Sovettik totalıtarlyq qoǵamnyń yzǵarly kezinde-aq, Keńes aǵa 38 jasynda tarıh ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesin ıelengen edi...
Tarıhty jasaıtyn – tulǵalar. Ultshyl tulǵalardyń áleýmettik qyzmeti negizinde memleket isi alǵa basady. Memlekettiń órge basýy ekonomıkalyq sharalardan buryn, eń aldymen rýhanı ilgerileýge táýeldi ekendigine eshkim de qarsy ýáj aıtpas. Memlekettiń damýy sana erkindigine baılanysty. Sana erkindigi eldikke jeteleıdi. Jas býyndy ǵylym tabaldyryǵynan erkin attatyp, ult ıgiligi úshin qyzmet etsin dep jetelegen, aldyńǵy tolqyn aǵalarymyz barshylyq. Árıne, aǵa býyn tarıhshylarynyń bárin birdeı ultshyl edi dep aıta almaımyz. Olardyń ishinde tarıhqa qııanat jasamaı, adaldyqpen aıanbaı qyzmet etken tulǵalar ózinshe bir tóbe bolatyn-dy. Shyndyqty aıtqyzbaıtyn zamanda da baı derekterge toly eńbekterimen ultqa qyzmet ete bildi. Solardyń eren eńbekteriniń arqasynda tól tarıhymyzdyń jurtqa belgili sebeptermen shyndyǵy burmalanǵan betteri qaıta jazyldy. Julym-julymy shyqqan tarıhı sanamyz túgeldene bastady. Joǵaltqanymyzdy taýyp, jazyqsyz jazalanǵan tulǵalarymen halqy qaıta qaýyshty. Ókinishke qaraı, aǵa býyn talantty tarıhshylarymyzdyń, qadirmendi aqsaqaldarymyzdyń qatary sırep barady. Qazaqstan tarıhy ǵylymyna súbeli úles qosyp, ózindik súrleý salǵan qadirmendi ári qımas aǵalarymyzdyń biri – Keńes Nurpeıisuly.
Sovettik totalıtarlyq qoǵamnyń yzǵarly kezinde-aq, Keńes aǵa 38 jasynda tarıh ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesin ıelengen edi... Keńes aǵamyzdyń ómir joly árbir qazaq azamatyna úlgi bolarlyq edi, ol kisi urpaq tárbıeleýde «Bilim – álemdik, tárbıe – ulttyq» degen halyq qaǵıdasyn berik ustanǵan ustaz, jol bastaýshy bolatyn. Qazirgi tańdaǵy Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasy ol kisilerdiń sol kezdegi armany edi...
* * * Tarıh ǵylymyna, táýelsiz elimizdiń órkendeýine eren eńbegi sińgen qadirmendi ǵalym Keńes Nurpeıisuly 70 jasqa kelgende 30-dan astam shákirti ǵylymı dárejelerge ıe bolǵan. Ǵylymǵa baýlyǵan shákirtteri qazaq tarıhynyń damýyna súbeli úles qosýda desek te artyq bolmas edi.
Táýelsizdik alǵan, ıaǵnı tarıhı shyndyqty aıtýǵa múmkindik týǵan sátten bastap ardaqty aǵamyzdyń qalamy erkin kósildi. Sovet ımperııasynyń quramynda bolǵan qazaq halqynyń qıly-qıly kezeńderdi bastan keshirgenin, qazaqtardyń qýanyshynan tartqan qasiretiniń kóp bolǵandyǵyn dáleldep, «Stalınshildiktiń, ákimshildik-ámirshildik júıeniń uıymdastyrǵan zobalańy qazaq halqyn tarıh sahnasynan ketire jazdady» dep dáıektedi. 60 jyldan astam ýaqyt boıy jazbaq túgili, atyn aıtýǵa da tyıym salynǵan Alashorda úkimetiniń tarıhı shyndyǵyn halyqqa jetkizýde zor eńbek sińirdi. Saıası partııa retindegi Alashtyń tarıh sahnasyna shyǵýyn jáne onyń baǵdarlamalyq maqsat-mindetterin, memlekettik qurylym retindegi Alash avtonomııasynyń uıymdasýyn, osy avtonomııany basqarý úshin qurylǵan Alashorda úkimetiniń shynaıy tarıhı beınesin somdady. Sonymen qatar qazaq sharýalarynyń qasiretin, saıası qýǵyn-súrgindi áshkereleıtin, 1920-1930 jyldardaǵy ultshyl tulǵalarymyzdy óz bıiginen kórsetetin eńbekter qaldyrdy. Elimizdegi ult-azattyq qozǵalystar tarıhyn, ulttyq memlekettik qurylysty tyńǵylyqty zerttedi. «Dıskýssııa po knıge Bekmahanova E.B. «Kazahstan v 20-40 gody XIX veka» Stenogramma. Iıýl 1948 goda» degen taqyryppen 2000 jyly jarııalanǵan stenogrammaǵa alǵy sóz jazdy.
