1945 جىلى ءبىرىنشى بولىپ جەڭىس تۋىن بەرلين قالاسىنىڭ رەيحستاگىنا تىككەن راقىمجان قوشقارباەۆتى قازاقستاندىقتاردىڭ ءبارى بىلەدى. 1941 جىلدان 1945 جىلعا دەيىن سوزىلعان وسى سۇراپىل سوعىستا كوپتەگەن قالالار ازات ەتىلىپ سولاردىڭ بارىنە دە جەڭىس تۋى تىگىلىپ وتىرعان.
بۇل سوعىستىڭ ەڭ شەشۋشى شايقاستارىنىڭ ءبىرى ستالينگراد شايقاسى. گيتلەرشىل فاشيستەردەن قۋىپ شىعۋ شايقاسىندا ستالينگراد قالاسىنا جەڭىس تۋىن تىككەن قازاق باتىرى نازاردان تىس قالىپ كەلەدى.
اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەگەن «قازىعۇرت قىرانى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى 1972 جىلدىڭ 9 مامىر كۇنى وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 2-4 بەتتەرىندە، سودان ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەستە 1972 جىلدىڭ 6 ماۋسىم كۇنى رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ (قازىرگى «جاس الاش» گازەتى) 3-بەتىندە جارىق كورگەننەن كەيىندە گەنەرالدىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋ جۇمىسىن توقتاتپاي س.راقىموۆتىڭ ناعاشى اعالارىمەن جانە قارىنداسى لۇتپىمەن كەزدەسىپ، وزبەكستاننىڭ باسشىسى ش.راشيدوۆكە، عىلىم اكادەمياسىنا جانە باسقا دا رەسمي ورىندارعا حات جازىپ كوپ جۇمىس ىستەدى. سول كەزدەرى اكەم بالالارى بىزدەرگە كوپتەگەن قىزىق اڭگىمەلەر ايتاتىن ەدى. بىردە بەرلينگە جەڭىس تۋىن تىككەن قازاق باتىرى راقىمجان قوشقارباەۆ تۋرالى ايتا كەلىپ: ستالينگرادقا تۋ تىككەن وتەباي اعالارىڭ شىمكەنتتە تۇرادى، دەدى.
اكەمنىڭ بۇل ءسوزى مەنى وتە تاڭقالدىردى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ اكەمنەن باتىر اعانىڭ تۇراتىن مەكەنىن ءبىلىپ كەزدەسۋگە باردىم.
وتەباي قالىبايۇلى اعا وتە اڭگىمەشىل كىسى ەكەن. مەنىڭ بۇيىمتايىمدى بىلگەن سوڭ ءسوزىن جايمەن باستاپ كەتتى:
- مەن سوعىستى وفيتسەر شەنىندە اياقتادىم. نە كورمەدىم... سوعىسقا
اتتاناردا قوشقار اتا اۋليەگە بارىپ زيارات ەتتىم.
1941 جىلى جامبىل قالاسىندا (قازىرگى تاراز) 105-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسى قۇرىلدى. 1942 جىلدىڭ ماۋسىمىندا اتتارىمىزدى ۆاگوندارعا تيەپ، 30 ەشەلون بولىپ مايدانعا اتتاندىق. ءدال قازىرگىدەي ەسىمدە ماسكەۋگە تۋرا 22-قىركۇيەكتە جەتتىك. وسى جەردە ءبىز كۇتپەگەن جاعداي بولدى. اتتارىمىز بەن قىلىشتارىمىزدى وتكىزىپ ارتيللەريانى مەڭگەرۋگە كوشتىك. بۇعان جەتى-اق كۇن بەرىلدى. قالعانىن العى شەپتە ۇيرەنە جاتاسىڭدار دەدى. مەن سوعىسپەن العاش وسىلاي تانىستى.
