سوۆەتتىك توتاليتارلىق قوعامنىڭ ىزعارلى كەزىندە-اق، كەڭەس اعا 38 جاسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن يەلەنگەن ەدى...
تاريحتى جاسايتىن – تۇلعالار. ۇلتشىل تۇلعالاردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى نەگىزىندە مەملەكەت ءىسى العا باسادى. مەملەكەتتىڭ ورگە باسۋى ەكونوميكالىق شارالاردان بۇرىن، ەڭ الدىمەن رۋحاني ىلگەرىلەۋگە تاۋەلدى ەكەندىگىنە ەشكىم دە قارسى ءۋاج ايتپاس. مەملەكەتتىڭ دامۋى سانا ەركىندىگىنە بايلانىستى. سانا ەركىندىگى ەلدىككە جەتەلەيدى. جاس بۋىندى عىلىم تابالدىرىعىنان ەركىن اتتاتىپ، ۇلت يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتسىن دەپ جەتەلەگەن، الدىڭعى تولقىن اعالارىمىز بارشىلىق. ارينە، اعا بۋىن تاريحشىلارىنىڭ ءبارىن بىردەي ۇلتشىل ەدى دەپ ايتا المايمىز. ولاردىڭ ىشىندە تاريحقا قيانات جاساماي، ادالدىقپەن ايانباي قىزمەت ەتكەن تۇلعالار وزىنشە ءبىر توبە بولاتىن-دى. شىندىقتى ايتقىزبايتىن زاماندا دا باي دەرەكتەرگە تولى ەڭبەكتەرىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتە ءبىلدى. سولاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ءتول تاريحىمىزدىڭ جۇرتقا بەلگىلى سەبەپتەرمەن شىندىعى بۇرمالانعان بەتتەرى قايتا جازىلدى. جۇلىم-جۇلىمى شىققان تاريحي سانامىز تۇگەلدەنە باستادى. جوعالتقانىمىزدى تاۋىپ، جازىقسىز جازالانعان تۇلعالارىمەن حالقى قايتا قاۋىشتى. وكىنىشكە قاراي، اعا بۋىن تالانتتى تاريحشىلارىمىزدىڭ، قادىرمەندى اقساقالدارىمىزدىڭ قاتارى سيرەپ بارادى. قازاقستان تاريحى عىلىمىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، وزىندىك سۇرلەۋ سالعان قادىرمەندى ءارى قيماس اعالارىمىزدىڭ ءبىرى – كەڭەس نۇرپەيىسۇلى.
سوۆەتتىك توتاليتارلىق قوعامنىڭ ىزعارلى كەزىندە-اق، كەڭەس اعا 38 جاسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن يەلەنگەن ەدى... كەڭەس اعامىزدىڭ ءومىر جولى ءاربىر قازاق ازاماتىنا ۇلگى بولارلىق ەدى، ول كىسى ۇرپاق تاربيەلەۋدە «ءبىلىم – الەمدىك، تاربيە – ۇلتتىق» دەگەن حالىق قاعيداسىن بەرىك ۇستانعان ۇستاز، جول باستاۋشى بولاتىن. قازىرگى تاڭداعى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى ول كىسىلەردىڭ سول كەزدەگى ارمانى ەدى...
* * * تاريح عىلىمىنا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ەرەن ەڭبەگى سىڭگەن قادىرمەندى عالىم كەڭەس نۇرپەيىسۇلى 70 جاسقا كەلگەندە 30-دان استام شاكىرتى عىلىمي دارەجەلەرگە يە بولعان. عىلىمعا باۋلىعان شاكىرتتەرى قازاق تاريحىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا دەسەك تە ارتىق بولماس ەدى.
