Jıyrmasynshy ǵasyr. Iıa, kúni keshe ǵana ótkenge aınalǵan taǵy bir júzjyldyq. Jıyrmasynshy ǵasyr keremet tulǵalarǵa baı edi. Qazaqtyń mańdaıyna bitken taýdaı bıik uldary men qyzdary qanshama edi deseńizshi?! Solardyń biri Baýbek Bulqyshuly. Qurmetti oqyrman, múmkin bul sózderdi oqyǵan soń ol kim edi, dersiz.
1978 jyly 13 shilde kúni Qazaqstanda jýrnalısterge beriletin Baýbek Bulqyshuly atyndaǵy syılyq taǵaıyndaldy. Iıa, zamandas, endi ne úshin dep suraq qoıarsyz. Bul suraǵyńyzǵa bylaı dep jaýap beremin:
Otanym dep soqqan júregi úshin. Týǵan eliniń jarqyn bolashaǵyn armandaǵany úshin. Óz jeriniń baqytty ómir súrýine qosqan úlken úlesi úshin.
Baýbek Bulqyshuly kim edi? Bul suraqtyń jaýabyn bilgisi keletin ár adam tómendegi joldardy oqysyn:
ShYǴYS ULYNA HAT
Shyǵys uly! Bizdiń qazirgi ýaqyttaǵy ornymyz qandy maıdandaǵy qyzý urysta ǵoı, «Ereýil atqa er salmaı, egeýli naıza qolǵa almaı, eńký eńký jer shalmaı» bizdiń isimiz bitpeıin naǵyz qyzý kezeń osy emes pe, Shyǵys uly?
...Otan degen bir-aq sóz. Biraq osy sózdiń maǵynasyna teń keler eshbir sóz joq. Sol ardaqty Otan búgin qaýipte tur.
Meniń kóz aldyma: «Qaraǵym ulym, taǵdyrym seniń qolyńda», - dep turǵan izgi ana – qazaq áıeliniń beınesi keledi. Bul maǵan Otan ómirine tóngen qaýipti ańǵartady. «Ulanym, týǵan elińdi saqtap qal!» - degendeı bolady. Osy lebiz jandy janyp, kúsh qýatty tasytady.
- Saqtaımyz, ana, ómirińdi saqtaımyz, - degiń keledi, sózben emes,ispen aqtaýǵa umtylasyń.
Shyǵys uly! Týǵan eldiń keleshegin saqtaýǵa biz mindettimiz. Endeshe qazaq qyzdarynyń ǵasyrlar boıy «Elim-aı» dep sary dalany kúńirentip salǵan zarly ánin búgingi kúni jańa kúımen urys aldynda biz shyrqasaq, onyń aıyp-shamy joq.
...Otan bizge qolymyzǵa qarý, boıymyzǵa qýat berip, ózińniń súıikti Arqańdy, sulý Shyńǵysyńdy, qonaqjaı halqyńdy qorǵa dedi. Sol Otan, búgin meniń taǵdyrym seniń qolyńda, jaýynger, dep otyr.
...Asyly, bizdiń halyq namysqoı, «Ólimnen uıat kúshti» deıtin halyq qoı. Sondyqtan biz ólimnen namys joǵary degendi jaý oǵynyń astynda da qaıtalap aıtamyz.
Myqty bol Shyǵys uly! Biz qazir shabýylǵa shyǵamyz...
Batys maıdany. 1942 j.»
Bul sózder dál búgin jazylǵandaı. Solaı ǵoı qurmetti oqyrman?!
Belgili aqyn Ábý Sársenbaıulynyń esteliginen:
«1939 jyldyń jaz aılary bolsa kerek. «Syndarly jas jigit kabınetke kirdi de, esik aldynda bógelip qaldy. «Iá, inishek, beri kel. Qandaı sharýa?» «Jigit bııazy ǵana jymıyp, qolyndaǵy qaǵazyn usyndy... «Baýbek Bulqyshulynan... meni is basqarýshylyq qyzmetke alsańyz eken...» Aryzyn oryssha óte saýatty jazypty. Joldary da túp-túzý, áripteri de marjandaı tizilgen, ádemi-aq. Bul jumysty basqaratyn adamdy ótken aptada bosatqanbyz. Qyzmetker kerek ekeni de ras. Degenmen oılanyp qaldym. Qazaqtyń saýatty jastary bul jumysqa úıir bolmaıtyn. Olar redaktorlyq, ne korrektorlyqty qalaıtyn. Al mynaý is basqaramyn deıdi. Álde qazaqsha oqymady ma eken? «Qaraǵym, qazaqsha saýattymysyń?» Jigit taǵy da jymıdy... «Shúkir, oqyp jazarlyǵym bar...» Aryzyn keri ysyrdym. «Múmkin, kishi redaktorlyq, ne korrektorlyqqa dep qaıta jazarsyń?» Jigit basyn shaıqady. «Joq, aǵa, maǵan ázirge osy da jetedi. Analar qolymnan kelmes, úlken tájirıbe kerek shyǵar». Qarsylyq etpedim».
