جيىرماسىنشى عاسىر. يا، كۇنى كەشە عانا وتكەنگە اينالعان تاعى ءبىر جۇزجىلدىق. جيىرماسىنشى عاسىر كەرەمەت تۇلعالارعا باي ەدى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاۋداي بيىك ۇلدارى مەن قىزدارى قانشاما ەدى دەسەڭىزشى؟! سولاردىڭ ءبىرى باۋبەك بۇلقىشۇلى. قۇرمەتتى وقىرمان، مۇمكىن بۇل سوزدەردى وقىعان سوڭ ول كىم ەدى، دەرسىز.
1978 جىلى 13 شىلدە كۇنى قازاقستاندا جۋرناليستەرگە بەرىلەتىن باۋبەك بۇلقىشۇلى اتىنداعى سىيلىق تاعايىندالدى. يا، زامانداس، ەندى نە ءۇشىن دەپ سۇراق قويارسىز. بۇل سۇراعىڭىزعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەمىن:
وتانىم دەپ سوققان جۇرەگى ءۇشىن. تۋعان ەلىنىڭ جارقىن بولاشاعىن ارمانداعانى ءۇشىن. ءوز جەرىنىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە قوسقان ۇلكەن ۇلەسى ءۇشىن.
باۋبەك بۇلقىشۇلى كىم ەدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلگىسى كەلەتىن ءار ادام تومەندەگى جولداردى وقىسىن:
شىعىس ۇلىنا حات
شىعىس ۇلى! ءبىزدىڭ قازىرگى ۋاقىتتاعى ورنىمىز قاندى مايدانداعى قىزۋ ۇرىستا عوي، «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي، ەگەۋلى نايزا قولعا الماي، ەڭكۋ ەڭكۋ جەر شالماي» ءبىزدىڭ ءىسىمىز بىتپەيىن ناعىز قىزۋ كەزەڭ وسى ەمەس پە، شىعىس ۇلى؟
...وتان دەگەن ءبىر-اق ءسوز. بىراق وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىنا تەڭ كەلەر ەشبىر ءسوز جوق. سول ارداقتى وتان بۇگىن قاۋىپتە تۇر.
مەنىڭ كوز الدىما: «قاراعىم ۇلىم، تاعدىرىم سەنىڭ قولىڭدا»، - دەپ تۇرعان ىزگى انا – قازاق ايەلىنىڭ بەينەسى كەلەدى. بۇل ماعان وتان ومىرىنە تونگەن قاۋىپتى اڭعارتادى. «ۇلانىم، تۋعان ەلىڭدى ساقتاپ قال!» - دەگەندەي بولادى. وسى لەبىز جاندى جانىپ، كۇش قۋاتتى تاسىتادى.
- ساقتايمىز، انا، ءومىرىڭدى ساقتايمىز، - دەگىڭ كەلەدى، سوزبەن ەمەس،ىسپەن اقتاۋعا ۇمتىلاسىڭ.
شىعىس ۇلى! تۋعان ەلدىڭ كەلەشەگىن ساقتاۋعا ءبىز مىندەتتىمىز. ەندەشە قازاق قىزدارىنىڭ عاسىرلار بويى «ەلىم-اي» دەپ سارى دالانى كۇڭىرەنتىپ سالعان زارلى ءانىن بۇگىنگى كۇنى جاڭا كۇيمەن ۇرىس الدىندا ءبىز شىرقاساق، ونىڭ ايىپ-شامى جوق.
...وتان بىزگە قولىمىزعا قارۋ، بويىمىزعا قۋات بەرىپ، ءوزىڭنىڭ سۇيىكتى ارقاڭدى، سۇلۋ شىڭعىسىڭدى، قوناقجاي حالقىڭدى قورعا دەدى. سول وتان، بۇگىن مەنىڭ تاعدىرىم سەنىڭ قولىڭدا، جاۋىنگەر، دەپ وتىر.
...اسىلى، ءبىزدىڭ حالىق نامىسقوي، «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەيتىن حالىق قوي. سوندىقتان ءبىز ولىمنەن نامىس جوعارى دەگەندى جاۋ وعىنىڭ استىندا دا قايتالاپ ايتامىز.
مىقتى بول شىعىس ۇلى! ءبىز قازىر شابۋىلعا شىعامىز...
باتىس مايدانى. 1942 ج.»
بۇل سوزدەر ءدال بۇگىن جازىلعانداي. سولاي عوي قۇرمەتتى وقىرمان؟!