تاۋەلسىزدىك العان، ياعني تاريحي شىندىقتى ايتۋعا مۇمكىندىك تۋعان ساتتەن باستاپ ارداقتى اعامىزدىڭ قالامى ەركىن كوسىلدى. سوۆەت يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان قازاق حالقىنىڭ قيلى-قيلى كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەنىن، قازاقتاردىڭ قۋانىشىنان تارتقان قاسىرەتىنىڭ كوپ بولعاندىعىن دالەلدەپ، «ستالينشىلدىكتىڭ، اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيەنىڭ ۇيىمداستىرعان زوبالاڭى قازاق حالقىن تاريح ساحناسىنان كەتىرە جازدادى» دەپ دايەكتەدى. 60 جىلدان استام ۋاقىت بويى جازباق تۇگىلى، اتىن ايتۋعا دا تىيىم سالىنعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحي شىندىعىن حالىققا جەتكىزۋدە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ساياسي پارتيا رەتىندەگى الاشتىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىن جانە ونىڭ باعدارلامالىق ماقسات-مىندەتتەرىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندەگى الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇيىمداسۋىن، وسى اۆتونوميانى باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ شىنايى تاريحي بەينەسىن سومدادى. سونىمەن قاتار قازاق شارۋالارىنىڭ قاسىرەتىن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى اشكەرەلەيتىن، 1920-1930 جىلدارداعى ۇلتشىل تۇلعالارىمىزدى ءوز بيىگىنەن كورسەتەتىن ەڭبەكتەر قالدىردى. ەلىمىزدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار تاريحىن، ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىستى تىڭعىلىقتى زەرتتەدى. «ديسكۋسسيا پو كنيگە بەكماحانوۆا ە.ب. «كازاحستان ۆ 20-40 گودى XIX ۆەكا» ستەنوگرامما. يۋل 1948 گودا» دەگەن تاقىرىپپەن 2000 جىلى جاريالانعان ستەنوگرامماعا العى ءسوز جازدى.
كەڭەس نۇرپەيىسۇلى رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى الماتى بولىمشەسىنىڭ توراعاسى بولدى. 1991 جىلى «قازاقستانداعى 1917 جىلدان كەيىنگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن» تاقىرىبىندا كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە باستاما كوتەردى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس، 1917 جىلعى الاساپىران وقيعالار، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى، قازاقستان شارۋالارىنىڭ جانە شارۋالار ۇيىمدارىنىڭ تاريحى ءتارىزدى كۇردەلى نارسەلەردى زەرتتەدى. الاش ارداقتىلارىنا ارنالعان ەڭبەكتەر جازىپ قانا قويماي، «الاش تۋرالى ءسوز» اتتى قۇجاتتىق فيلمگە عىلىمي كەڭەسشى بولدى.
كەڭەس نۇرپەيىسۇلى تمد ەلدەرىنە، ءتىپتى الىس شەتەلدەرگە دە ارنايى عىلىمي شاقىرتۋىمەن بارىپ، قازاقستان تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تۇرعىسىندا باياندامالار وقىدى. قازاقستان تاريحىنىڭ ىرگەلى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە دەن قويعان جاس بۋىنعا قامقورلىق كورسەتىپ، عىلىمي باعىت بەرگەن كەڭەس اعامىز ۇلتتىڭ شىنايى جاناشىرى ەدى. ول – ناعىز عالىم، ناعىز ۇستاز. ويتكەنى، الدەكىمدەرگە ۇقساپ، وزىنەن اسقانعا ىشتارلىق تانىتپاي، «شاكىرتىم وزىمنەن اسسا» دەگەن ناعىز ۇستازگا ءتان ادال نيەتپەن بىزدەردىڭ عىلىم جولىنداعى تۇساۋىمىزدى كەسىپ، كەمەلدەنۋىمىزگە، وسۋىمىزگە دەمەۋ بولدى.
*** كەڭەس اعامىز وتە ادال، سوزىنە بەرىك ادام ەدى. ءماريام تاتە ەكەۋىنىڭ قوناق سىيلاۋى دا ەرەكشە بولدى. ۇيىنە كەلگەن قوناقتى قادىرلەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن-ءدى. كەڭەس اعا مەن ءماريام جەڭگەيدى كورگەن جاندار قىزىعاتىن، كورىكتى ءارى جاراسىمدى جۇپ بولاتىن. ءبىر قىزىعى، ەكەۋىنىڭ دە ءومىر جولى ۇقساس ەدى. تاتەمىزدىڭ اكەسى كەزىندە سولتۇستىك قازاقستاندا داۋلەتتى ادامدار بولعاندىقتان، تاپ كۇرەسى ناۋقانىندا سوۆەت وكىمەتى تاراپىنان جازىقسىز قۋدالاۋعا ۇشىراپ، الماتى جاعىنا قونىس اۋدارادى. ءماريام تاتەيدىڭ اناسى و دۇنيەلىك بولعانشا كەڭەس اعامىزدىڭ قولىندا تۇردى. ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا، اعامىزدىڭ ۇيىنە بارعاندا ەكەۋى بالاشا قۋانىپ، تاتەي بىردەن شاي قامىنا جۇگىرىپ، ال اعامىز ەكەۋمىز وڭاشالانىپ اڭگىمەگە كىرىسەتىنبىز. سونداي ءبىر ساتتەردە اعامىزدىڭ ءوز اۋزىمەن ايتقان ەستەلىگى كوپتەن بەرى كوكەيدە ءجۇر ەدى. سونى بايانداسام...
