تاريحتان بەلگىلى قازاقتار بۇرىن ساق، سكيف، عۇن دەپ اتالىپ، مىڭداعان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان وتانسۇيگىشتىگىمەن بەلگىلى حالىق. سوناۋ باعزى زاماندا ەلىن شابۋعا كەلگەن پارسى پاتشاسىنىڭ جاۋشىسىنا ساق ەلىنىڭ باسشىسى يدانفيرس: «پاتشاڭا ايتىپ بار، ەگەر مەنىمەن سوعىسقىسى كەلسە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاتقان قورىمدارعا قولىن تيگىزىپ كورسىن، سوندا ءبىزدىڭ قالاي سوعىساتىنىمىزدى كورەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. اقىرىندا ويلاعانى ىسكە اسپاعان پارسى پاتشاسى ەلىنە قاشىپ قۇتىلۋعا ءماجبۇر بولادى.
عۇنداردىڭ باسشىسى مودەگە قىتايدىڭ پاتشاسى جولداعان ەلشى: «مەنىڭ پاتشام ءسىزدىڭ جەرىڭىزدىڭ ءبىر بولىگىن سۇراپ جاتىر، دەيدى. سوندا مودە قاعان كەڭەسشىلەرىن جيناپ، نە دەيسىڭدەر، دەپ كەڭەس قۇرادى. ۋازىرلەرى قايتسەك باسشىمىزعا جاعامىز دەگەن ويمەن: «ول جەر ەشتەڭە وسپەيتىن تاقىر، بەرە سالايىق» دەپ جامىراسادى. سوندا مودە قاعان: «جەر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ كەپىلى، سوندىقتان جەرىمىزدى ەشكىمگە دە بەرمەيمىز» - دەپ ۋازىرلەرىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن العان.
«وتان – وتتان دا ىستىق»، «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس - كۇيمەيسىڭ» دەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ بولۋى حالقىمىزدىڭ وتانىنا دەگەن ماحابباتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
قازاقتار قايدا جۇرسە دە وتانىنا قايتقىسى كەلىپ تۇراتىن حالىق. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العالى بەرى مىڭداعان قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا قايتىپ كەلگەنى دە تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى.
بابالارىمىزدىڭ تۋعان جەرگە دەگەن شەكسىز ماحابباتى تۋرالى اڭىزدار دا بارشىلىق. قازاق دالاسىندا وسەتىن جۋساننىڭ ءيىسىن ساعىنىپ، التىن تاعىن تاستاپ تۋعان جەرىم قايداسىڭ دەپ جولعا شىققان بايبارىس سۇلتان تۋرالى اڭىز بۇگىنگە جەتتى.
مىسىر جەرىن 250 جىل باسقارعان ماملۇكتەر تاريحىندا داڭقى جەر جارعان ۇلى تۇلعا، اراب ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەلەگەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق اۋزىندا اڭىز بوپ اتى قالعان زاتى قىپشاق از-زاحير رۋكن اد-دين بايبارىس. قازاقستاندا ول تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ اياگوزدە دۇنيەگە كەلگەن تاريحشى قۇربانعالي حاليد بايبارىس تۋرالى 1910 جىلى قازاننان شىققان «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە بايان ەتتى.
بۇرىنعى كەزدەگى «قىپشاق» ءسوزى بۇگىنگى «قازاق» سوزىنە پاراپار جالپىلاما ورتاق اتاۋ ماعىناسىنا يە ەدى. بولاشاق سۇلتان بايبارىستى ارابتار جاۋىنگەر-ماملۇك ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن جاس بالالاردى ساۋدالايتىن بازارلاردىڭ بىرىنەن ساتىپ العان بولۋى كەرەك. ولجاس سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ ايتۋىنشا بىزگە جەتكەن باعالار كەستەسى بالا قىپشاقتىڭ 120 ەگيپەت دينارى تۇرعان. ياعني، بارىنەن قىمبات. الباندىق ء(ازىربايجاندار) – 90 دينار، شەركەس (بارلىق سولتۇستىك كاۆكازدىقتار) – 70 دينار جانە باسقالاي. پارسىنىڭ شاحى ابباس: «مەنىڭ اسكەرىمدە پارسى نەگە جوق؟ ويتكەنى، ابدەن نازىكتەنىپ كەتكەن قالالىق پارسىلار بالا كەزىنەن جاقسى تاربيەلەنەتىن كوشپەلى قىپشاقتار سياقتى دالالىق اسكەري جورىقتىڭ تالابىنا شىداي المايدى»، – دەپ جازعانى تاريحتان بەلگىلى.