بەلگىلى اقىن ءابۋ سارسەنبايۇلىنىڭ ەستەلىگىنەن:
«1939 جىلدىڭ جاز ايلارى بولسا كەرەك. «سىندارلى جاس جىگىت كابينەتكە كىردى دە، ەسىك الدىندا بوگەلىپ قالدى. «ءيا، ىنىشەك، بەرى كەل. قانداي شارۋا؟» «جىگىت بيازى عانا جىميىپ، قولىنداعى قاعازىن ۇسىندى... «باۋبەك بۇلقىشۇلىنان... مەنى ءىس باسقارۋشىلىق قىزمەتكە الساڭىز ەكەن...» ارىزىن ورىسشا وتە ساۋاتتى جازىپتى. جولدارى دا ءتۇپ-ءتۇزۋ، ارىپتەرى دە مارجانداي تىزىلگەن، ادەمى-اق. بۇل جۇمىستى باسقاراتىن ادامدى وتكەن اپتادا بوساتقانبىز. قىزمەتكەر كەرەك ەكەنى دە راس. دەگەنمەن ويلانىپ قالدىم. قازاقتىڭ ساۋاتتى جاستارى بۇل جۇمىسقا ءۇيىر بولمايتىن. ولار رەداكتورلىق، نە كوررەكتورلىقتى قالايتىن. ال مىناۋ ءىس باسقارامىن دەيدى. الدە قازاقشا وقىمادى ما ەكەن؟ «قاراعىم، قازاقشا ساۋاتتىمىسىڭ؟» جىگىت تاعى دا جىميدى... «شۇكىر، وقىپ جازارلىعىم بار...» ارىزىن كەرى ىسىردىم. «مۇمكىن، كىشى رەداكتورلىق، نە كوررەكتورلىققا دەپ قايتا جازارسىڭ؟» جىگىت باسىن شايقادى. «جوق، اعا، ماعان ازىرگە وسى دا جەتەدى. انالار قولىمنان كەلمەس، ۇلكەن تاجىريبە كەرەك شىعار». قارسىلىق ەتپەدىم».
ەستەلىكتىڭ تاعى ءبىر جەرىنە زەر سالايىق: «اپتالار، ايلار وتە بەردى. بالعىن جىگىت ءوزىنىڭ ۇقىپتىلىعىن اڭعارتتى. ونىڭ بويىندا جاس شاماسىنا ءتان جەڭىلدىك جوق ەدى. مازاسىز جۇمىستان قولى بوساسا بولعانى جۋرنال، كىتاپتاردىڭ بەتتەرىنە ۇڭىلەر ەدى».
يا، ول سونداي بولاتىن. داپتەرىنە ۇلى ادامداردىڭ عاجاپ پىكىرلەرىن كوشىرىپ جۇرەتىن. وسىلايشا ادامزات تاريحىندا وزىندىك ەرەكشە ورىن العان ۇلى تۇلعالارمەن سىرلاسا بىلەتىن. سولارداي بولسام دەپ ارماندايتىن. بىراق سوعىس جاس جىگىتتىڭ جوسپارىن بۇزدى. جاس جىگىتتىڭ عانا جوسپارىن ەمەس، سۇم سوعىس بۇكىل ءبىر ەلدىڭ تىنىشتىعىنا قول سۇقتى.
قازاق ايتقانداي «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەمەكشى باۋبەك وتانىن قورعاۋ ماقساتىمەن مايدانعا اتتانادى. باسقالار ءبىر قارۋمەن سوعىسسا باۋبەك قوس قارۋمەن سوعىستى. ءبىرى وق اتاتىن قارۋى بولسا، ەكىنشىسى قالامى ەدى. جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى ول تۋرالى جازاتىنى دا وسى كەز: «باۋبەك بۇلقىشۇلىنىڭ «ءومىر سۇرگىم كەلەدى» دەگەن ماقالاسى شىعىپتى. مەنىڭشە ول وتە جاقسى جازىلىپتى. ول ءوزى سويلەمەيدى، جۇرەگىن سويلەتىپتى. شىركىن، سوعىستان امان قايتسا، جازۋشى بولايىن دەپ تۇرعان دارىن ەكەن».
ءومىر سۇرگىم كەلەدى
مەن ومىردە ءبىرىنشى رەت اي جارىعىندا حات جازىپ وتىرمىن. قاعازعا قاز-قاتار تۇسكەن جولدار جاقسى كورىنسە دە، قايتا وقىپ شىعۋ قيىن-اق. سوندىقتان شالعاي تۇرعان سوزدەردى وزگەرتىپ، قاتەسىن تۇزەۋگە بولار ەمەس. قاتەم بولسا وكپەلەمەي، ولپى-سولپىسىن وزدەرىڭ تۇزەتەرسىڭدەر دەپ ويلايمىن.
