تايمەن اۋىلعا ايداپ كەلگەندە، قاسقىر ەكەنىن بىراق بىلگەن ەكەن (ول جەكە اڭگىمە).
انام وسى كەرەكۋدىكى. ارينە اكەمنىڭ دە، انامنىڭ دا اتالارى ەرتىس بويىنا باياننىڭ اۋليەلى قىزىلتاۋ ماڭىنان كەلگەن.
احمەت اتام دومبىراعا وتە شەبەر، كۇي تارتاتىن، ءتىپتى باياننان كوشىپ كەلە جاتقاندا ءىنىسى سۋعا كەتىپتى، سوعان شىعارعان كۇيى دە بولاتىن دەپ اكەم ايتاتىن. اتام تۇيىق ادام بولىپتى، كۇيدى تارتا-تارتا تەرلەپ ۇندەمەي ۇزاق وتىراتىن دەپ اكەم ەسكە تۇسىرەتىن. ونەردىڭ وزگەشە ءتۇرى دومبىرانى مەڭگەرگەن وسى اتامىزدىڭ بار قارىمىن، قازىناسىن باعالار بۇگىن شامامىز جوق. قانمەن كەلگەن قاسيەت بولار قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيىن ەستىگەندە جان مۇڭدانىپ، كەۋدە تۇسىم مۇڭدانا جىلارى سودان بولار دەپ ويلايمىن.
اكەم، بارقى اۋىلىندا ورازا، ومىرتقا ۋاقىتىندا جيناعان اقساقالدارعا باتىرلار جىرىن وقيتىن، سوندا الگى كىسىلەر كەي جەرلەرىندە كۇلىپ، كەي جارلەرىندە جىلاپ وتىراتىن
مەكتەپتى اكەم جاياۋ، جەتىنشى اۋىلدان (لەنينسكي) جولشىباي بارا جاتقان، كەلە جاتقان كولىكپەن بارىپ اقكول مەكتەبىندە بىتىرگەن. سونان سوڭ پاۆلودارداعى “اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىنەن” اگرونوم ماماندىعىن العان، سونان سوڭ ەرماك “ماشينا تراكتور ستانتسياسىندا” اگرونوم، كومسومولدا قىزىمەت اتقارىپتى، پەسچانوەدا اگرونوم بولدى ، ول جاقتا استىق بىتىك،كۇشتى شىعاتىن، كەنجەكولدە اگرونوم بولىپ زەينەتكە شىقتى.
قامبار اتامىزدى ءوزىمىز انىق ەتەنە تانىماساق تا، بەس ۋاقىت نامازىنان قالماعان ماڭايىنا سيلى، ناسيحاتى كەڭ اقساقال بولعانىن ءوزىمىز دە كوردىك.
ۇستاز
ماعان ۇيگە ءۇي تاپسىرماسىنان باسقا تاعى دا ويلاندىراتىن تاپسىرما بەرەتىن ۇعالىمدەر ۇنايدى.
ليلي توملين
قانات اعا تۋا ءبىتتى ۇستاز. مەن قاي كەزدە بارسام دا كابينەتى بوسامايدى. ەسىگىنىڭ الدىندا جازىپ جاتقان، يا جازباق ماقالاسىن قۇشاقتاپ تۇرعان ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار، دوكتارانتتار ءتىپتى وقۋشىلاردى دا كورەمىن. ءوز قىزىم مەد.اكادەمياعا تاپسىرماق بولىپ دايارالار كىسى ىزدەگەندە...”وزدەرىڭدە قانات قامبارۇلى بار ەمەس پە” دەگەندە توسىلىپ قالعانىمىز دا شىندىق.
ۋاقىتى قىمبات اعانىڭ مازاسىن العىمىز كەلمەگەنىمىز راس ارتىنان.
جۇمىسپەن جۇرەر، زەرتتەر سفەراسى كەڭ عالىمنىڭ قاسىندا ءوزىڭ دە ارتىق سويلەمەۋگە، ساعاتىن پارشالاماۋعا تىرىسارىڭ بەلگىلى.
مەن قانات اعانىڭ الدىنان قانشاما شاكىرتتەر ءوسىپ-ءونىپ شىعىپ، كانديدات بولىپ كەتكەنىن بىلەمىن. ءتىپتى كەيبىرىمەن ءوزى جازىپ جۇرگەن تاقىرىبىنداعى بار ەڭبەگىن سۋىرىپ بەرىپ، قورعاتىپ بۇگىن الدى پرورەكتورلار ت.ب. قىزمەتتەردە جۇرگەنىنەن دە حاباردارمىن. شاكىرتى بولىپ ءجۇرىپ شۋاعىن كورگەندەر، شالقاق كەتىپ جاتادى. قانات اعا ارقاسىندا ءبىراز گىلىم كانديداتتارى جانە بيولوگيادان PhD اتاقتارىن الدى، ولار الماتى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە، رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك قالاسىنداعى گىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا، ءوزىمىزدىڭ قالامىزداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە قىزىمەتتەرىن اتقارىپ ءجۇر.
جاستار ءوسسىن دەگەن اعا كوڭىلمەن ۇسىنعان عىلىمي جوبالارىمەن بۇگىن اتاقتى-داڭقتى بولىپ جۇرگەندەر دە بەلگىلى.