Esteliktiń taǵy bir jerine zer salaıyq: «Aptalar, aılar óte berdi. Balǵyn jigit óziniń uqyptylyǵyn ańǵartty. Onyń boıynda jas shamasyna tán jeńildik joq edi. Mazasyz jumystan qoly bosasa bolǵany jýrnal, kitaptardyń betterine úńiler edi».
Iıa, ol sondaı bolatyn. Dápterine uly adamdardyń ǵajap pikirlerin kóshirip júretin. Osylaısha adamzat tarıhynda ózindik erekshe oryn alǵan uly tulǵalarmen syrlasa biletin. Solardaı bolsam dep armandaıtyn. Biraq soǵys jas jigittiń josparyn buzdy. Jas jigittiń ǵana josparyn emes, sum soǵys búkil bir eldiń tynyshtyǵyna qol suqty.
Qazaq aıtqandaı «Kóppen kórgen uly toı» demekshi Baýbek Otanyn qorǵaý maqsatymen maıdanǵa attanady. Basqalar bir qarýmen soǵyssa Baýbek qos qarýmen soǵysty. Biri oq atatyn qarýy bolsa, ekinshisi qalamy edi. Jazýshy Muhtar Áýezuly ol týraly jazatyny da osy kez: «Baýbek Bulqyshulynyń «Ómir súrgim keledi» degen maqalasy shyǵypty. Menińshe ol óte jaqsy jazylypty. Ol ózi sóılemeıdi, júregin sóıletipti. Shirkin, soǵystan aman qaıtsa, jazýshy bolaıyn dep turǵan daryn eken».
ÓMIR SÚRGIM KELEDI
Men ómirde birinshi ret aı jaryǵynda hat jazyp otyrmyn. Qaǵazǵa qaz-qatar túsken joldar jaqsy kórinse de, qaıta oqyp shyǵý qıyn-aq. Sondyqtan shalǵaı turǵan sózderdi ózgertip, qatesin túzeýge bolar emes. Qatem bolsa ókpelemeı, olpy-solpysyn ózderiń túzetersińder dep oılaımyn.
...Aıqasqa kirer aldynda dúnıeniń bári de óziniń dál qalpynan anaǵurlym ásem kórinedi, ózińde kúndegińnen ózgerip ketkendeı kórinesiń. Uıqyń kelmeıdi. Birdeme istegiń keledi. Ne aıǵaı salyp, ne myltyq atqyń keletindeı. Atysqa deıin áli ýaqytym bolǵandyqtan men, mine hat jazyp otyrmyn. Keıde jazǵan jazýdyń da atqan oqtaı atylatyn kezi bolady.
...Mine, tap búgingi túnde, tańerteńgi urys aldynda, týǵan elim men barlyq halqyma, tipti barlyq adam balasyna: «Men ómirden alatyn enshimdi áli alǵanym joq, men ómirdi qatty súıemin, meniń ómir súrgim keledi» - dep bar daýyspen aıǵaılaǵym keledi. Men muny erteń meni óltirer-aý dep qorqyp aıtyp otyrǵanym joq. Men soǵystyń barlyq qaýip-qaterin de bilem. Men úshin erteńgi kúnniń ereksheligi de osynda».
Qazaqtyń qara domalaq armanshyl balasynyń soǵys kezinde jazǵany sonshama oıly da ótkir bolǵandyqtan, ataǵy búkilodaqtyq «Komsomolskaıa pravda» jáne basqa da basylymdar arqyly búkil elge keńinen tarady. Baýbektiń "Ómir súrgim keledi» týraly "Meni hat degen basyp ketti. Sovet Odaǵynyń burysh-buryshynan 200-den asa hat aldym» dep jazatyny osy kez.
Baýbek Bulqyshuly Ulytaýdyń baýyrynda týdy. Keıin qalamy tóselgen kezde jazǵan maqalalaryna «Ulytaý uly» dep qol qoıatyny da týǵan jerine baılanysty bolsa kerek.
Áke-shesheden erte qalǵan jas balaǵa jaqyn týysy Seıitjan Smaıyluly qol ushyn sozady. Baýbek namysqoı bolyp ósedi. Bir Dana esimdi jeńgesi ony ylǵı Qońyr tentek dep ataıdy eken. Sol "tentek" degenge ishteı jaqtyrmaı júredi eken. Bir kúni jeńgesi:
- Qońyr tentek, tońa qoımassyń, sonaý shiliktiń arasynda osy aýyldyń bir top buzaýy júr, baryp qýyp kele ǵoı, - deıdi.