بولاشاق ماملۇكتەردىڭ قالاي تاربيەلەنەتىنى تۋرالى ءتۇرلى تاريحشىلار ءوز كۋالىكتەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ كەتكەن. مۇكاتتام تاۋىنىڭ باۋرايىندا بولاشاق ماملۇكتەردىڭ كۇنى بويعى اتپەن شابۋ، قىلىشتاسۋ، ساداقپەن وق اتۋ جاتتىعۋلارىن ءوز كوزىمەن كورگەن ورتاعاسىرلىق اراب ساياحاتشىسى مۇحاممەد يبن باتتۋتا، ماملۇك بالالارعا قوجايىندارى قىمبات تا ادەمى كيىمدەر مەن ات، التىن جانە ءتۇرلى اسىل تاس سىيلايتىنىن جازادى. بولاشاق ماملۇكتەردى دارىگەرلەردىڭ قاراۋىنان وتكەن سوڭ، توپ-توپقا ءبولىپ قۇران ۇيرەتىپ، قۇقىقتىڭ زاڭداردى وقىتا باستايتىن. جاس جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحاني تاربيەسىنە دە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلىپ وتىرعان. ءبىر ماملۇكتىڭ شاراپ ىشكەنىن ءبىلىپ قويعان سۇلتان ءناسىر ونى ءولىمشى ەتىپ ساباتقىزادى. ال، وعان قاراۋعا تيىستىلەردى قاپاسقا جاپقان.
دايىندىقتان وتكەن ماملۇك اسكەر قاتارىنا قابىلدانىپ سۇلتاننىڭ قويماسىنان جىلىنا ءبىر رەت كيىم، اي سايىن ەت، جەمىس، قانت، ماي، بالاۋىز، اتىنا جەتكىلىكتى ءشوپ الىپ وتىرعان. اراب تاريحشىسى ماكريزيدىڭ بايانداۋىنشا ماملۇك باسقا ات الۋ ءۇشىن ولگەن اتىنىڭ ەتىن اكەلىپ كورسەتۋگە ءتيىس بولعان.
ەرجۇرەك ماملۇكتەردىڭ دارەجەسى دە ءوسىپ وتىرعان. الدىمەن ونباسى، سودان سوڭ ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى بولعان ماملۇك ءامىر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جاعدايدا بوستاندىققا يە بولاتىن. سۇلتان ولارعا ءۇي، جەر، ءتۇرلى كيىم مەن اقشالاي سىيلىق بەرىپ وتىرعان. الاڭدا وتەتىن جيىندار ءۇشىن امىرلەرگە التىننان جاسالىنعان ۇزەڭگىلەر بەرىلگەن. بىراق، بۇل سىي-سياپاتتار ادامنىڭ تەك ءوز ەڭبەگى ءۇشىن باعالانعانىن ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ بالالارىنا سول كەزدىڭ زاڭى بويىنشا بۇل سىيلىقتارعا مۇراگەرلىك جۇرمەيتىن بولعان.
ماملۇكتەردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعۋ وڭاي ەمەس ەدى. دەگەنمەن، اقىلدىلىعى مەن ەرجۇرەكتىلىگىنە بايلانىستى قىزمەتتىك ءوسۋ ساتىلارىنىڭ بارىنەن وتە العان بايبارىس بيلىككە كەلگەن سوڭ ەڭ الدىمەن اسكەر ىشىندە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتتى. كوپتەگەن قىپشاق تەكتى اسكەرباسىلارعا ادال قىزمەتى ءۇشىن سيريا مەن ەگيپەتتەن جەر بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە مىسىرعا ۇمتىلعان موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ەجەلگى جاۋى كرەست تاعۋشىلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.