ۇلكەن جولداعى ءىرى قادامدى، دارحان جۇرەكتى عالىم قانات اعام “بۇنىڭىز نە” دەپ سۇراپ قالعانىمىزدا، كۇلە، جۇرە جاۋاپ بەرەدى.
-الاتىنىمىز بولعان سوڭ الادى دا،-دەپ جىميادى دا قويادى.
قانات اعا قامبارۇلىنىڭ الدىن كورگەن قانشا شاكىرتتى كورسەم دە ۇستازى جايلى بەيسۋات اڭگىمە ايتقان ءبىر ادامدى كورمەپپىن!
بۇل وراسان زور باعا.
قانات قامبارۇلىمەن ءار ءار اڭگىمە وزگەشە ءبىر قۇبىلىس.
الەم ادەبيەتى مەن تاريحىنان مول حاباردار بۇل كىسى قاي سالادا بولسىن قامشى سالدىرمايدى. ەل تاريحى مەن الەم تاريحى جايلى ءوز ۇستانىمىن ۇسىنىپ، ونى قورعاي دا بىلەدى .
تەرەڭ ينتەللەكتىڭ، بايىپتى ءبىلىمنىڭ تۋىن كوتەرىپ، سىباي شىعارماي ءوزى جوندەپ وتىرادى.
عۇن تاريحىمەن باستاپ، ورحون-ەنەساي جازبالارىن ەسكە سالا سويلەگەندە “مەن ادەبيەتشىمىن” دەگەندەردى توسىلتار ءسوز ايتا الادى.
سونداي تۇستاردا الاش قايراتكەلەرىنەن قالعان سىپا مىنەز، ەسكى قازاقي اقسۇيەكتىك بەت بەرەدى.
كەرەكۋ وڭىرىندەگى كوپ ادامدى تانيدى. قاسيەتتەرىمەن بىلەدى. جاقسىسى مەن جامانىن قاۋزاپ تالدامايدى. كەيبىرىمىز سەكىلدى كىرىسىپ كەتىپ ەپيتەت، مەتافوراسىز سويلەپ كەتپەيدى. بۇرىنعى ەسكىلىكتى اقساقالدار سەكىلدى ەشكىم جايلى كەسىپ ايتپايدى.
كىم تۋرالى بولسىن جامانداپ، سوگىپ ايتقانىن ەستىمەپپىن. بۇل قاجىرلى ىشكى قۋاتتىڭ بەلگىسى دەپ ۇعامىن.
قانات اعا ءسوزى....
مەنەن كەيىن ءبىر ءىنىم بار ، قارىنداسىم بولعان قايتىس بولدى، ودان قالعان ءبىر ۇل بار
جولداسىم گۇلشات، ەكى بالام بار – ءبىر قىز، ءبىر ۇل . ۇلدان ەكى نەمەرە بار تۇنعىشى اقىلبەك، كىشىسى الديار دەگەن «باتىرلار». وسى كۇنگى قىزىعىم سولار. اقىلبەك دەپ تۇنعىش شوبەرەسىن اكەم اتاپ كەتتى، احمەت اتام ءوزىنىڭ ءىنىسىنىڭ ەسىمىن، شوبەرەڭە قوي دەگەن بولۋ كەرەك.
مەن پەسچانوە ورتا مەكتەبىن ءبىتىردىم، پاۆلودار مونتاجداۋ تەحنيكۋمىندا وقىدىم سونان سوڭ پاۆلودار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا لەنين ستيپەندياتى بولىپ 1985 جىلى ءتامامدادىم. كاز سسر عا زوولوگيا ينستيتۋتىندا بيولوگيا گىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور پانين ۆ.يا. جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق 1990 ج، 2004 دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.
ديسسەتاتسياما باتا بەرگەندەر ەسىمدەرىمەن ماقتانامىن ولار اكادەميك گۆوزدەۆ ە.ۆ. - كاز سسر عا ۆيتسە پرەزيدەنتى بولعان ادام – سسسر بەلگىلى پارازيتولوگى، ول كىسى ماعان ءبىراز كىتاپتارىن سيلاپ كەتتى، ءوز كىتاپحاناسىنان. ش.ك. ساتپاەۆا –بەلگىلى مەديك، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،سەبەبى مەنىڭ عىلىمي جۇمىستارىم پارازيتولوگيا مەديتسيناعادا قاتىناسى بار.
بۇگىن قالىڭ جارناما، قىزىل جاسىلدى سوزگە قۇمارمىز. مەنىمشە ەڭ باستى دەرتىمىز قاسىمىزداعى جاقسىنى بايقاۋدان قالىپ بارامىز.
ەل ءۇشىن تەر توگىپ جۇرگەن، ناعىز ەڭبەك تورىلارى ءسوزدىڭ ەمەس- ءىستىڭ يەلەرى ەسكەرۋسىز قالىپ قوياتىن سەكىلدى.
شىن عالىم قانات اعا قامبارۇلى جايلى بۇل كەڭ ايتىلار ءسوزدىڭ ءبىر پاراسى،قالاعانى كەيىن.
P. S. بۇگىنگى كۇندە ءسىز زەرتتەپ جۇرگەن سالا نەگە جەتكىزەدى دەگەنبىز.. .عىلىمى دامىعان ەل عانا تاۋەلسىز بولادى ەندى، بىزدىكى كەيىنگى ۇرپاق جاتقا قولىن جايىپ قالماسىن دەگەن ءبىر ءۇمىت،-دەدى قانات اعا...
Cەرىك ەلىكباي،
جازۋشى
