ادامزات تاريحىنا ءوز ەسىمىن وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتكەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى شىڭعىس حان. ول تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ كوپتىگى سونشالىق، ءبىر-بىرىنە قايشى كەلىپ جاتاتىنى دا از ەمەس. دەگەنمەن بۇل تاريحي تۇلعا تۋرالى ءوز پىكىرىن بىلدىرۋشىلەردىڭ ويى كوبىنەسە شىڭعىس حان سوعىس جۇرگىزۋ كاسىبىن جەتە مەڭگەرگەندەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇر دەگەنگە سايادى.
مىسالى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ءوزىنىڭ قايتالانباس شايقاس ادىستەرىمەن اتى شىققان، باتىر اعامىز باۋىرجان مومىشۇلى، شىڭعىس حانعا بىلاي دەپ باعا بەرگەن: – اسكەري عىلىمنىڭ انىقتاۋى بويىنشا، سوعىس ەكى داۋىرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسىن مانۋفاكتۋرالىق ءداۋىر دەيدى. سوناۋ العاشقى قوعامدا، ادامدار ءوزارا جاۋلاسقاندا، الدىمەن ءبىر – بىرىنە جۇدىرىق جۇمسادى، سوسىن تاس لاقتىردى، سويىلداستى، نايزامەن شانشىپ، قىلىشپەن شاپتى، ساداقپەن اتىستى. بىلايشا ايتقاندا، قارا ءدۇرسىن جولمەن سوعىستى. سوعىستى بۇلاي جۇرگىزۋ ءداۋىرىنىڭ ۇلى قولباسشىسى شىڭعىس حان. سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىن ماشينالىق كەزەڭ دەيدى. بۇل كەزەڭدەگى سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ۇلى قولباسشىسى گەنەراليسسيمۋس يوسيف ۆيسساريونوۆيچ دجۋگاشۆيلي.
شىڭعىس حان تۋرالى جاڭالىقتارعا ءالى كۇنگە دەيىن كوپشىلىك تاراپىنان قىزىعۋشىلىق جەتكىلىكتى. اسىرەسە ونىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر الەم جۇرتشىلىعىن ءجيى ەلەڭدەتۋدە. ونىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس، سەبەبى بۇگىنگى تاڭدا دامىپ جاتقان تەحنيكا مۇمكىنشىلىكتەرىنە بايلانىستى جەر استىن عارىشتان باقىلاۋ ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن جەرىن تابۋ ۋاقىتى جاقىن دەگەن جورامال بار.
ءارى شىڭعىس حاننىڭ جاتقان جەرىن ايقىنداپ، اتاقتى ترويا قالاسىن تاپقان گەنريح شليمان سياقتى، ايدى اسپانعا ءبىر شىعارسام دەگەن تالاپكەرلەر، قاي ەلدە بولماسىن جەتىپ ارتىلادى. بۇنداي ىزدەنۋشىلەردىڭ كەيبىرىنىڭ وسىنداي جاڭالىق اشۋ ارقىلى، ءوزىنىڭ ەلىن دە بۇكىل الەمگە تانىتۋدى ماقسات ەتكەن ۇلتجاندىعىن دا تۇسىنۋگە بولادى.
سونىمەن شىڭعىس حاننىڭ ءدال قاي جەرگە جەرلەنگەنى ازىرگە بەلگىسىز. بىراق قاي ايماقتا جاتقانىن ايتۋعا بولادى. بۇل تۋرالى 1999 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا «امفورا» باسپاسى شىعارعان «ماركو پولو. كنيگا و رازنووبرازي ميرا» اتتى كىتاپتىڭ 91-بەتىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەن بىلۋگە بولادى.