«اكەمىز نۇرپەيىس ۇستالعاندا (شەشەي ومىردەن ەرتە وزعان), جاس ايەلى بىردەمەنى دۇرىس جاساماي، جاعالىلار جاعىنا شىعىپ كەتكەن ەكەن. اكەنى الىپ كەتتى. اعام ءالى ەكەۋمىز قالدىق، اعايىنداردىڭ قولىندامىز. كەيىن جاعداي ءتىپتى قيىنداعان كەزدە ءالى ء(الى اعامىز قىرعىز اسىپ كەتكەن بولاتىن) ءبىر جاققا جونەلتىلدى. ال، مەنى الماتىعا جەتىمدەر ۇيىنە بەرىپ جىبەردى. تەك كەيىنىرەك تۋىسقان اپايىمىز «نۇرپەيىستەن قالعان تۇياق دالادا قاڭعي ما؟!» دەپ ايقاي-شۋ كوتەرگەسىن، الماتىدا تۇراتىن اعايىندار قولىنا العان ەكەن.
1957 جىلى قازمۋ-دى ءبىتىرىپ جۇمىسقا ورنالاستىم، 1973 جىلى 38 جاسىمدا دوكتور عىلىمي اتاعىن قورعادىم. جاعداي جاقساردى. بىراق، سوۆەت تۇرمەسىنەن قايتپاعان اكەمدى ۇمىتا الماي اڭسايتىنمىن...
دوكتور، پروفەسسور اتاعىن الىپ «كۇشەيىپ» جۇرگەندە الماتى وبلىسىنىڭ ءبىر اۋىلىنا بارا قالدىق. سوزدەن ءسوز شىعىپ، ءبىر تانىس ادامدار «وسى اۋىلدا اكەڭ العان جاس ايەل تۇرادى. بۇگىندە قارتايعان، بالالى-شاعالى. كورگىڭ كەلسە الىپ بارايىق» دەپ قولقا سالدى. قاتتى قينالدىم، تولعاندىم. ول ايەل ءبىر جاعىنان اكەمدى كورسەتكەندەردىڭ ىشىندە بولىپ، مەنى اكەدەن ايىردى. ال، ەكىنشى جاعىنان اكەم ونى ۇناتقاسىن جار قىلىپ الدى عوي. اكەمنىڭ ايەلى بولعان، اكەمنىڭ كوزىن كورگەن ادامدى كورگىم كەلىپ، اكەممەن كەزدەسەتىندەي بولىپ اڭسارىم دا اۋدى. ويلانا كەلە، قولىما بازارلىق الىپ، باراتىن بولىپ شەشتىم. ول كىسى دە مەنىڭ كەلەتىنىمە قارسى بولماپتى. «اكەم كەتسە دە، مەن ونىڭ كوزىمىن. ءوستىم، جەتىلدىم» دەپ ايتپاقشى بولىپ ىشتەي بەكىندىم.
سونىمەن ۇيىنە كىردىك. ول كىسى تۇرىپ قارسى الدى. ەرتىپ كەلگەن كىسىلەر ءبىزدى تاستاپ شىعىپ كەتتى. انا ايەل ەكەۋمىز بەتپە-بەت قالدىق، بىراق، بىردەمە ايتايىن دەسەم، اۋزىمنان ءسوز شىقپايدى. انا كىسى دە قاراپ تۇرعانى بولماسا ەشتەڭە ايتپادى، ارقايسىمىز ءوز ويىمىزبەن ارپالىسىپ، ءۇنسىز وتىردىق. ءبىرازدان كەيىن تۇرىپ شىعىپ كەتتىم. ودان كەيىن ول كىسى دە، مەن دە ءبىر-ءبىرىمىزدى ىزدەمەدىك» دەگەن ەدى اعامىز.