Keńes Nurpeıisuly respýblıkalyq «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy Almaty bólimshesiniń tóraǵasy boldy. 1991 jyly «Qazaqstandaǵy 1917 jyldan keıingi saıası qýǵyn-súrgin» taqyrybynda konferenııa ótkizýge bastama kóterdi. 1916 jylǵy kóterilis, 1917 jylǵy alasapyran oqıǵalar, qazaq memlekettiliginiń qurylýy men damýy, Qazaqstan sharýalarynyń jáne sharýalar uıymdarynyń tarıhy tárizdi kúrdeli nárselerdi zerttedi. Alash ardaqtylaryna arnalǵan eńbekter jazyp qana qoımaı, «Alash týraly sóz» atty qujattyq fılmge ǵylymı keńesshi boldy.
Keńes Nurpeıisuly TMD elderine, tipti alys shetelderge de arnaıy ǵylymı shaqyrtýymen baryp, Qazaqstan tarıhynyń ózekti máseleleri turǵysynda baıandamalar oqydy. Qazaqstan tarıhynyń irgeli máselelerin zertteýge den qoıǵan jas býynǵa qamqorlyq kórsetip, ǵylymı baǵyt bergen Keńes aǵamyz ulttyń shynaıy janashyry edi. Ol – naǵyz ǵalym, naǵyz ustaz. Óıtkeni, áldekimderge uqsap, ózinen asqanǵa ishtarlyq tanytpaı, «shákirtim ózimnen assa» degen naǵyz ustazga tán adal nıetpen bizderdiń ǵylym jolyndaǵy tusaýymyzdy kesip, kemeldenýimizge, ósýimizge demeý boldy.
*** Keńes aǵamyz óte adal, sózine berik adam edi. Márııam táte ekeýiniń qonaq syılaýy da erekshe boldy. Úıine kelgen qonaqty qadirlep, asty-ústine túsip, erekshe qurmetteıtin-di. Keńes aǵa men Márııam jeńgeıdi kórgen jandar qyzyǵatyn, kórikti ári jarasymdy jup bolatyn. Bir qyzyǵy, ekeýiniń de ómir joly uqsas edi. Tátemizdiń ákesi kezinde Soltústik Qazaqstanda dáýletti adamdar bolǵandyqtan, tap kúresi naýqanynda sovet ókimeti tarapynan jazyqsyz qýdalaýǵa ushyrap, Almaty jaǵyna qonys aýdarady. Márııam táteıdiń anasy o dúnıelik bolǵansha Keńes aǵamyzdyń qolynda turdy. Áli kúnge deıin kóz aldymda, aǵamyzdyń úıine barǵanda ekeýi balasha qýanyp, táteı birden shaı qamyna júgirip, al aǵamyz ekeýmiz ońashalanyp áńgimege kirisetinbiz. Sondaı bir sátterde aǵamyzdyń óz aýzymen aıtqan esteligi kópten beri kókeıde júr edi. Sony baıandasam...
«Ákemiz Nurpeıis ustalǵanda (shesheı ómirden erte ozǵan), jas áıeli birdemeni durys jasamaı, jaǵalylar jaǵyna shyǵyp ketken eken. Ákeni alyp ketti. Aǵam Áli ekeýmiz qaldyq, aǵaıyndardyń qolyndamyz. Keıin jaǵdaı tipti qıyndaǵan kezde Áli (Áli aǵamyz Qyrǵyz asyp ketken bolatyn) bir jaqqa jóneltildi. Al, meni Almatyǵa jetimder úıine berip jiberdi. Tek keıinirek týysqan apaıymyz «Nurpeıisten qalǵan tuıaq dalada qańǵı ma?!» dep aıqaı-shý kótergesin, Almatyda turatyn aǵaıyndar qolyna alǵan eken.