دۇنيە ءجۇزىن ارالاعان ماركو پولونىڭ ايتۋى بويىنشا: «ۆسەح ۆەليكيح گوسۋدارەي، پوتومكوۆ چينگيس حانا، زنايتە، حورونيات ۆ بولشوي گورە التاي; ي گدە بى نە پومەر ۆەليكي گوسۋدار تاتار، حوتيا بى زا ستو دنەي پۋتي وت توي گورى، ەگو پريۆوزيات تۋدا حورونيت». بۇل مالىمەتتى وقىعان ءار ادام شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى التاي تاۋىندا جەرلەنسە، دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە، سول جاقتا جەرلەنگەن دەگەن تۇجىرىم جاساۋى وتە قيسىندى. بۇل ارينە ءبىر عانا دالەل. سوندىقتان تاعى ءبىر مالىمەت كەلتىرەيىن. 2003-جىلى ماسكەۋ قالاسىندا «مولودايا گۆارديا» باسپاسى «تاماشا ادامدار ءومىرى» سەرياسىنىڭ كەزەكتى باسىلىمى ەتىپ فرانتسۋز شىعىستانۋشىسى رەنە گرۋسسەنىڭ «چينگيسحان: پوكوريتەل ۆسەلەننوي» اتتى كىتابىن باسىپ شىعاردى. وسى كىتاپتىڭ 231 – بەتىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «قارسىلاس حالىقتار مەن جاقىندا عانا باعىندىرىلعان ەلدەرگە جەتپەسىن دەگەن ويمەن شىڭعىس حاننىڭ قايتىس بولعانى كوپشىلىككە حابارلانعان جوق. حان سۇيەگىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋشى ساربازدار قارالى توپتىڭ جولىندا كەزدەسكەن كۇدىكتى دەگەن ادامداردىڭ ءبارىن ءولتىرىپ وتىرعان. سەبەبى بۇل قۇربان بولعانداردىڭ ءبارى كوز جۇمعان ادامنىڭ و دۇنيەدە قىزمەتشىلەرى بولادى دەگەن بايىرعى التاي سالتىمەن سايكەس كەلەتىن».
ر.گرۋسسە بۇل ەڭبەگىن جازباستان بۇرىن، تەك جوعارىدا اتى اتالعان ماركو پولونىڭ عانا ەمەس، باسقا دا جازباگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىمەن مۇقيات تانىسقان. سوندىقتان شىڭعىس حاندى جەرلەۋ تۋرالى ايتا كەلىپ بايىرعى التايلىقتاردىڭ قايتىس بولعان ادامداردى جەرلەۋ ءراسىمى تۋرالى جازۋى تەكتەن – تەك ەمەس. دەمەك فرانتسيا اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، «لارۋسس ەنتسيكلوپەدياسى» عۇلاما شىعىستانۋشى دەگەن باعا بەرگەن عالىمنىڭ «...قۇربان بولعانداردىڭ ءبارى كوز جۇمعان ادامنىڭ و دۇنيەدە قىزمەتشىلەرى بولادى دەگەن بايىرعى التاي سالتىمەن سايكەس كەلەتىن» دەپ جازۋى ماركو پولونىڭ ايتقانىنىڭ شىندىق ەكەنىن دالەلدەيدى.
ۆەنەتسيالىق ماركو پولو شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حاننىڭ قاراماعىندا ون جەتى جىل ءجۇرىپ، ەلشىلىك قىزمەت اتقارعان. حاننىڭ انا تىلىندە سويلەپ، ەلىنىڭ جازۋىن مەڭگەرگەن. ول شىڭعىس حان تۋرالى قۇبىلاي حاننىڭ ءوز اۋزىنان دا، باسقالاردان دا كوپ ەستىگەنى ءسوزسىز. ءارى سول ون جەتى جىل بارىسىندا شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرىن جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ كۋاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
ارينە قۇبىلاي حان اتاسىنىڭ ءدال قاي جەردە جەرلەنگەنىن ءبىلدى، بىراق ول تۋرالى قانشا جاقىن تارتسا دا ماركو پولوعا ايتپادى. ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ تۇرعىندارىنىڭ بىلۋىنە تىيىم سالىنعان بۇل مەملەكەتتىك قۇپيا، شەت ەلدىڭ ازاماتىنا ەشقاشان ايتىلماۋى زاڭدى.
شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتكەن وسى قۇپيا قاشان اشىلادى، ونى كىم اشادى، ول جاعى بەلگىسىز. مۇمكىن بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمىن تابۋعا عارىشتىق ارحەولوگيانىڭ كۇشى جەتەر، مۇمكىن جەتپەس...
قالاي بولعاندا دا شىڭعىس حاننىڭ جاتقان جەرى التاي تاۋىنىڭ باۋىرى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