...ايقاسقا كىرەر الدىندا دۇنيەنىڭ ءبارى دە ءوزىنىڭ ءدال قالپىنان اناعۇرلىم اسەم كورىنەدى، وزىڭدە كۇندەگىڭنەن وزگەرىپ كەتكەندەي كورىنەسىڭ. ۇيقىڭ كەلمەيدى. بىردەمە ىستەگىڭ كەلەدى. نە ايعاي سالىپ، نە مىلتىق اتقىڭ كەلەتىندەي. اتىسقا دەيىن ءالى ۋاقىتىم بولعاندىقتان مەن، مىنە حات جازىپ وتىرمىن. كەيدە جازعان جازۋدىڭ دا اتقان وقتاي اتىلاتىن كەزى بولادى.
...مىنە، تاپ بۇگىنگى تۇندە، تاڭەرتەڭگى ۇرىس الدىندا، تۋعان ەلىم مەن بارلىق حالقىما، ءتىپتى بارلىق ادام بالاسىنا: «مەن ومىردەن الاتىن ەنشىمدى ءالى العانىم جوق، مەن ءومىردى قاتتى سۇيەمىن، مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى» - دەپ بار داۋىسپەن ايعايلاعىم كەلەدى. مەن مۇنى ەرتەڭ مەنى ولتىرەر-اۋ دەپ قورقىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. مەن سوعىستىڭ بارلىق قاۋىپ-قاتەرىن دە بىلەم. مەن ءۇشىن ەرتەڭگى كۇننىڭ ەرەكشەلىگى دە وسىندا».
قازاقتىڭ قارا دومالاق ارمانشىل بالاسىنىڭ سوعىس كەزىندە جازعانى سونشاما ويلى دا وتكىر بولعاندىقتان، اتاعى بۇكىلوداقتىق «كومسومولسكايا پراۆدا» جانە باسقا دا باسىلىمدار ارقىلى بۇكىل ەلگە كەڭىنەن تارادى. باۋبەكتىڭ ء"ومىر سۇرگىم كەلەدى» تۋرالى "مەنى حات دەگەن باسىپ كەتتى. سوۆەت وداعىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان 200-دەن اسا حات الدىم» دەپ جازاتىنى وسى كەز.
باۋبەك بۇلقىشۇلى ۇلىتاۋدىڭ باۋىرىندا تۋدى. كەيىن قالامى توسەلگەن كەزدە جازعان ماقالالارىنا «ۇلىتاۋ ۇلى» دەپ قول قوياتىنى دا تۋعان جەرىنە بايلانىستى بولسا كەرەك.
اكە-شەشەدەن ەرتە قالعان جاس بالاعا جاقىن تۋىسى سەيىتجان سمايىلۇلى قول ۇشىن سوزادى. باۋبەك نامىسقوي بولىپ وسەدى. ءبىر دانا ەسىمدى جەڭگەسى ونى ىلعي قوڭىر تەنتەك دەپ اتايدى ەكەن. سول "تەنتەك" دەگەنگە ىشتەي جاقتىرماي جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى جەڭگەسى:
- قوڭىر تەنتەك، توڭا قويماسسىڭ، سوناۋ شىلىكتىڭ اراسىندا وسى اۋىلدىڭ ءبىر توپ بۇزاۋى ءجۇر، بارىپ قۋىپ كەلە عوي، - دەيدى.
باۋبەك:
- جارايدى، - دەپ جۇگىرىپ كەتەدى. بۇزاۋلاردى قۋىپ كەلەدى دە، الگى جەڭگەسىنە: - دانا جەڭگەي، بۇزاۋلارىڭ كەلدى، بايلاپ ال. – دەيدى.
ءبىرازدان سوڭ ءۇي شارۋاسىمەن بولىپ جۇرگەن جاس كەلىنشەك ءتۇتىن باسىپ كەتكەن ۇيىنەن قاقالىپ-شاشالىپ شىعادى. ال باۋبەك بولسا بۇل كەزدە ءۇيدىڭ توبەسىندە، پەشتىڭ مۇرجاسىن جاۋىپ وتىر ەدى. ونىڭ وسىنىسىن بايقاعان جەڭگەسى:
- قالقام-اۋ، ونىڭ نە، ءۇيدى ءتۇتىن الىپ كەتتى عوي، - دەگەندە:
- تەنتەك ادام نە ىستەمەيدى، - دەپ جۇرە بەرىپتى. جەڭگەسى سودان كەيىن
باۋبەكتى تەنتەك دەگەنىن قويىپ، «مىرزا جىگىت» اتاپ كەتىپتى.
