پارا (اڭگىمە)

2143
Adyrna.kz Telegram

ءومار سەيفەتتين (تۇرىك جازۋشىسى)

جۇزدەن استام نوۆەللا مەن اڭگىمەلەردىڭ، ءۇش رومان مەن ءبىر ريسالا جيناعىنىڭ اۆتورى ءومار سەيفەتتين تۇرىك ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى قالامگەرى جانە ءبىر بۋىننىڭ ۇلاعاتتى ۇستازى. ادەبيەتتەگى تۇرىكشىلدىك يدەياسىن الىپ كەلگەن تالانتتى جازۋشى.

1884 جىلى دۇنيەگە كەلگەن جازۋشى اسكەري مەكتەپتەردە ءبىلىم الىپ، 1903 جىلدان باستاپ اسكەري قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا باستايدى. 1906 جىلى جاندارمەريا مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ تاعايىندالادى. جاستارعا ءبىلىم بەرىپ ءجۇرىپ، باتىس مادەنيەتىنە جۇيرىك باحا تاۋفيقتەن فرانتسۋز ءتىلىن ۇيرەنە باستايدى. سونداي-اق، ۇلتتىق رۋحتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا ءناجيپ تۇرىكچۋدان ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەت تۋرالى ءدارىس الادى.

1911 جىلى جاس قالامگەردىڭ قالامىنان تۋعان العاشقى شىعارماسى ء“حۇسۇن ءۋا شير” اتتى جۋرنالدا شىعادى. بالقان سوعىسىنا قاتىسقان جاس قالامگەر تۇتقىندالادى. تۇتقىندالعان كەزىندە بىرنەشە شىعارمالاردى وقىپ ءجۇرىپ تاجىريبە جيناقتايدى جانە سول جىلداردا بىرنەشە اڭگىمەلەر جازادى. 1913 جىلى ازات بولعان جاس قالامگەر ۇستازدىق مىندەتىنە باستايدى جانە ءومىردىڭ اياعىنا دەيىن وسى مىندەتتى اتقارىپ، بىرنەشە كىتاپ جازىپ شىعادى.

بازار الاڭىنداعى جايقالىپ وسكەن شىنار تالدارى كولەڭكە تۇسىرگەن جەردى سالقىنداتىپ، سىبدىر قاققان جاپىراعىمەن ارى-بەرى وتكەن كىسىلەرگە سىبىرلاپ، سىر ءبولىسىپ تۇرعانداي ەدى. سوققان جەل ۇدەي ءتۇستى سول مەزەتتە. اتاقتى ادۆوكات قاجى نامىق شيمايلاعان قاعازدارى ۇشىپ كەتپەسىن دەپ، ات جەككەن زۇمىرەت كۇيمەدەي كىشى كەڭسەنىڭ تەرەزەسىن جاۋىپ تاستادى. سودان ەسىكتى يتەرە بەرگەندە، الا سومكەسىن يىعىنا ىلگەن، اق سالدەسى بار، بويى الاسا، تولىق ادامنىڭ قولىندا شىلبىر ۇستاپ، جاقىنداپ كەلە جاتقانىن كوردى.

– سالەمەتسىڭ بە، ءالي قوجا، – دەدى داۋىستاپ. – قانداي شارۋامەن ءجۇرسىڭ؟ جەكسەنبىگە ءالى ەكى كۇن بار ەمەس پە؟

سولىعىن ارەڭ باسىپ جەتكەن اۋىل تۇرعىنى جاۋتاڭداي قاراپ:

– ۋاعالەيكۇمسالام، نامىق ەفەندي! بىلەسىڭ بە، باسىم بالەگە قالدى. سوت ىسىنە بولا كەلە جاتىرمىن، – دەپ، باسىن شايقاپ كۇرسىندى.

– ولاي بولسا، كەل، تورگە شىق، سويلەسەيىك.

– ءيا، ءيا... سويلەسەيىكشى.

– ال ەندى، ايتا بەر.

– سەن بولماساڭ، كىمگە ايتارىمدى، قايدا بارارىمدى دا بىلمەيمىن.

