Adamzat tarıhyna óz esimin óshpesteı etip jazyp ketken tulǵalardyń biri Shyńǵys han. Ol týraly aıtylǵan pikirlerdiń kóptigi sonshalyq, bir-birine qaıshy kelip jatatyny da az emes. Degenmen bul tarıhı tulǵa týraly óz pikirin bildirýshilerdiń oıy kóbinese Shyńǵys han soǵys júrgizý kásibin jete meńgergenderdiń aldyńǵy qatarynda tur degenge saıady.
Mysaly, ekinshi dúnıejúzilik soǵysta óziniń qaıtalanbas shaıqas ádisterimen aty shyqqan, batyr aǵamyz Baýyrjan Momyshuly, Shyńǵys hanǵa bylaı dep baǵa bergen: – Áskerı ǵylymnyń anyqtaýy boıynsha, soǵys eki dáýirge bólinedi. Birinshisin manýfaktýralyq dáýir deıdi. Sonaý alǵashqy qoǵamda, adamdar ózara jaýlasqanda, aldymen bir – birine judyryq jumsady, sosyn tas laqtyrdy, soıyldasty, naızamen shanshyp, qylyshpen shapty, sadaqpen atysty. Bylaısha aıtqanda, qara dúrsin jolmen soǵysty. Soǵysty bulaı júrgizý dáýiriniń uly qolbasshysy Shyńǵys han. Soǵys júrgizýdiń ekinshi kezeńin mashınalyq kezeń deıdi. Bul kezeńdegi soǵys júrgizýdiń uly qolbasshysy generalıssımýs Iosıf Vıssarıonovıch Djýgashvılı.
Shyńǵys han týraly jańalyqtarǵa áli kúnge deıin kópshilik tarapynan qyzyǵýshylyq jetkilikti. Ásirese onyń qaıda jerlengeni týraly túrli pikirler álem jurtshylyǵyn jıi eleńdetýde. Onyń mánisin túsiný qıyn emes, sebebi búgingi tańda damyp jatqan tehnıka múmkinshilikterine baılanysty jer astyn ǵaryshtan baqylaý arqyly Shyńǵys hannyń jerlengen jerin tabý ýaqyty jaqyn degen joramal bar.
Ári Shyńǵys hannyń jatqan jerin aıqyndap, ataqty Troıa qalasyn tapqan Genrıh Shlıman sııaqty, aıdy aspanǵa bir shyǵarsam degen talapkerler, qaı elde bolmasyn jetip artylady. Bundaı izdenýshilerdiń keıbiriniń osyndaı jańalyq ashý arqyly, óziniń elin de búkil álemge tanytýdy maqsat etken ultjandyǵyn da túsinýge bolady.
Sonymen Shyńǵys hannyń dál qaı jerge jerlengeni ázirge belgisiz. Biraq qaı aımaqta jatqanyn aıtýǵa bolady. Bul týraly 1999 jyly Sankt-Peterbýrg qalasynda «Amfora» baspasy shyǵarǵan «Marko Polo. Knıga o raznoobrazıı mıra» atty kitaptyń 91-betinde keltirilgen derekten bilýge bolady.
Dúnıe júzin aralaǵan Marko Polonyń aıtýy boıynsha: «Vseh velıkıh gosýdareı, potomkov Chıngıs hana, znaıte, horonıat v bolshoı gore Altaı; ı gde by ne pomer velıkıı gosýdar tatar, hotıa by za sto dneı pýtı ot toı gory, ego prıvozıat týda horonıt». Bul málimetti oqyǵan ár adam Shyńǵys hannyń urpaqtary Altaı taýynda jerlense, demek, Shyńǵys hannyń ózi de, sol jaqta jerlengen degen tujyrym jasaýy óte qısyndy. Bul árıne bir ǵana dálel. Sondyqtan taǵy bir málimet keltireıin. 2003-jyly Máskeý qalasynda «Molodaıa gvardııa» baspasy «Tamasha adamdar ómiri» serııasynyń kezekti basylymy etip franýz shyǵystanýshysy Rene Grýsseniń «ChINGISHAN: pokorıtel vselennoı» atty kitabyn basyp shyǵardy. Osy kitaptyń 231 – betinde bylaı dep jazylǵan: «Qarsylas halyqtar men jaqynda ǵana baǵyndyrylǵan elderge jetpesin degen oımen Shyńǵys hannyń qaıtys bolǵany kópshilikke habarlanǵan joq. Han súıegin sońǵy saparǵa shyǵaryp salýshy sarbazdar qaraly toptyń jolynda kezdesken kúdikti degen adamdardyń bárin óltirip otyrǵan. Sebebi bul qurban bolǵandardyń bári kóz jumǵan adamnyń o dúnıede qyzmetshileri bolady degen baıyrǵy altaı saltymen sáıkes keletin».
R.Grýsse bul eńbegin jazbastan buryn, tek joǵaryda aty atalǵan Marko Polonyń ǵana emes, basqa da jazbagerlerdiń eńbekterimen muqııat tanysqan. Sondyqtan Shyńǵys handy jerleý týraly aıta kelip baıyrǵy altaılyqtardyń qaıtys bolǵan adamdardy jerleý rásimi týraly jazýy tekten – tek emes. Demek Franııa Akademııasynyń múshesi, «Larýss enıklopedııasy» ǵulama shyǵystanýshy degen baǵa bergen ǵalymnyń «...qurban bolǵandardyń bári kóz jumǵan adamnyń o dúnıede qyzmetshileri bolady degen baıyrǵy altaı saltymen sáıkes keletin» dep jazýy Marko Polonyń aıtqanynyń shyndyq ekenin dáleldeıdi.
Veneııalyq Marko Polo Shyńǵys hannyń nemeresi Qubylaı hannyń qaramaǵynda on jeti jyl júrip, elshilik qyzmet atqarǵan. Hannyń ana tilinde sóılep, eliniń jazýyn meńgergen. Ol Shyńǵys han týraly Qubylaı hannyń óz aýzynan da, basqalardan da kóp estigeni sózsiz. Ári sol on jeti jyl barysynda Shyńǵys urpaqtarynyń birin jerleý rásiminiń kýási bolýy ábden múmkin.
Árıne Qubylaı han atasynyń dál qaı jerde jerlengenin bildi, biraq ol týraly qansha jaqyn tartsa da Marko Poloǵa aıtpady. Bútin bir eldiń turǵyndarynyń bilýine tyıym salynǵan bul memlekettik qupııa, shet eldiń azamatyna eshqashan aıtylmaýy zańdy.
Shyńǵys hannyń urpaqtary ózderimen birge alyp ketken osy qupııa qashan ashylady, ony kim ashady, ol jaǵy belgisiz. Múmkin bul jumbaqtyń sheshimin tabýǵa ǵaryshtyq arheologııanyń kúshi jeter, múmkin jetpes...
Qalaı bolǵanda da Shyńǵys hannyń jatqan jeri Altaı taýynyń baýyry.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
