Para (áńgime)

2142
Adyrna.kz Telegram

Ómár Seıfettın (túrik jazýshysy)

Júzden astam novella men áńgimelerdiń, úsh roman men bir rısala jınaǵynyń avtory Ómár Seıfettın túrik ádebıetiniń belgili qalamgeri jáne bir býynnyń ulaǵatty ustazy. Ádebıettegi Túrikshildik ıdeıasyn alyp kelgen talantty jazýshy.

1884 jyly dúnıege kelgen jazýshy áskerı mektepterde bilim alyp, 1903 jyldan bastap áskerı qyzmetker bolyp jumysqa bastaıdy. 1906 jyly jandarmerııa mektebine muǵalim bolyp taǵaıyndalady. Jastarǵa bilim berip júrip, batys mádenıetine júırik Baha Táýfıqten franýz tilin úırene bastaıdy. Sondaı-aq, ulttyq rýhty kúsheıtý maqsatynda Nájıp Túrikchýdan ulttyq ádebıet pen mádenıet týraly dáris alady.

1911 jyly jas qalamgerdiń qalamynan týǵan alǵashqy shyǵarmasy “Húsún ýá Shıır” atty jýrnalda shyǵady. Balqan Soǵysyna qatysqan jas qalamger tutqyndalady. Tutqyndalǵan kezinde birneshe shyǵarmalardy oqyp júrip tájirıbe jınaqtaıdy jáne sol jyldarda birneshe áńgimeler jazady. 1913 jyly azat bolǵan jas qalamger ustazdyq mindetine bastaıdy jáne ómirdiń aıaǵyna deıin osy mindetti atqaryp, birneshe kitap jazyp shyǵady.

Bazar alańyndaǵy jaıqalyp ósken shynar taldary kóleńke túsirgen jerdi salqyndatyp, sybdyr qaqqan japyraǵymen ary-beri ótken kisilerge sybyrlap, syr bólisip turǵandaı edi. Soqqan jel údeı tústi sol mezette. Ataqty advokat Qajy Namyq shımaılaǵan qaǵazdary ushyp ketpesin dep, at jekken zúmiret kúımedeı kishi keńseniń terezesin jaýyp tastady. Sodan esikti ıtere bergende, ala sómkesin ıyǵyna ilgen, aq sáldesi bar, boıy alasa, tolyq adamnyń qolynda shylbyr ustap, jaqyndap kele jatqanyn kórdi.

– Sálemetsiń be, Álı Qoja, – dedi daýystap. – Qandaı sharýamen júrsiń? Jeksenbige áli eki kún bar emes pe?

Solyǵyn áreń basyp jetken aýyl turǵyny jaýtańdaı qarap:

– Ýaǵaleıkúmsalam, Namyq Efendı! Bilesiń be, basym bálege qaldy. Sot isine bola kele jatyrmyn, – dep, basyn shaıqap kúrsindi.

– Olaı bolsa, kel, tórge shyq, sóıleseıik.

– Iá, ıá... sóıleseıikshi.

– Al endi, aıta ber.

– Sen bolmasań, kimge aıtarymdy, qaıda bararymdy da bilmeımin.

Álı Qoja shylbyryn syrtta turǵan terbelme oryndyqtyń shetine ilip qoıdy. Dúkenniń ishine kirip, jańǵaq aǵashynan jasalǵan úlken ústeldiń oń jaǵyndaǵy alasa oryndyqqa jaıǵasty. Ala sómkesin qasyna qoıyp, sózin bastady. Qajy Namyktyń aldyna qoıǵan mahorkasyn qaǵazyna salyp jatyp, áńgimesin sot isi jaıynan órbitti. Baqtalasy – aýyl ákimi Quısyzoǵly eken. Sol ákimniń jerine Álı Qoja úı salǵan eken. Endi ákim jermen qosa úıdiń qojaıyny ózi ekenin aıtyp, múlikti tartyp almaqshy bolypty. Alaıda úı kimdiki bolsa, jer de sonyki ǵoı...

Qajy Namyq aq saqalyn taramdaı sıpap, kózildiriginiń ústinen qarap:

– Seniki taza zańsyzdyq, Álı Qoja! – dedi.

– Qalaısha?

– Iá, solaı.

– Jo-joq, zań meniń jaǵymda. Men úı salyp jatqanymda, ákim lám mım demedi. Zańsyz bolsa, nege aıtpaıdy?

– Eshteme demese de, báribir zańsyzdyq.

– Men bul úıge de, jerge de quqyly ekenimdi anyq bilemin, Namyq Efendı. Sondyqtan bul taıtalastan baz kesher emespin.

– Jeńilesiń!