Baýbek:
- Jaraıdy, - dep júgirip ketedi. Buzaýlardy qýyp keledi de, álgi jeńgesine: - Dana jeńgeı, buzaýlaryń keldi, baılap al. – deıdi.
Birazdan soń úı sharýasymen bolyp júrgen jas kelinshek tútin basyp ketken úıinen qaqalyp-shashalyp shyǵady. Al Baýbek bolsa bul kezde úıdiń tóbesinde, peshtiń murjasyn jaýyp otyr edi. Onyń osynysyn baıqaǵan jeńgesi:
- Qalqam-aý, onyń ne, úıdi tútin alyp ketti ǵoı, - degende:
- Tentek adam ne istemeıdi, - dep júre beripti. Jeńgesi sodan keıin
Baýbekti tentek degenin qoıyp, «Myrza jigit» atap ketipti.
Baýbek 1932 jyly týysy Seıitjan Smaıylulynyń oqyp bilim alýyna ıgi yqpal etýimen Qarsaqpaı zavodyndaǵy FZO-ǵa - fabrıka-zavod ýchılıesine oqýǵa túsedi. Ol oqýǵa óte alǵyr edi. Birde muǵalimi on eki amalmen shyǵatyn esep bergende, Baýbek birinshi bolyp shyǵarady. Oqý bitirgen soń 1932-1934 jyldary «Ulytaý» sovhozynda jumys isteıdi.
1935 jyly tamyzdyń orta sheninde Baýbek oqý izdep Almatyǵa jol tartady. Almatyǵa dosy Ǵabdolla ekeýi kóship kelerde kitap toly jáshikterdi kóterip kelgen edi. Bul jóninde Baýbektiń ázildep shyǵarǵan óleńi de bar:
Arqada kitabymyz tolǵan jáshik,
Kelsin dep senbegender kórsin ashyp.
Oqýǵa shyn tilekpen attandyq biz,
Qol sozyp ilgerige aıaq basyp.
Bolsaq ta ári jetim, ári nashar,
Qaraımyz aldymyzǵa kózdi ashyp.
Yqylaspen oqymaqpyz alǵy kúnde,
Júrsek te sharshap, shalǵyp, qaryn ashyp.
Árdaıym ázil-shynyn aralastyra sóıleýiniń sebebi onyń kóńiliniń ashyqtyǵynda edi. Jaqyn dosy Muqan Imanjan týraly: «Birinshi maqsatym Muqandy úılendirý, roman jazý, jazýshy bolý qıyn emes. Munda Muqanǵa qyz tabý, úılendirý qıyn boldy ǵoı» - dep dostaryn jarasymdy ázildermen kúldirip júretin. Dostyqqa da adal bolatyn. Dostary da ony qadirleıtin. Onyń kóptegen hattary osy Muqan dosynyń úıinde saqtaldy.
Soǵystyń aty soǵys. Baýbek Bulqyshuly qazaqtar jáne ózge ult ókilderimen birge jan aıamaı shaıqasty. «Bundaı adamdarmen jeńiske jetpeý múmkin emes. Men urys dalasynda keıde qyzbalanyp ketip, ózim de baıqamaı buıryqtardy qazaqsha bere bastaımyn. Jaýyngerler meniń sol buıryqtarymdy buljytpaı oryndaıdy. Qazaq tilin túsinbeıdi, biraq sózderimdi júregimen túsinedi. Sebebi bárimizdiń maqsatymyz bir».
«Jazýǵa asyqpaý kerek, bilýge asyǵý kerek» degen júregi jalyndaǵan Baýbek Bulqyshuly 1944 jyly naýryz aıynda týǵan jeri Ulytaýdan alysta, Novo-Iýlevka eldi mekeninde erlikpen qaza tapty.
«Jaqyn arada men men bir jas aqynnyń soǵysta ólgenin kórdim, ol soǵysta batyrlarsha alysty da, batyrlarsha óldi. Óler aldynda Baıron esine túsip ketti de, qoıyn dápterin baspaǵa tapsyrýǵa bizge berdi. Dúnıemen qoshtasar kezeńde óleńderiniń ómir súrýin oılady, sony medet etti. Onyń ólgennen keıin de ómir súrgisi keldi. Ol ómiri – jurt oqıtyn óleńderi».
Baýbek Bulqyshulynyń bul sózderi ózi týraly jazyllǵandaı.
«Men – uly jıyrmasynshy ǵasyrdyń jasymyn. ...Men dúnıede jıyrma-aq jyl jasamadym ba? Biraq dál qazir eresek adammyn dep aıtýyma bolady. Men jıyrmadamyn, biraq mendegi oı aqsaqaldy, baısaldy, talaı beldi artqa salǵan adamnyń oıyndaı».
Ol halqyna orasan zor rýhanı mura qaldyrdy. Sonysy joǵalmasa eken. Umyt bolmasa eken.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