باۋبەك 1932 جىلى تۋىسى سەيىتجان سمايىلۇلىنىڭ وقىپ ءبىلىم الۋىنا يگى ىقپال ەتۋىمەن قارساقپاي زاۆودىنداعى فزو-عا - فابريكا-زاۆود ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. ول وقۋعا وتە العىر ەدى. بىردە مۇعالىمى ون ەكى امالمەن شىعاتىن ەسەپ بەرگەندە، باۋبەك ءبىرىنشى بولىپ شىعارادى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ 1932-1934 جىلدارى «ۇلىتاۋ» سوۆحوزىندا جۇمىس ىستەيدى.
1935 جىلى تامىزدىڭ ورتا شەنىندە باۋبەك وقۋ ىزدەپ الماتىعا جول تارتادى. الماتىعا دوسى عابدوللا ەكەۋى كوشىپ كەلەردە كىتاپ تولى جاشىكتەردى كوتەرىپ كەلگەن ەدى. بۇل جونىندە باۋبەكتىڭ ازىلدەپ شىعارعان ولەڭى دە بار:
ارقادا كىتابىمىز تولعان جاشىك،
كەلسىن دەپ سەنبەگەندەر كورسىن اشىپ.
وقۋعا شىن تىلەكپەن اتتاندىق ءبىز،
قول سوزىپ ىلگەرىگە اياق باسىپ.
بولساق تا ءارى جەتىم، ءارى ناشار،
قارايمىز الدىمىزعا كوزدى اشىپ.
ىقىلاسپەن وقىماقپىز العى كۇندە،
جۇرسەك تە شارشاپ، شالعىپ، قارىن اشىپ.
ءاردايىم ءازىل-شىنىن ارالاستىرا سويلەۋىنىڭ سەبەبى ونىڭ كوڭىلىنىڭ اشىقتىعىندا ەدى. جاقىن دوسى مۇقان يمانجان تۋرالى: «ءبىرىنشى ماقساتىم مۇقاندى ۇيلەندىرۋ، رومان جازۋ، جازۋشى بولۋ قيىن ەمەس. مۇندا مۇقانعا قىز تابۋ، ۇيلەندىرۋ قيىن بولدى عوي» - دەپ دوستارىن جاراسىمدى ازىلدەرمەن كۇلدىرىپ جۇرەتىن. دوستىققا دا ادال بولاتىن. دوستارى دا ونى قادىرلەيتىن. ونىڭ كوپتەگەن حاتتارى وسى مۇقان دوسىنىڭ ۇيىندە ساقتالدى.
سوعىستىڭ اتى سوعىس. باۋبەك بۇلقىشۇلى قازاقتار جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن بىرگە جان اياماي شايقاستى. «بۇنداي ادامدارمەن جەڭىسكە جەتپەۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ۇرىس دالاسىندا كەيدە قىزبالانىپ كەتىپ، ءوزىم دە بايقاماي بۇيرىقتاردى قازاقشا بەرە باستايمىن. جاۋىنگەرلەر مەنىڭ سول بۇيرىقتارىمدى بۇلجىتپاي ورىندايدى. قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيدى، بىراق سوزدەرىمدى جۇرەگىمەن تۇسىنەدى. سەبەبى ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز ءبىر».
«جازۋعا اسىقپاۋ كەرەك، بىلۋگە اسىعۋ كەرەك» دەگەن جۇرەگى جالىنداعان باۋبەك بۇلقىشۇلى 1944 جىلى ناۋرىز ايىندا تۋعان جەرى ۇلىتاۋدان الىستا، نوۆو-يۋلەۆكا ەلدى مەكەنىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى.
«جاقىن ارادا مەن مەن ءبىر جاس اقىننىڭ سوعىستا ولگەنىن كوردىم، ول سوعىستا باتىرلارشا الىستى دا، باتىرلارشا ءولدى. ولەر الدىندا بايرون ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە، قويىن داپتەرىن باسپاعا تاپسىرۋعا بىزگە بەردى. دۇنيەمەن قوشتاسار كەزەڭدە ولەڭدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن ويلادى، سونى مەدەت ەتتى. ونىڭ ولگەننەن كەيىن دە ءومىر سۇرگىسى كەلدى. ول ءومىرى – جۇرت وقيتىن ولەڭدەرى».
باۋبەك بۇلقىشۇلىنىڭ بۇل سوزدەرى ءوزى تۋرالى جازىللعانداي.
«مەن – ۇلى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جاسىمىن. ...مەن دۇنيەدە جيىرما-اق جىل جاسامادىم با؟ بىراق ءدال قازىر ەرەسەك اداممىن دەپ ايتۋىما بولادى. مەن جيىرمادامىن، بىراق مەندەگى وي اقساقالدى، بايسالدى، تالاي بەلدى ارتقا سالعان ادامنىڭ ويىنداي».
ول حالقىنا وراسان زور رۋحاني مۇرا قالدىردى. سونىسى جوعالماسا ەكەن. ۇمىت بولماسا ەكەن.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