- وتەباي اعا، مەنىڭ اكەمنىڭ اعاسى شەرەحان بابام دا سوعىستا زەڭبىرەكشىلەردىڭ كومانديرى بولعان. جاۋىنگەرلەر زەڭبىرەكتەردى قار-باتپاقتا يتەرىپ قينالىپ جاتقانىن سوعىس جايلى دەرەكتى فيلمدەردەن كورىپ ءجۇرمىز. شاماسى سوعىستىڭ ەڭ قيىن ماماندىعى زەڭبىرەكشى بولۋ شىعار؟
- سوعىستا ەشكىمگە جەڭىلدىك جوق. ءبىر سناريادتىڭ سالماعى
سەكسەنبەس كيلوگرامم. ول كەزدە قىلشىلداعان جاس ەدىك، شىدامدى ەدىك. مەن باتارەيا كومانديرىنىڭ كومەكشىسى بولدىم. ۇنەمى زەڭبىرەكتەر اراسىندا جۇگىرىپ جۇرۋىمە تۋرا كەلەتىن. كىمگە نە جەتپەيدى، كىم جارالانىپ، كىمنىڭ قازا تاپقانىن، ءبارىن-ءبارىن ءبىلۋ مىندەتىم ەدى. بىراق وبالى نە كەرەك، سناريادتار ۋاقتىلى جەتكىزىلىپ تۇردى.
مەن سەكسەن سەگىز قالانى فاشيستەردەن ازات ەتۋگە قاتىستىم. تۇپ-تۋرا سەكسەن سەگىز. بىرەۋگە وتىرىك، ماعان شىن. ءبىزدى بارلىق قالالاردىڭ تۇرعىندارى قۋانىشپەن قارسى الدى.
بىردە جاڭا عانا ازات ەتىلگەن قالادا كەلە جاتىپ زار جىلاپ وتىرعان ايەلدى كوردىم. ول جانىپ كەتكەن ءۇيىنىڭ ورنىندا جالعىز وتىر ەدى. قاسىنا بارىپ جۇباتپاق بولدىم. الگى ايەل ارەڭ دەگەندە ۇيمەن بىرگە كىشكەنتاي بالالارىنىڭ ورتەنىپ كەتكەنىن ايتقاندا وزەگىم ورتەنىپ قويا بەردى. ءۇيىڭىزدىڭ استىندا جەرتولە ياكي ۇرا بار ما ەدى، دەپ سۇرادىم. جاۋاپ بەرۋ ورنىنا باسىن شۇلعي بەرەدى. جاۋىنگەرلەرىممەن ءۇي ورنىن تەز ارادا جانعان بورەنە قالدىقتارىنان ارشىپ، جەرتولە قاقپاعىن اشىپ جىبەرگەنىمىزدە ورتتەن تىعىلعان بالالاردى كوردىك. الگى ايەلدىڭ ەسى شىعىپ كەتكەنى سونشا، بىرەسە بالالارىن قۇشاقتاپ، بىرەسە بىزدەردى بەتىمىزدەن ءسۇيىپ ابىگەر بولىپ جاتىر. ءبىز دە ءماز-ءمايرامبىز. قورجىندارىمىزدا جەۋگە جارايتىن ازىعىمىزدىڭ ءبارىن الگى ايەل مەن كىشكەنتايلارعا بەرىپ ارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.
سوعىس ادامدى قاتىگەز ەتەتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. ولاي ەمەس ەكەن عوي؟
سوعىس اركىمگە ءارتۇرلى اسەر ەتەدى. ەشكىمگە وڭاي تيمەيدى. بىردە ۆەنگريادا عوي دەيمىن. ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ قولىنا نەمىس فاشيستەرىمەن بىرگە وتىز شاقتى ءازىربايجان جىگىتتەرى قولعا ءتۇستى. بايعۇستار نەمىستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعان ەكەن.
