قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا 1920-30 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ارنالعان «الاش ارىستارى جانە اشارشىلىق» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى.
جيىنعا تاريحشى عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى، جەلتوقسانشىلار مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ارىستارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى قاتىسىپ، زۇلمات جىلداردىڭ وقيعالارىنا بايلانىستى ءتۇرلى تاقىرىپتاردا اڭگىمە ءوربىتتى.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» گۋمنيتارلىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، قر ۇعا اكادەميگى، ت.ع.د، پرفەسسور ح.ءابجانوۆ كونفەرەنتسيانى جۇرگىزىپ، «قازاقستانعا دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ قاسىرەتى» تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى. تاريحشى بۇل تاقىرىپقا قاتىستى مۇراعاتتاردى اقتارساق نەبىر سوراقىلىقتاردى بايقاۋعا بولادى دەدى. ماسەلەن، رەسەي مەملەكەتتىك ساياسي تاريحىنىڭ مۇراعاتىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقستاندا ادامدار اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان كەزدە كسرو امەريكاعا استىق جونەلتىپ وتىرعان.
«كەڭەس بيلىگى ەشقاشان وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن، قىلمىستارىن مويىنداعان ەمەس. ءبارىن باسقاعا اۋدارۋعا بەيىم بولدى. ماسكەۋدەگى بيلىك «وسىلاردىڭ قاتەلىگى» دەپ كىنانى قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنە اۋدارا سالدى. سول كەزدەگى بيلىك باسىنداعىلار قازاق تراگەدياسىن اشىق ايتا المادى. ول ۋاقىت ۇرەدىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزى. سول كەزەگى قايراتكەر جانايدار سادۋاقاسوۆ «1933 جىلى قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ پلەنۋمىندا وسى ماسەلەنى ايتۋعا باتىلىمىز جەتپەدى» دەپ اشىق جازعان. اشارشىلىقتىڭ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ تاريحى ءالى زەرتتەلۋى كەرەك. ونىڭ تەوريالىق، مەتودولوگيالىق، ساياسي-يدەولوگيالىق استارى اشىلا بەرۋى ءتيىس. اشارشىلىق – تابيعات اكەلگەن قاسىرەت ەمەس، ساياسي-يدەولوگيالىق اداسۋشىلىق، اسىرا سىلتەۋشىلىك، اسىرا سىلتەۋشىلىك، جالعان قاعيداتتار ۇرىندىرعان قاسىرەت»، – دەپ باعا بەردى حانگەلدى ءابجانوۆ.
–31-مامىردى ەسكە الۋ كۇنى دەپ وتىرمىز، – دەيدى ت.ع.د پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ. – شىن مانىندە وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، اشارشىلىقتىڭ ءوزى قۋعىن-سۇرگىننەن مۇلدە باسقا نارسەلەر. بۇل – الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلە. ءتىپتى ەكى اشارشىلىقتىڭ ايىرماشىلىعى بار. ەگەر 31-مامىردى اشارشىلىق قۇرباندارى دەيتىن بولساق، وندا بۇل ەسكە الۋ كۇنى ەمەس، حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى قىرىلدى عوي. بۇل «ازا تۇتۋ» كۇنى بولۋ كەرەك. جالاۋدى تومەن ءتۇسىرىپ، بۇكىل ۇلت بولىپ ازا تۇتۋىمىز كەرەك. ال، قۋعىن-سۇرگىن كۇنى شە؟ مەنىڭشە قۋعىن-سۇرگىن كۇنىن باسقا كۇنگە بەلگىلەپ، ازا تۇتۋ كۇنى ەمەس، ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەۋ كەرەك.
كونفەرەنتسيا اياسىندا قولونەر جانە كىتاپ كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلدى. كىتاپ كورمەسىندە الاشتىقتاردىڭ كىتاپتارى مەن ولاردى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى ەل نازارىنا ۇسىنىلسا، قولونەر كورمەسىندە ۇلتتىق كيىمدەر مەن اشەكەي-بۇيىمدار كورسەتىلدى.
الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن وتكىزىلگەن بۇل كونفەرەنتسيانى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىردى.
جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