1957 jyly QazMÝ-dy bitirip jumysqa ornalastym, 1973 jyly 38 jasymda doktor ǵylymı ataǵyn qorǵadym. Jaǵdaı jaqsardy. Biraq, sovet túrmesinen qaıtpaǵan ákemdi umyta almaı ańsaıtynmyn...
Doktor, professor ataǵyn alyp «kúsheıip» júrgende Almaty oblysynyń bir aýylyna bara qaldyq. Sózden sóz shyǵyp, bir tanys adamdar «osy aýylda ákeń alǵan jas áıel turady. Búginde qartaıǵan, balaly-shaǵaly. Kórgiń kelse alyp baraıyq» dep qolqa saldy. Qatty qınaldym, tolǵandym. Ol áıel bir jaǵynan ákemdi kórsetkenderdiń ishinde bolyp, meni ákeden aıyrdy. Al, ekinshi jaǵynan ákem ony unatqasyn jar qylyp aldy ǵoı. Ákemniń áıeli bolǵan, ákemniń kózin kórgen adamdy kórgim kelip, ákemmen kezdesetindeı bolyp ańsarym da aýdy. Oılana kele, qolyma bazarlyq alyp, baratyn bolyp sheshtim. Ol kisi de meniń keletinime qarsy bolmapty. «Ákem ketse de, men onyń kózimin. Óstim, jetildim» dep aıtpaqshy bolyp ishteı bekindim.
Sonymen úıine kirdik. Ol kisi turyp qarsy aldy. Ertip kelgen kisiler bizdi tastap shyǵyp ketti. Ana áıel ekeýmiz betpe-bet qaldyq, biraq, birdeme aıtaıyn desem, aýzymnan sóz shyqpaıdy. Ana kisi de qarap turǵany bolmasa eshteńe aıtpady, árqaısymyz óz oıymyzben arpalysyp, únsiz otyrdyq. Birazdan keıin turyp shyǵyp kettim. Odan keıin ol kisi de, men de bir-birimizdi izdemedik» degen edi aǵamyz.
«Áı, murt! (Keńes aǵa meni keıde «murt» deıtin) mine, saǵan sıýjet bir fılmge, ne poveske» degeni áli kóz aldymda. Joldasym Talǵat Temenovke osy sıýjetti aıtyp, bir fılm jasaýǵa daıyn turǵan, ne bolmasa bir fılm shyǵatyn áńgime ǵoı, birdeme shyǵaraıyq!» dep úgittegen edim, ókinishke qaraı áńgimeniń sońy suıylyp ketti.
Keńes aǵa ákesiniń jatqan jerin kóp izdedi. Aıtýy boıynsha Nurpeıis aǵamyz Qaraǵandyǵa (Karlag) túsip, sonda qaza tapqan sııaqty. Ákesi týraly aıtqanda kóńili qulazyp ketetin.
Al bul aıtylǵan áńgimeni Taldybek Áliuly Nurpeıis bylaısha baıandaıdy:
«Iá, bul jaǵdaı týraly Keńes aǵa ekeýimiz talaı ret áńgime qozǵaǵan edik. Nurpeıis atamyz «halyq jaýy» degen aıdar taǵylyp aıdalyp ketkeninde janynda Qarashash esimdi sońǵy, úshinshi jastaý áıeli bolǵany ras. Ol kisimen Keńes aǵanyń kezdeskeni ras.
Bul jaǵdaı 1980 jyldardyń shamasynda bolǵan bolýy kerek. Almaty oblysynyń Ile aýdanyna qaraıtyn bir aýylǵa qonaqqa barǵanynda sol aýyldyń basshy jigitteriniń biri aǵamyzdy ertip aparyp Qarashash anamyzben tanystyrǵan eken. Syı-sııapatymen barǵan Keńes aǵanyń qandaı kúıde bolǵanyn aıtyp jetkizý qıynnyń qıyny ekenin ózińiz de túsinip otyrǵan bolarsyz. Kózderi muńǵa tolyp, qaıǵydan bas kótermeı otyryp qalatyn edi. Sol kezderi bir temeki tartýdy ádet qylyp alyp edi...