بايبارىس ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى بولعان تۇلعا. ونىڭ بيلىگى تۇسىندا مىسىر بۇرىن بولماعان دارەجەدە وركەندەي باستادى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى جوندەلىپ قالپىنا كەلتىرىلىپ، ەگىن شارۋاشىلىعى مىقتاپ دامىدى. ول ەگيپەتتىڭ ءال-يسكاندەريا (الەكساندريا), داميەتتا، ءال-كاھيرا (كاير) سەكىلدى ءىرى ورتالىقتارىندا ساۋدانىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋعا تىرىستى. مۇندا ۆەنەتسيا، سيتسيليا، گەنۋيا، ينديا، ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى توقتاپ وتەتىن. سول ءۇشىن ولاردان كوپ سالىق الىنىپ تۇردى.
وسىلايشا بايبارىس ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەردى. ول حالىق ومىرىمەن ەتەنە تانىسۋ ماقساتىندا قاراپايىم كيىنىپ تۇنگى كايردى ارالاپ جۇرەتىن بولعان. كۇناسىزدەرگە قول ۇشىن سوزىپ، قىلمىسكەرلەردى قاتتى جازالايتىن.
بايبارىس سۇلتاننىڭ تاريحتا قالعان باسقا دا ايرىقشا ىستەرى جەتكىلىكتى. ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بايبارىس ءحى عاسىردا جازىلعان ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات-ءات-تۇرك» ەڭبەگىمەن تانىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ەڭبەكتە: «ءبىر بۇحارلىق عالىم مەن نيساپۋرلىق باسقا ءبىر عالىمنىڭ ءتاڭىر ءازىز كورگەن پايعامبارىمىزدان دالەل كەلتىرىپ ايتقان تومەندەگى سوزدەرىن انىق ەستىگەن ەدىم: «تۇركى ءتىلىن ۇيرەنىڭىزدەر، سوندا ولاردىڭ ەگەلىگى ۇزاق ءداۋىرلى بولماق» - دەگەن سوزدەر بار. ال، بايبارىس سۇلتان تۇركى ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ كۇش-جىگەرىن سراپ ەتكەن تۇلعا.
بايبارىس ءومىر سۇرگەن ءحىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەگيپەتتە ساراي تىلىنە اينالعان قىپشاق جازبا ءتىلى قالىپتاسا باستايدى. ء"تارجىمان" اتتى سوزدىك تە پايدا بولعان. سول زامانداعى ادەبيەتتىڭ ءبىرى «گۇلىستان»، سونىمەن قاتار ءدىني، مەديتسينالىق، اسكەري، زاڭ جونىندەگى ەڭبەكتەر دە ماملۇكتىك-قىپشاق تىلىنە دەر كەزىندە اۋدارىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. بۇل ءۇردىس ءحىV-حV عاسىرلاردا دا جالعاسىپ «Ad-Durra al-mudia fi-l-luyat at-Turkiya»، «Al-Manhal as-safi» «Munijat ul-guzat» اتتى تراكتاتتار تۇركى تىلىنە اۋدارىلدى. رەسەيدىڭ عىلىم اكادەمياسىنان «الەم تىلدەرى» ايدارىمەن شىققان «تۇركى تىلدەرى» اتتى كىتاپتا كەلتىرىلگەن وسى دەرەكتەرمەن قاتار قاسيەتتى قۇراننىڭ دا تۇركى تىلىنە بىرنەشە رەت اۋدارىلعانى جازىلعان.