– Jeńilsem jeńilermin, biraq bul talas-tartystan bas tartpaımyn.

Qajy Namyq jeńiletin iske esh ýaqytta kirispeıtin. Sondyqtan Álı Qojanyń usynysyn qabyldaǵysy kelmedi. Alaıda “Bozuıyq”

aýylynyń turǵyndary buǵan otyz jyl boıy kelip-ketip júretin. Taıtalasqa tússe de, úkimetke, ákimdikke qatysty kez kelgen másele boıynsha ózimen aqyldasyp, ońdy sheshim tabatyn ári qorǵaýshyǵa tabys taptyratyn. Al ataqty advokat aýyl jurtyn qanattyǵa qaqtyryp, tumsyqtyǵa shoqtyrǵan emes. Qysqy napaqasyn sol aýyldaǵy adamdar jetkizip otyratyn.

Aqyr-aıaǵy:

– Jaraıdy, seniń isińe kirisip kóreıin. Eger jeńiler bolsam maǵan renishiń bolmasyn! – dep, Qajy Namyq kelisimin berdi.

– Eshqandaı renish bolmaıdy, sosyn nege jeńiledi ekensiń?

– Óıtkeni sot seni quqyly dep tanymaıdy.

– Tóreshige semiz qoshqar bersem she?

– Ne deısiń?..

– Qoshqar deımin. Bersem, jeńemiz ǵoı.

– Onda bittik deı ber. Isińmen qosa óziń ketesiń.

– Nege?

– Jańadan kelgen tóreshi seniń oılap júrgenińdeı emes.

Álı Qoja advokattyń sózin uqpaı otyrdy. Jańa tóreshi jaıynda el aýyzynda júrgen aqıqat pen ańyzdy uzaǵynan tyńdady. Sóıtse, jańa tóreshi shynymen-aq paraqorlyqtyń, syı-syıapattyń qas-dushpany eken. Quqyǵy tanylǵan adamnyń ózi para berýge yńǵaılansa, sol sátten bastap isi sheshilmeı ketedi eken!

Terlep-tepship otyrǵan Álı Qoja alaqan jaıyp:

– Ýa Alla! Osyndaı ádil kisilerdi jerjúzinde kóbeıte gór! – dep duǵa-tilek aıtty.

Qajy Namyq:

– Aýmın! – dep qaıyrdy.

Áńgimeleri bir saǵatqa jalǵasty. Ókildik jóninde kelisimge kelip, qol alysty. Biraq qorǵaýshy á degennen kúder úzgen. Bul iske tek aýyldyń atyna bola kirispek nıette. Óıtkeni keltiretin naqty faktileri joqtyń qasy...

***

Eki aptadan keıin dál sol ýaqytta Álı Qoja jasyl tústi keńse esiginiń aldynda kórindi. Qajy Namyq ótinish jazyp otyrǵan. Kózildiriginiń ústinen qarap, ezý tartyp:

– Aman-esensiń be! Al kóńil-kúı qalaı? Jeńiske jettik qoı, á?! – dedi.

Shyntýaıtyna kelgende, Qajy Namyqtyń ózi mundaı zańsyz sheshimdi tóreshiniń qalaı qabyldap jibergenin túsinbedi. Ań-tań tuǵyn.

Sonda Álı Qoja:

– Meniń bergen qoshqarymnyń arqasynda jettik! – dep jaýabyn berdi.

– Ne deısiń?! Sen tóreshige qoı bergensiń be?

– Iá.

– Óziń batyl da batyr ekensiń-aý...

– Iá, biraq sen maǵan “Tóreshi – paraqorlyqtyń qas-dushpany, kim oǵan syı-syıapat jasasa, otyrǵan jerinen tura almaıdy,” – dep aıtqan emes pe ediń?

– Ras, aıttym.

– Kórdiń be, men de seniń sózińdi eskerdim.

– Qalaı?

– Qoshqardy berip jibergenimde, óz atymnan emes, basqa bireýdiń atynan jiberdim.

– Sonda kimniń? Áı, aıtsańshy...

– Álgi baqtalasym ákim Quısyzoǵlynyń atynan jiberdim.

– Mássaǵan...

Sol sátte qarııa qorǵaýshy qolynan qalamyn jerge túsirip, oryndyǵyna arqa súıeıdi. Tolyq adamnyń badyraq kózine qadalady. Bazar alańyndaǵy aǵashtardyń sybdyry soqqan jelmen birge esik aldynda turǵan Álı Qojany shyr aınalyp, aýdandyq gazetterdi keńseniń esik-terezesine jabystyryp-jabystyryp jiberedi...


Túrik tilinen tárjimalaǵan

Málik OTARBAEV

Pikirler