Balkonǵa shyǵyp, bir-eki sıgaretti qushyrlana tartyp alǵan soń ǵana sabasyna túskendeı bolyp, áńgimesin ary qaraı jalǵaýshy edi.
«Ákemdi kórmesem de, ákemdi kórgen, ákemdi unatqan, ákem ony unatqan adammen kezdestim... Kezdesý óte aýyr boldy. Kóp ýaqyt bir-birimizge qaradyq ta otyrdyq. Men ornymnan turdym da esikke qaraı bettedim. Esikke jaqyndaǵan shaqta qamyqqan daýyspen, óksikke toly únmen: «Keńes! Men Qudaıdyń aldynda da, ákeńniń arýaǵynyń aldynda da adalmyn! Bári Jala! Ákeń jaý emes! Meniń kinám joq! Men eshqandaı qaǵazǵa qol qoıǵan joqpyn!» degen sózderdi aıtyp úlgerdi. Kinásiniń joqtyǵyn sezdim, biraq, nege ekenin bilmeımin sene almadym...» dep edi Keńes aǵa muńaıǵan kózderimen qabyrǵaǵa qadala qarap otyryp, qabyrǵanyń arjaǵyndaǵy sheksiz alystan ákesin izdegendeı kúıge túsip.
Keńes aǵamyzdyń «sene almadym» deýine eldiń ishinde tarap ketken mynadaı áńgimeniń áseri bolǵan bolýy múmkin. Atamyzdy bir túnde aıdap ketip, aýdan ortalyǵynda túrmege qamaǵanda, onyń artynan izdep barǵandarǵa aıtqan «Elge qadirim bolmady – betimdi kóredi, qatynǵa qadirim bolmady – k..imdi kóredi!» degen qaýeset sózder el ishinde keıinge deıin aıtylyp júrdi.
Negizinde Nurpeıis atamyz qatyn ústine qatyn almaǵan adam. Atamnyń birinshi áıeli Qoısyn ájemizden meniń ákem Áli men taǵy úsh qyz bolǵan. Qoısyn ájemiz densaýlyǵy syr berip júrgen kezinde ekinshi áıeli Áıimjan anamyzdy Qoısyn ájemizdiń ózi atamyzǵa alyp bergen eken. Áıimjan anamyzdan Keńes aǵa 1935 jyly týylady. Biraq, bir jyldan keıin, Keńes aǵanyń bir jasynda anasy Áıimjan shemen (ókpesine sý tolyp ketetin aýrý) aýrýynan qaıtys bolady. Keńes aǵamyzdy Qoısyn ájemiz baýyryna basady. 1941 soǵys bastalǵan jyly Qoısyn ájemizdiń dámi taýsylyp, ómirden ozady. Kishkentaı bala-shaǵasy atamyzdyń qolyna qarap qalady.
Osy ýaqytta kúıeýi qaıtys bolǵan Qarashash anamyzdy burynǵy kúıeýiniń týystary ámeńgerlik saltpen áıeldikke almaq bolady. Buǵan kónbegen Qarashash «Meni kúıeýge beretin bolsańdar, tek Nurpeıiske tıemin, bolmasa eshqaısyńa kónbeımin!» dep kesip aıtady. Barǵan jeriniń qarsylyǵyna kónbeı, aýylda bedeli bar, adamgershilgi zor Nurpeıis atamyzǵa Qarashash óziniń júrek qalaýymen kúıeýge shyǵyp, jetim balalaryna qamqor bolǵysy kelgen bolý kerek. Alaıda, atamyzǵa jala jabylyp jazylǵan aryz hatta jeti adamnyń, onyń ishinde, bir áıeldiń qoly qoıylǵan eken. Alty adamnyń barlyǵy da Qarashashtyń burynǵy kúıeýiniń týystary bolyp shyqty, al qol qoıǵan áıel Qarashash bolýy múmkin degen boljam bar.