ءوز زامانىنىڭ ەرەكشە تۇلعاسى بايبارىس سۇلتاننىڭ داڭقىنىڭ عاسىرلاردان اسىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماملۇكتەر اراب ەلىنە ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان تىنىشتىق اكەلدى، دەپ باعا بەرگەن عالىم كارەن ارمسترونگ «يەرۋساليم – ءبىر قالا، ءۇش ءدىن» اتتى ەڭبەگىندە پاسحا مەيرامى كۇندەرىندە كوپ جينالاتىن حريستيانداردىڭ باسقا ءدىن وكىلدەرىمەن قاقتىعىسۋىن بولدىرماۋى ءۇشىن بايبارىس سۇلتاننىڭ تاپقىر شەشىمى تۋرالى مىناداي قىزىق دەرەك كەلتىرگەن. بايبارىس يەرۋساليمدە ەكى جاڭا ءدىني ورنىن اشادى. ءبىرى مۇسا (ارابشا نەبي-مۋسا) پايعامبارعا ارنالعان يەريحوننىڭ جانىنان، ەكىنشىسى اراب پايعامبارى ءساليحتىڭ قۇرمەتىنە راملەدەن بوي كوتەرەدى. وسىلايشا بايبارىس سۇلتاننىڭ تاپقىرلىعى ارقاسىندا ۇلكەن مەيرام كەزىندە ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرى جاقىن جەردە باسقالاردىڭ دا كوپ جينالاتىنىن بىلگەندىكتەن وزدەرىن تەجەپ ۇستاۋعا ءماجبۇر بولعان.
وسىنداي دانالىق شەشىمدەر تابا الاتىن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بايبارىس ەسىمى «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى حاليف ھارۋن ار-راشيد سەكىلدى اڭىزعا اينالدى. عالىم ي.م.فيلشتينسكي بايبارىس تۋرالى حالىق روماندارى ءبىرىنشى رەت تاريحشى يبن ياس ء(حVى ع.) ەڭبەگىندە اتالاتىنىن ايتادى. يبن ياس ءوز كەزەگىندە بايبارىس جايلى دەرەكتەردى وزىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن جىلناماشى، تاريحشىلار مۋحي اد-دين يبن ابد از-زاحير (1223-1292), يبن تاگريبەرديلەر (1409-1470) قالدىرعان ماعلۇماتتاردان العان.
ەگيپەتتە ءبىراز جىلىن وتكىزگەن اعىلشىن شىعىستانۋشىسى لەن (1801-1876) حالىق اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن ەڭ ۇلكەن حيكايانىڭ دا بايبارىس جايلى ەكەنىن ايتقان. ەگيپەتتىڭ تاماشا عالىمى ءارى جازۋشىسى، مىسىر ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تاحا حۋسسەين (1889-1975) «ايام» (كۇندەر) دەپ اتالاتىن مەمۋارلىق-ەستەلىك ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ەڭ كوپ ەستىگەن اڭگىمەلەرى دە بايبارىس باتىر جايلى ەدى، دەپ ەسكە الادى. بۇنىڭ ءبارى بايبارىستىڭ وتە ەرەكشە تۇلعا بولعانىن كورسەتەدى.
ۇلتى اراب بولماسا دا سۇلتان بايبارىسقا دەگەن اراب حالقىنىڭ ماحابباتى شەكسىز بولعان. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە ولار سۇلتان بايبارىستى ەگيپەتتىڭ پەرعاۋىندارىنا تەڭەستىرىپ قىپشاق تەكتى سۇلتاننىڭ قۇرمەتىنە اتاقتى حەوپس پيراميداسىنىڭ توبەسىنە كيىز ءۇي ورناتقان. بۇل دەرەكتى ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن «كادىرباەۆسكيە چتەنيا - 2007» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا عالىم لەۆ گالكين جاريا ەتتى.
وسىنىڭ ءبارى بايبارىس زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ۆيلگەلم تريپولسكيدىڭ: «بايبارىس جاۋىنگەر رەتىندە يۋلي تسەزارمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرا الادى» دەپ بەرگەن باعاسىنىڭ وتە ءادىل ەكەنىن راستايدى.
بەردالى وسپان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