«ءاي، مۇرت! (كەڭەس اعا مەنى كەيدە «مۇرت» دەيتىن) مىنە، ساعان سيۋجەت ءبىر فيلمگە، نە پوۆەسكە» دەگەنى ءالى كوز الدىمدا. جولداسىم تالعات تەمەنوۆكە وسى سيۋجەتتى ايتىپ، ءبىر فيلم جاساۋعا دايىن تۇرعان، نە بولماسا ءبىر فيلم شىعاتىن اڭگىمە عوي، بىردەمە شىعارايىق!» دەپ ۇگىتتەگەن ەدىم، وكىنىشكە قاراي اڭگىمەنىڭ سوڭى سۇيىلىپ كەتتى.
كەڭەس اعا اكەسىنىڭ جاتقان جەرىن كوپ ىزدەدى. ايتۋى بويىنشا نۇرپەيىس اعامىز قاراعاندىعا (كارلاگ) ءتۇسىپ، سوندا قازا تاپقان سياقتى. اكەسى تۋرالى ايتقاندا كوڭىلى قۇلازىپ كەتەتىن.
ال بۇل ايتىلعان اڭگىمەنى تالدىبەك ءالىۇلى نۇرپەيىس بىلايشا باياندايدى:
«ءيا، بۇل جاعداي تۋرالى كەڭەس اعا ەكەۋىمىز تالاي رەت اڭگىمە قوزعاعان ەدىك. نۇرپەيىس اتامىز «حالىق جاۋى» دەگەن ايدار تاعىلىپ ايدالىپ كەتكەنىندە جانىندا قاراشاش ەسىمدى سوڭعى، ءۇشىنشى جاستاۋ ايەلى بولعانى راس. ول كىسىمەن كەڭەس اعانىڭ كەزدەسكەنى راس.
بۇل جاعداي 1980 جىلداردىڭ شاماسىندا بولعان بولۋى كەرەك. الماتى وبلىسىنىڭ ىلە اۋدانىنا قارايتىن ءبىر اۋىلعا قوناققا بارعانىندا سول اۋىلدىڭ باسشى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى اعامىزدى ەرتىپ اپارىپ قاراشاش انامىزبەن تانىستىرعان ەكەن. سىي-سياپاتىمەن بارعان كەڭەس اعانىڭ قانداي كۇيدە بولعانىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەنىن ءوزىڭىز دە ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىز. كوزدەرى مۇڭعا تولىپ، قايعىدان باس كوتەرمەي وتىرىپ قالاتىن ەدى. سول كەزدەرى ءبىر تەمەكى تارتۋدى ادەت قىلىپ الىپ ەدى...
بالكونعا شىعىپ، ءبىر-ەكى سيگارەتتى قۇشىرلانا تارتىپ العان سوڭ عانا ساباسىنا تۇسكەندەي بولىپ، اڭگىمەسىن ارى قاراي جالعاۋشى ەدى.
«اكەمدى كورمەسەم دە، اكەمدى كورگەن، اكەمدى ۇناتقان، اكەم ونى ۇناتقان اداممەن كەزدەستىم... كەزدەسۋ وتە اۋىر بولدى. كوپ ۋاقىت ءبىر-بىرىمىزگە قارادىق تا وتىردىق. مەن ورنىمنان تۇردىم دا ەسىككە قاراي بەتتەدىم. ەسىككە جاقىنداعان شاقتا قامىققان داۋىسپەن، وكسىككە تولى ۇنمەن: «كەڭەس! مەن قۇدايدىڭ الدىندا دا، اكەڭنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا دا ادالمىن! ءبارى جالا! اكەڭ جاۋ ەمەس! مەنىڭ كىنام جوق! مەن ەشقانداي قاعازعا قول قويعان جوقپىن!» دەگەن سوزدەردى ايتىپ ۇلگەردى. كىناسىنىڭ جوقتىعىن سەزدىم، بىراق، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن سەنە المادىم...» دەپ ەدى كەڭەس اعا مۇڭايعان كوزدەرىمەن قابىرعاعا قادالا قاراپ وتىرىپ، قابىرعانىڭ ارجاعىنداعى شەكسىز الىستان اكەسىن ىزدەگەندەي كۇيگە ءتۇسىپ.