Sol kezdegi qatigez júıeniń Qarashashtyń atyn jazyp qol qoıyp jiberýi túkke turmaıtyn jaıt edi ǵoı. Oǵan Alash tarıhyn zertteý barysynda UQK-niń arhıvinde jumys istegen Keńes aǵamyzdyń kózi ábden jetti ǵoı. Sondyqtan da, Qarashash týraly aıtqanda maǵan sizge aıtqannan sál bólekteý aıtyp, Qarashash anamyzdy aqtaǵandaı syńaı tanytyp, sol kezdegi sovettik rejımdi aıyptap otyrǵandaı bolady. Sol sebepti de men ol kisini «Qarashash ana» dep aıtyp otyrmyn. Qıyn-qystaý kezderde atamyzdyń qasynda bolyp, atamyzdy tańdap, unatqany úshin de qurmetteýge laıyq qoı dep oılaımyn.
Búrkit aǵa! Siz bastaǵan áńgimeniń maǵan belgili jaıttarynyń bir ushyǵy osyndaı.
Al Nurpeıis atamyzdyń bizge keıin belgili bolǵan taǵdyry bylaı. 1942 jyly sáýir aıynda atamyzdy «Oraz Jandosovtyń sybaılasy, japonnyń tyńshysy, shpıony» degen jalamen alyp ketip, sol jyldyń 05 mamyrynda Almatydaǵy NKVD-niń túrmesinde atyp tastapty. Sol kezde atamyz nebári 42 jasta eken. Bul derekter Almaty oblystyq prokýratýrasynyń arhıvinde saqtalǵan qujattardan tabyldy. Bul týraly Respýblıkalyq «Ádilet» qoǵamynyń «Arys» baspasynan shyǵarǵan «Azaly kitap» toptamasynyń besinshi tomynda aıtylǵan. Biraq, kitapta Núsipbaev Núrpeıis dep emes, Núsenbaev Nurpeıis dep baspadan qate basylyp ketipti.
Almaty oblysy Kegen aýdanynyń Uzynbulaq aýylynan atamyzben birge qosyp taǵy bir azamatty at arbanyń qosaqtap baılap, jendetterdiń aıdaýymen Almatyǵa jetkizip, tergeýsiz, sotsyz atyp tastaǵan eken.
Keńes aǵamyz Alash qozǵalysynyń tarıhyn 1970 jyldardan bastap qupııa zerttep júrgen kórinedi. Oǵan basty sebep bolǵan jaǵdaı Baýyrjan Momyshulymen bolǵan jeke kezdesýde Alash qaıratkeleri týraly áńgime bolýy múmkin. Táýelsizdik alǵan jyldary UQK-niń arhıvinen ákesi týraly derekterdi izdeýmen boldy. Atamyzdyń Qaraǵandy lagerinde qaıtys bolǵany týraly aıtyp ta júrdi. Biraq, Almaty oblystyq prokýratýrasynyń arhıvindegi qujattar osylaı kórsetedi.
Búrkit Aǵa! Aǵa týraly estelik jazyp júrgenińizge Nurpeıis áýletiniń atynan myń rahmet alǵysymyzdy bildirgim keledi!» dep Keńes Nurpeıisulynyń inisi Taldybek óz sózin aıaqtady.
Keńes aǵa men Márııam táteniń Almatydaǵy qasıetti qara shańyraǵynyń otyn óshirmeı qasterlep otyrǵan inisi Taldybek pen kelini Gúlnár ekeýine alǵysymyz sheksiz. Ǵalymnyń artynda qalǵan mol murasyn saqtap, Keńes aǵanyń atynda Almaty qalasynda bir kósheniń atalýyna, jyl saıyn dástúrli túrde Qyzdar memlekettik ýnıversıtetinde «Nurpeıis oqýlary» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııanyń ótip turýyna, ǵalymnyń atynda tarıh kabınetteriniń ashylýyna muryndyq bolyp keledi.
