وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى ءناۋبات، ساياسي قۇعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن اشارشىلىق جىلدارى قىرىلعان قازاقتىڭ «اق سۇيەگى»، دالادا كومۋسىز قالدى. وعان تاريح جانە كونەكوزدەر كۋا. ونداي قورىمدار شۋ وڭىرىندە دە كوپتەپ سانالادى. قازاق حاندىعىنىڭ قازىعى قاعىلعان ولكە – سول كەزەڭدەردەن سىر شەرتىپ، باستاۋىن قارعىز جەرىنەن الاتىن شۋ وزەنى دە ءبىر سىرىن ىشىنە تارتقانداي كەيدە اساۋلانىپ، كەيدە ءجاي سىلدىرلاپ اعادى. تاۋ، بەلەس، جازىق دالا، سىلدىرلاعان وزەن-كول تالاي تاريحتىڭ كۋاسى. ءيا، قازاق جەرىندە اشارشىلىق 1929 جىلدىڭ كۇزىنەن باستالعانىمەن، شۋ القابىندا بۇل ءناۋبات 1932 جىلدىڭ جاز-كۇزىندە ءتىپتى كۇشەيىپ، تالعاجاۋ ىزدەگەندەر قىناداي قىرىلدى، كەۋدەسىندە ءالى بارى قىرعىز استى.
ۋاقىتىندا شۋ بويىندا ەكى عاسىردىڭ كۋاسى بولعان ءجۇندىباي اۋليە ءومىر سۇرگەن. كونەكوزدەر وسى وڭىردەگى بەلباسار اۋىلىنىڭ تۋماسى ءالىمحان احاتاەۆتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ، ءجۇندىباي اۋليە 1834 جىلى تاسوتكەل كولى ماڭىندا ومىرگە كەلىپ، 1929 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولعان دەسەدى. سول ءجۇندىباي اۋليە زامانىندا: «وسى عاسىردا ەكى رەت قۋعىن-سۇرگىن بولادى، ەكى رەت حالىق اشتىقتان قىرىلادى. ادام شىعىنى بولادى. الاپات اشتىق، قىرعىن سوعىس بولادى. ءتىل مەن ءدىن بۇزىلادى. شۋعا اتا-بابامىز كورمەگەن حالىقتار كوشىپ كەلەدى. قارا تەمىر قاقساپ سويلەيدى، جەردىڭ بەتىن سىمتەمىر تورلايدى. وسى تۇستا شۋ وزەنى بايلانىپ، ۇلكەن كولگە اينالادى. ۇلكەن قالا بولادى»، – دەپ ساۋەگەيلىك ايتقان ەكەن. راسىندا، اۋليەنىڭ ايتقانى اينىماي كەلگەن سەكىلدى.
ءجۇندىباي اۋليەمەن زامانداس، سىرلاس بولعان شۋ بويىنان قاجىلىققا ءبىرىنشى بارعان، بوتپايدىڭ قوجاي رۋىنىڭ اتقامىنەرى ساۋداباي قاجى جونىندە دە كوپتەگەن دەرەكتەر بار. 1917 جىلى 17 شىلدەدە پىشپەكتە وتكەن توتەنشە سەزگە قوجاي رۋىنان قاتىسقان دا وسى ساۋداباي قاجى بولاتىن. توڭىرەككە اتاق-داڭقى ءمالىم، شەشەندىگى مەن وتكىرلىگى اڭىز بولعان بايتۇگەلۇلى ساۋداباي قاجىعا ءجۇندىباي اۋليە «قاجىەكە، بىرەر جىلدان سوڭ بار جىلقىڭدى ۇكىمەت الادى. ءوز باسىڭ وندا بولمايدى. تۋىسىڭدى ساۋدا قىلادى» دەگەن ەكەن. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ۇستاعان ساۋدابايدىڭ مالى 1928 جىلى كامپەسكەلەنەدى. ال، ساۋداباي قاجى مۇنىڭ الدىندا 1925 جىلى قايتىس بولادى. قاجىنىڭ سۇيەگى شۋ اۋدانى كوك قايار اۋىلىنان 32 شاقىرىم جەردەگى «اسىر سازىندا» جاتىر.