ءالي قوجا شىلبىرىن سىرتتا تۇرعان تەربەلمە ورىندىقتىڭ شەتىنە ءىلىپ قويدى. دۇكەننىڭ ىشىنە كىرىپ، جاڭعاق اعاشىنان جاسالعان ۇلكەن ۇستەلدىڭ وڭ جاعىنداعى الاسا ورىندىققا جايعاستى. الا سومكەسىن قاسىنا قويىپ، ءسوزىن باستادى. قاجى نامىكتىڭ الدىنا قويعان ماحوركاسىن قاعازىنا سالىپ جاتىپ، اڭگىمەسىن سوت ءىسى جايىنان ءوربىتتى. باقتالاسى – اۋىل اكىمى قۇيسىزوعلى ەكەن. سول اكىمنىڭ جەرىنە ءالي قوجا ءۇي سالعان ەكەن. ەندى اكىم جەرمەن قوسا ءۇيدىڭ قوجايىنى ءوزى ەكەنىن ايتىپ، مۇلىكتى تارتىپ الماقشى بولىپتى. الايدا ءۇي كىمدىكى بولسا، جەر دە سونىكى عوي...

قاجى نامىق اق ساقالىن تارامداي سيپاپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قاراپ:

– سەنىكى تازا زاڭسىزدىق، ءالي قوجا! – دەدى.

– قالايشا؟

– ءيا، سولاي.

– جو-جوق، زاڭ مەنىڭ جاعىمدا. مەن ءۇي سالىپ جاتقانىمدا، اكىم ءلام ميم دەمەدى. زاڭسىز بولسا، نەگە ايتپايدى؟

– ەشتەمە دەمەسە دە، ءبارىبىر زاڭسىزدىق.

– مەن بۇل ۇيگە دە، جەرگە دە قۇقىلى ەكەنىمدى انىق بىلەمىن، نامىق ەفەندي. سوندىقتان بۇل تايتالاستان باز كەشەر ەمەسپىن.

– جەڭىلەسىڭ!

– جەڭىلسەم جەڭىلەرمىن، بىراق بۇل تالاس-تارتىستان باس تارتپايمىن.

قاجى نامىق جەڭىلەتىن ىسكە ەش ۋاقىتتا كىرىسپەيتىن. سوندىقتان ءالي قوجانىڭ ۇسىنىسىن قابىلداعىسى كەلمەدى. الايدا “بوزۇيىق”

اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى بۇعان وتىز جىل بويى كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن. تايتالاسقا تۇسسە دە، ۇكىمەتكە، اكىمدىككە قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا وزىمەن اقىلداسىپ، وڭدى شەشىم تاباتىن ءارى قورعاۋشىعا تابىس تاپتىراتىن. ال اتاقتى ادۆوكات اۋىل جۇرتىن قاناتتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقتىرعان ەمەس. قىسقى ناپاقاسىن سول اۋىلداعى ادامدار جەتكىزىپ وتىراتىن.

اقىر-اياعى:

– جارايدى، سەنىڭ ىسىڭە كىرىسىپ كورەيىن. ەگەر جەڭىلەر بولسام ماعان رەنىشىڭ بولماسىن! – دەپ، قاجى نامىق كەلىسىمىن بەردى.

– ەشقانداي رەنىش بولمايدى، سوسىن نەگە جەڭىلەدى ەكەنسىڭ؟

– ويتكەنى سوت سەنى قۇقىلى دەپ تانىمايدى.

– تورەشىگە سەمىز قوشقار بەرسەم شە؟

– نە دەيسىڭ؟..

– قوشقار دەيمىن. بەرسەم، جەڭەمىز عوي.

– وندا بىتتىك دەي بەر. ىسىڭمەن قوسا ءوزىڭ كەتەسىڭ.

– نەگە؟

– جاڭادان كەلگەن تورەشى سەنىڭ ويلاپ جۇرگەنىڭدەي ەمەس.