Ǵalymnyń izbasarlary Taldybek pen Gúlnár 2017 jyly Keńes Nurpeıisulynyń jeke baı kitaphanasyn, qorynda 3500-den asa qundy kitaptar men zertteý eńbekteri jınaqtalǵan mol murasyn shashaýyn shyǵarmaı, Astanadaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Akademııalyq kitaphanasynyń qoryna tegin ótkizip, «Akademık Keńes Nurpeıisuly atyndaǵy ǵalym zalyn» ashtyryp, Qazaqstan jurtshylyǵy men ǵylym súıer oqyrmandardy orasan qýanyshqa bóledi. Bıyl Aǵamyzdyń týǵan kúni qarsańynda, 14 naýryz kúni Almaty qalasy máslıhatynyń sheshimimen ǵalymnyń ómiriniń sońǵy kúnderinde turǵan úıiniń qabyrǵasyna eskertkish taqta saltanatty túrde ornatyldy.
***
Sovettik totalıtarlyq qoǵamnyń otbasy birligin shaıqaltyp, ult sanasyna syzat túsirgen tustary jetkilikti. Adamdy bir-birine qarsy qoıý, aıdap salýdyń neshe túrli qıturqy joldaryn meńgergen sovettik saıasattyń lańy da jeterlik. Keńes aǵamyzdyń óz otbasy taǵdyryna qatysty aıtqan esteligi sovet bıliginiń adamı damýǵa qarsy baǵyttalǵan zorlyq-zombylyq sharalarynyń bir mysaly. Sovetter bıliginiń qylmysyn aıtyp ta, jazyp ta taýysý múmkin emes. Áıelin kúıeýine qarsy qoıý, balany tiri jetim etip, tentiretip, sábıler úıine toǵytý sharalary – SSRO-nyń keshirilmes qylmysy!
Aǵamyzdyń adamı qasıetteri joǵary bolǵandyǵy barshamyzǵa aıan. Ol adamǵa, ǵylymǵa erekshe adal jan edi! Men doktorlyq qorǵaǵan kezde ár túrli kedergiler bolyp jatty. Aǵamyz ǵylymǵa degen adaldyqpen meni de qatty qorǵashtady. Qorǵaý bolatyn kúni maǵan qarap: «Jaǵdaı qalaı?» – dedi. «Jaqsy» – degen jaýabymdy tyńdap, bylaı degeni esimde, – endeshe, men túni boıy uıyqtaı almaı shyqtym, osy qalaı bolar eken dep?!»
Aǵam aýyryńqyrap júrgen kezde bir kúni meni shaqyryp alyp, qolyndaǵy bir býma qaǵazyna qarap: «Mynalar meniń sońǵy maqala, ıntervıý, jınaqtarym, múmkin bolsa, shyǵaryp ber», – dedi. Men birden kirisip kettim. Kitap daıyndalyp jatyr, biraq ustaz álsireı bastady. Úıine jıi soǵyp turdym. Birde Japsarbaı Qýanyshevpen, birde Baqdáýlet Berlibaevpen de baryp turdyq.
Kitaptyń daıyn nusqasyn da kórsetip otyramyn, ekeýmiz aqyldasamyz. Jaıshylyqta basqa kitaptardy tez shyǵarýǵa tyrysamyz ǵoı, al myna kitapty sozǵym keldi de turdy. Sebebi, maǵan kitap shyqsa aǵamyz úzilip ketetindeı kórindi. Sol kitap «Tarıhı tulǵalar» bolatyn.
«Tarıhı tulǵalar» kitabynyń súıinshi danasy Keńes aǵa o dúnıege attanǵan kúni tús aýa shyqty... Al, aǵamyzdyń qyryq kúndik qudaıy asyn bergen kúni túgel tırajyn shyǵardyq.
Keńes aǵamyzdyń tarıh ǵylymyna salǵan súrleý jolyna túsip talaı urpaq jetiler, qazaq tarıhynyń shynaıy janashyrlarynyń qatary da artar. Aǵamyzdy, ózekti órter ókinishpen eske ala otyryp, estelikti Keńes Nurpeıisulynyń «...tarıhtan sabaq alý úshin, ótkende oryn alǵan zańsyz ozbyrlyq keleshekte qaıtalanbaýy úshin ay da bolsa, shyndyq qymbat ekendigin esten shyǵarmaıyq, aǵaıyn!» degen sózimen aıaqtaǵym keledi.
Búrkitbaı AIaǴAN,
QR BǴM Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory, QR Ulttyq keńesiniń múshesi, t.ǵ.d., professor