قاجىنىڭ مازارىن ۇلكەن ۇلى، پاتشا زامانىندا 32 جىل بولىس بولعان اسىر، اشارشىلىق جىلدارى جامانشىلىق باستالعاندا ادامدار كومۋسىز قالادى دەپ سالدىرعان ەكەن. ءتىپتى، سول زاماندا تاشكەننەن تسەمەنت الدىرىپ، تاۋ تاسىن مولىنان قولدانا وتىرىپ كوتەرگەن. مازار حالىق اراسىندا «ساۋداباي كۇمبەزى» اتالىپ كەتكەن. جانە تاعى ءبىر تاڭ قالارلىعى، كۇمبەزدىڭ وتباسى مۇشەلەرى كومۋسىز قالماۋى ءۇشىن سالىنعاندىعى كۇمبەزدىڭ استىندا قازاق تاجىريبەسىندە جوق سكلەپ جاساپ، ءبىر بۇيىرىنەن ءولى دەنەلەردى ىشىنە تاستاپ جىبەرۋ ءۇشىن ادام دەنەسى سياتىنداي قۋىس قالدىرعان.
ءبىز دە وسىنى كورۋ ءۇشىن جولعا شىقتىق. جولباسشىمىز ساۋداباي قاجىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، «اسىر» شارۋا قوجالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ايماققا بەلگىلى ازامات، كاسىپكەر باقتىباي ساۋداباەۆ پەن باۋىرى كاسىپكەر بەيسەحان بۇلانباەۆ. باعىتىمىز شۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا جايساڭ تاۋلارىنىڭ ءبىر سىلەمىن الا جاتقان «اسىر سازىنداعى» جالعىز تۇرعان مازار. دىتتەگەن جەرىمىزگە جەتكەندە، باقتىباي سابىرۇلى ساز تاريحىن تانىستىرىپ، بيىكتە تۇرعان كەسەنەگە بەتتەدىك. بۇگىندە كەسەنە اۋماعى قورشالعان. ونى باقتىباي ساۋداباەۆ 2017 جىلى قورشاپتى. كەسەنە اۋماعىندا كەسەك كىرپىشپەن قورشالعان قورىم بار. ارينە، تابيعي قۇبىلىستان ول قورشاۋ مۇجىلگەن. دەگەنمەن، قورىم ساۋداباي قاجىنىڭ قورىمى ەكەندىگى انىق. ال، شىعىس بەتتەگى كەسەنەنىڭ استىنا تۇسەتىن ەسىككە كەلگەنىمىزدە ىشتەي دۇعا جاساپ، اشتىق. جارىق تۇسىرە وتىرىپ، ۇرادا ادام سۇيەكتەرى جاتقانىنا كۋا بولدىق. بىراق سانامادىق. دەگەنمەن، بۇعان دەيىنگى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، مۇندا 27 باس سۇيەك بار، سكلەپ وتباسىلىق ەمەس، سونداي-اق، جالپى اشتىق قۇرباندارى جەرلەنگەن دەۋگە نەگىز بار. توپ جەتەكشىسى، تاريحشى-ولكەتانۋشى قۋانىش كارىبايۇلى مۇندا ادامنىڭ جامباس سۇيەكتەرى دە بار ەكەندىگىن العا تارتتى.
ەندىگى ماقسات، مازار اشارشىلىقتى ايعاقتايتىن ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر ەسكەرتكىش رەتىندە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلىپ، مەملەكەت قاراۋىنا الىنۋى ءتيىس. بۇل باعىتتا جامبىل وبلىسى اكىمدىگى مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنا قاراستى «تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ديرەكتسياسىنىڭ» ديرەكتورى قۋانىش داۋرەمبەكوۆ ءوز ۇسىنىستارىن دا ايتتى. جانە بۇل مازار «ساۋداباي كەسەنەسى» رەتىندە تىركەلىپ، ەسەپكە الىنىپ، باسىنا تاقتايشا ىلىنەتىندىگىن جەتكىزدى. ال، مازاردىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇزىلماي، اينالاسىن قورشاپ، قاراپ وتىرعان قاجىنىڭ شوبەرەسى باقتىباي ساۋداباەۆتىڭ ەڭبەگى ەرەن راسىندا.