كەڭەس اعامىزدىڭ «سەنە المادىم» دەۋىنە ەلدىڭ ىشىندە تاراپ كەتكەن مىناداي اڭگىمەنىڭ اسەرى بولعان بولۋى مۇمكىن. اتامىزدى ءبىر تۇندە ايداپ كەتىپ، اۋدان ورتالىعىندا تۇرمەگە قاماعاندا، ونىڭ ارتىنان ىزدەپ بارعاندارعا ايتقان «ەلگە قادىرىم بولمادى – بەتىمدى كورەدى، قاتىنعا قادىرىم بولمادى – ك..ءىمدى كورەدى!» دەگەن قاۋەسەت سوزدەر ەل ىشىندە كەيىنگە دەيىن ايتىلىپ ءجۇردى.
نەگىزىندە نۇرپەيىس اتامىز قاتىن ۇستىنە قاتىن الماعان ادام. اتامنىڭ ءبىرىنشى ايەلى قويسىن اجەمىزدەن مەنىڭ اكەم ءالى مەن تاعى ءۇش قىز بولعان. قويسىن اجەمىز دەنساۋلىعى سىر بەرىپ جۇرگەن كەزىندە ەكىنشى ايەلى ءايىمجان انامىزدى قويسىن اجەمىزدىڭ ءوزى اتامىزعا الىپ بەرگەن ەكەن. ءايىمجان انامىزدان كەڭەس اعا 1935 جىلى تۋىلادى. بىراق، ءبىر جىلدان كەيىن، كەڭەس اعانىڭ ءبىر جاسىندا اناسى ءايىمجان شەمەن (وكپەسىنە سۋ تولىپ كەتەتىن اۋرۋ) اۋرۋىنان قايتىس بولادى. كەڭەس اعامىزدى قويسىن اجەمىز باۋىرىنا باسادى. 1941 سوعىس باستالعان جىلى قويسىن اجەمىزدىڭ ءدامى تاۋسىلىپ، ومىردەن وزادى. كىشكەنتاي بالا-شاعاسى اتامىزدىڭ قولىنا قاراپ قالادى.
وسى ۋاقىتتا كۇيەۋى قايتىس بولعان قاراشاش انامىزدى بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى امەڭگەرلىك سالتپەن ايەلدىككە الماق بولادى. بۇعان كونبەگەن قاراشاش «مەنى كۇيەۋگە بەرەتىن بولساڭدار، تەك نۇرپەيىسكە تيەمىن، بولماسا ەشقايسىڭا كونبەيمىن!» دەپ كەسىپ ايتادى. بارعان جەرىنىڭ قارسىلىعىنا كونبەي، اۋىلدا بەدەلى بار، ادامگەرشىلگى زور نۇرپەيىس اتامىزعا قاراشاش ءوزىنىڭ جۇرەك قالاۋىمەن كۇيەۋگە شىعىپ، جەتىم بالالارىنا قامقور بولعىسى كەلگەن بولۋ كەرەك. الايدا، اتامىزعا جالا جابىلىپ جازىلعان ارىز حاتتا جەتى ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە، ءبىر ايەلدىڭ قولى قويىلعان ەكەن. التى ادامنىڭ بارلىعى دا قاراشاشتىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى بولىپ شىقتى، ال قول قويعان ايەل قاراشاش بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار.
سول كەزدەگى قاتىگەز جۇيەنىڭ قاراشاشتىڭ اتىن جازىپ قول قويىپ جىبەرۋى تۇككە تۇرمايتىن جايت ەدى عوي. وعان الاش تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا ۇقك-ءنىڭ ارحيۆىندە جۇمىس ىستەگەن كەڭەس اعامىزدىڭ كوزى ابدەن جەتتى عوي. سوندىقتان دا، قاراشاش تۋرالى ايتقاندا ماعان سىزگە ايتقاننان ءسال بولەكتەۋ ايتىپ، قاراشاش انامىزدى اقتاعانداي سىڭاي تانىتىپ، سول كەزدەگى سوۆەتتىك رەجيمدى ايىپتاپ وتىرعانداي بولادى. سول سەبەپتى دە مەن ول كىسىنى «قاراشاش انا» دەپ ايتىپ وتىرمىن. قيىن-قىستاۋ كەزدەردە اتامىزدىڭ قاسىندا بولىپ، اتامىزدى تاڭداپ، ۇناتقانى ءۇشىن دە قۇرمەتتەۋگە لايىق قوي دەپ ويلايمىن.
بۇركىت اعا! ءسىز باستاعان اڭگىمەنىڭ ماعان بەلگىلى جايتتارىنىڭ ءبىر ۇشىعى وسىنداي.