ءالي قوجا ادۆوكاتتىڭ ءسوزىن ۇقپاي وتىردى. جاڭا تورەشى جايىندا ەل اۋىزىندا جۇرگەن اقيقات پەن اڭىزدى ۇزاعىنان تىڭدادى. سويتسە، جاڭا تورەشى شىنىمەن-اق پاراقورلىقتىڭ، سىي-سىياپاتتىڭ قاس-دۇشپانى ەكەن. قۇقىعى تانىلعان ادامنىڭ ءوزى پارا بەرۋگە ىڭعايلانسا، سول ساتتەن باستاپ ءىسى شەشىلمەي كەتەدى ەكەن!

تەرلەپ-تەپشىپ وتىرعان ءالي قوجا الاقان جايىپ:

– ۋا اللا! وسىنداي ءادىل كىسىلەردى جەرجۇزىندە كوبەيتە گور! – دەپ دۇعا-تىلەك ايتتى.

قاجى نامىق:

– اۋمين! – دەپ قايىردى.

اڭگىمەلەرى ءبىر ساعاتقا جالعاستى. وكىلدىك جونىندە كەلىسىمگە كەلىپ، قول الىستى. بىراق قورعاۋشى ءا دەگەننەن كۇدەر ۇزگەن. بۇل ىسكە تەك اۋىلدىڭ اتىنا بولا كىرىسپەك نيەتتە. ويتكەنى كەلتىرەتىن ناقتى فاكتىلەرى جوقتىڭ قاسى...

***

ەكى اپتادان كەيىن ءدال سول ۋاقىتتا ءالي قوجا جاسىل ءتۇستى كەڭسە ەسىگىنىڭ الدىندا كورىندى. قاجى نامىق ءوتىنىش جازىپ وتىرعان. كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، ەزۋ تارتىپ:

– امان-ەسەنسىڭ بە! ال كوڭىل-كۇي قالاي؟ جەڭىسكە جەتتىك قوي، ءا؟! – دەدى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قاجى نامىقتىڭ ءوزى مۇنداي زاڭسىز شەشىمدى تورەشىنىڭ قالاي قابىلداپ جىبەرگەنىن تۇسىنبەدى. اڭ-تاڭ تۇعىن.

سوندا ءالي قوجا:

– مەنىڭ بەرگەن قوشقارىمنىڭ ارقاسىندا جەتتىك! – دەپ جاۋابىن بەردى.

– نە دەيسىڭ؟! سەن تورەشىگە قوي بەرگەنسىڭ بە؟

– ءيا.

– ءوزىڭ باتىل دا باتىر ەكەنسىڭ-اۋ...

– ءيا، بىراق سەن ماعان “تورەشى – پاراقورلىقتىڭ قاس-دۇشپانى، كىم وعان سىي-سىياپات جاساسا، وتىرعان جەرىنەن تۇرا المايدى،” – دەپ ايتقان ەمەس پە ەدىڭ؟

– راس، ايتتىم.

– كوردىڭ بە، مەن دە سەنىڭ ءسوزىڭدى ەسكەردىم.

– قالاي؟

– قوشقاردى بەرىپ جىبەرگەنىمدە، ءوز اتىمنان ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ اتىنان جىبەردىم.

– سوندا كىمنىڭ؟ ءاي، ايتساڭشى...

– الگى باقتالاسىم اكىم قۇيسىزوعلىنىڭ اتىنان جىبەردىم.

– ماسساعان...

سول ساتتە قاريا قورعاۋشى قولىنان قالامىن جەرگە ءتۇسىرىپ، ورىندىعىنا ارقا سۇيەيدى. تولىق ادامنىڭ بادىراق كوزىنە قادالادى. بازار الاڭىنداعى اعاشتاردىڭ سىبدىرى سوققان جەلمەن بىرگە ەسىك الدىندا تۇرعان ءالي قوجانى شىر اينالىپ، اۋداندىق گازەتتەردى كەڭسەنىڭ ەسىك-تەرەزەسىنە جابىستىرىپ-جابىستىرىپ جىبەرەدى...


تۇرىك تىلىنەن تارجىمالاعان

مالىك وتارباەۆ

پىكىرلەر