ال نۇرپەيىس اتامىزدىڭ بىزگە كەيىن بەلگىلى بولعان تاعدىرى بىلاي. 1942 جىلى ءساۋىر ايىندا اتامىزدى «وراز جاندوسوۆتىڭ سىبايلاسى، جاپوننىڭ تىڭشىسى، شپيونى» دەگەن جالامەن الىپ كەتىپ، سول جىلدىڭ 05 مامىرىندا الماتىداعى نكۆد-ءنىڭ تۇرمەسىندە اتىپ تاستاپتى. سول كەزدە اتامىز نەبارى 42 جاستا ەكەن. بۇل دەرەكتەر الماتى وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتاردان تابىلدى. بۇل تۋرالى رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» قوعامىنىڭ «ارىس» باسپاسىنان شىعارعان «ازالى كىتاپ» توپتاماسىنىڭ بەسىنشى تومىندا ايتىلعان. بىراق، كىتاپتا نۇسىپباەۆ نۇرپەيىس دەپ ەمەس، نۇسەنباەۆ نۇرپەيىس دەپ باسپادان قاتە باسىلىپ كەتىپتى.
الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنىڭ ۇزىنبۇلاق اۋىلىنان اتامىزبەن بىرگە قوسىپ تاعى ءبىر ازاماتتى ات اربانىڭ قوساقتاپ بايلاپ، جەندەتتەردىڭ ايداۋىمەن الماتىعا جەتكىزىپ، تەرگەۋسىز، سوتسىز اتىپ تاستاعان ەكەن.
كەڭەس اعامىز الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن 1970 جىلداردان باستاپ قۇپيا زەرتتەپ جۇرگەن كورىنەدى. وعان باستى سەبەپ بولعان جاعداي باۋىرجان مومىشۇلىمەن بولعان جەكە كەزدەسۋدە الاش قايراتكەلەرى تۋرالى اڭگىمە بولۋى مۇمكىن. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ۇقك-ءنىڭ ارحيۆىنەن اكەسى تۋرالى دەرەكتەردى ىزدەۋمەن بولدى. اتامىزدىڭ قاراعاندى لاگەرىندە قايتىس بولعانى تۋرالى ايتىپ تا ءجۇردى. بىراق، الماتى وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ارحيۆىندەگى قۇجاتتار وسىلاي كورسەتەدى.
بۇركىت اعا! اعا تۋرالى ەستەلىك جازىپ جۇرگەنىڭىزگە نۇرپەيىس اۋلەتىنىڭ اتىنان مىڭ راحمەت العىسىمىزدى بىلدىرگىم كەلەدى!» دەپ كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ ءىنىسى تالدىبەك ءوز ءسوزىن اياقتادى.
كەڭەس اعا مەن ءماريام تاتەنىڭ الماتىداعى قاسيەتتى قارا شاڭىراعىنىڭ وتىن وشىرمەي قاستەرلەپ وتىرعان ءىنىسى تالدىبەك پەن كەلىنى گۇلنار ەكەۋىنە العىسىمىز شەكسىز. عالىمنىڭ ارتىندا قالعان مول مۇراسىن ساقتاپ، كەڭەس اعانىڭ اتىندا الماتى قالاسىندا ءبىر كوشەنىڭ اتالۋىنا، جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە قىزدار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «نۇرپەيىس وقۋلارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانىڭ ءوتىپ تۇرۋىنا، عالىمنىڭ اتىندا تاريح كابينەتتەرىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ كەلەدى.
عالىمنىڭ ءىزباسارلارى تالدىبەك پەن گۇلنار 2017 جىلى كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ جەكە باي كىتاپحاناسىن، قورىندا 3500-دەن اسا قۇندى كىتاپتار مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جيناقتالعان مول مۇراسىن شاشاۋىن شىعارماي، استاناداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىنا تەگىن وتكىزىپ، «اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسۇلى اتىنداعى عالىم زالىن» اشتىرىپ، قازاقستان جۇرتشىلىعى مەن عىلىم سۇيەر وقىرمانداردى وراسان قۋانىشقا بولەدى. بيىل اعامىزدىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا، 14 ناۋرىز كۇنى الماتى قالاسى ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن عالىمنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە تۇرعان ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا ەسكەرتكىش تاقتا سالتاناتتى تۇردە ورناتىلدى.
***
سوۆەتتىك توتاليتارلىق قوعامنىڭ وتباسى بىرلىگىن شايقالتىپ، ۇلت ساناسىنا سىزات تۇسىرگەن تۇستارى جەتكىلىكتى. ادامدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ، ايداپ سالۋدىڭ نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى جولدارىن مەڭگەرگەن سوۆەتتىك ساياساتتىڭ لاڭى دا جەتەرلىك. كەڭەس اعامىزدىڭ ءوز وتباسى تاعدىرىنا قاتىستى ايتقان ەستەلىگى سوۆەت بيلىگىنىڭ ادامي دامۋعا قارسى باعىتتالعان زورلىق-زومبىلىق شارالارىنىڭ ءبىر مىسالى. سوۆەتتەر بيلىگىنىڭ قىلمىسىن ايتىپ تا، جازىپ تا تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. ايەلىن كۇيەۋىنە قارسى قويۋ، بالانى ءتىرى جەتىم ەتىپ، تەنتىرەتىپ، سابيلەر ۇيىنە توعىتۋ شارالارى – سسرو-نىڭ كەشىرىلمەس قىلمىسى!
اعامىزدىڭ ادامي قاسيەتتەرى جوعارى بولعاندىعى بارشامىزعا ايان. ول ادامعا، عىلىمعا ەرەكشە ادال جان ەدى! مەن دوكتورلىق قورعاعان كەزدە ءار ءتۇرلى كەدەرگىلەر بولىپ جاتتى. اعامىز عىلىمعا دەگەن ادالدىقپەن مەنى دە قاتتى قورعاشتادى. قورعاۋ بولاتىن كۇنى ماعان قاراپ: «جاعداي قالاي؟» – دەدى. «جاقسى» – دەگەن جاۋابىمدى تىڭداپ، بىلاي دەگەنى ەسىمدە، – ەندەشە، مەن ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي شىقتىم، وسى قالاي بولار ەكەن دەپ؟!»
اعام اۋىرىڭقىراپ جۇرگەن كەزدە ءبىر كۇنى مەنى شاقىرىپ الىپ، قولىنداعى ءبىر بۋما قاعازىنا قاراپ: «مىنالار مەنىڭ سوڭعى ماقالا، ينتەرۆيۋ، جيناقتارىم، مۇمكىن بولسا، شىعارىپ بەر»، – دەدى. مەن بىردەن كىرىسىپ كەتتىم. كىتاپ دايىندالىپ جاتىر، بىراق ۇستاز السىرەي باستادى. ۇيىنە ءجيى سوعىپ تۇردىم. بىردە جاپسارباي قۋانىشەۆپەن، بىردە باقداۋلەت بەرلىباەۆپەن دە بارىپ تۇردىق.
كىتاپتىڭ دايىن نۇسقاسىن دا كورسەتىپ وتىرامىن، ەكەۋمىز اقىلداسامىز. جايشىلىقتا باسقا كىتاپتاردى تەز شىعارۋعا تىرىسامىز عوي، ال مىنا كىتاپتى سوزعىم كەلدى دە تۇردى. سەبەبى، ماعان كىتاپ شىقسا اعامىز ءۇزىلىپ كەتەتىندەي كورىندى. سول كىتاپ «تاريحي تۇلعالار» بولاتىن.
«تاريحي تۇلعالار» كىتابىنىڭ ءسۇيىنشى داناسى كەڭەس اعا و دۇنيەگە اتتانعان كۇنى ءتۇس اۋا شىقتى... ال، اعامىزدىڭ قىرىق كۇندىك قۇدايى اسىن بەرگەن كۇنى تۇگەل تيراجىن شىعاردىق.
كەڭەس اعامىزدىڭ تاريح عىلىمىنا سالعان سۇرلەۋ جولىنا ءتۇسىپ تالاي ۇرپاق جەتىلەر، قازاق تاريحىنىڭ شىنايى جاناشىرلارىنىڭ قاتارى دا ارتار. اعامىزدى، وزەكتى ورتەر وكىنىشپەن ەسكە الا وتىرىپ، ەستەلىكتى كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ «...تاريحتان ساباق الۋ ءۇشىن، وتكەندە ورىن العان زاڭسىز وزبىرلىق كەلەشەكتە قايتالانباۋى ءۇشىن اششى دا بولسا، شىندىق قىمبات ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!» دەگەن سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.
بۇركىتباي اياعان،
قر بعم مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قر ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ت.ع.د.، پروفەسسور