قانى كوزىنە قۇيىلعان ورىس قىزىل اسكەرلەر ولارعا «ساتقىندار» دەپ ءبارىن جيىپ ءبىر ۇيگە قامادى دا ءبىر تانكىنى اكەلىپ، وقپانىن تەرەزەدەن كىرگىزدى دە ءبىر-اق اتتى. جاڭاعىلاردىڭ بىرەۋى دە ءتىرى قالمادى. سوعىس نەبىر سۇمدىقتى كورسەتەدى.
ءوز باسىما كەلەر بولسام، فاشيستەردى جەك كورۋىمدە شەك جوق ەدى. بىراق قاتىگەزدىك پەن اسقان جاۋىزدىققا بارا قويمادىم. ستالينگرادتا مىنانداي ءبىر جاعداي بولدى. شايقاس مارەسىنە جەتىپقولعا تۇسكەن نەمىستەردە ەسەپ جوق. قاراپ تۇرسام، نەمىس جاۋىنگەرلەرىنىڭ سوڭىن الا نەمىس اسكەرلەرىنىڭ شينەل-قالپاقتارىن كيگەن قازاق جىگىتتەرى كەلە جاتىر! مەن وفيتسەرمىن، قاراۋىلدار العا كەتىپ قالعان. الگىلەردەن بۇنداي حالگە قالاي تۇسكەندەرىن سۇرادىم. ولار تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيىن سولاردىڭ وتىن جاعىپ، ءشايىن قويىپ جۇرگەندەرىن ايتتى. مەن ولارعا «قازىر جان-جاققا تاراپ، قازا تاپقان قىزىل اسكەرلەردىڭ كيىمدەرىن كيىپ الىڭدار، سودان سوڭ اداسىپ، قالدىق، ورىسشا بىلمەيمىز دەپ ايتىڭدار»، - دەپ كەڭەس بەردىم». سەنەسىڭ بە، سول جىگىتتەرمەن بەرليندە كەزدەستىم. ماعان «كوكەلەپ» شۇرقىراسىپ امانداستى.
سول ستالينگراد شايقاسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- ومىرىمدە ماقتانارلىق بىرنەشە وقيعالار بولدى. ەكەۋى دە وسى
شايقاسقا قاتىستى. مەن ستالينگرادقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىكتىم. ول ءساتتى كينودوكۋمەنتاليستەر ءتۇسىرىپ الدى. بۇل اقپان ايىندا بولعان ەدى. سول 1943 جىلدىڭ مامىرىندا كۋرسكىدە سوعىسىپ جۇرگەن بىزگە «ستالينگراد ەپوپەياسى» دەگەن ەكى سەريالى دەرەكتى فيلم كورسەتتى. مەن سوندا ءوزىمدى كوردىم. قارۋلاس دوستارىم مەنى كورىپ «وتەباي اناۋ سەن عوي، ءبىزدىڭ وتەباي عوي!» ايقايلاپ، قۋانىپ جاتتى. سودان سوڭ ءدال سول كينوكادرلەردى جيىرما جىل وتكەن سوڭ شىمكەنتتەگى «جاستىق شاق» كينوتەارترىندا اقش-تىڭ «پوليار جۇلدىزى» اتتى فيلمىنەن كوردىم. كەيىننەن ءوزىمنىڭ ستالينگرادتا قىزىل تۋ ۇستاپ تۇرعان سۋرەتىمدى گازەت-جۋرنالداردان كوپ كوردىم. بىراق نەگە ەكەنىن قايدام، ارقامنان تۇسىرگەن، بەتىم كورىنبەيتىن. باقسام، ءار ەل حالىق وكىلدەرىنە ءارتۇرلى كوڭىل بولىنەدى ەكەن. بىرەۋىن جاقسى جاعىنانا كوبىرەك كورسەتۋ ساياساتى قولدانىپتى.
تاعى ءبىر ايتارىم، فەلدمارشال ءپاۋليۋستى تۇتقىنداۋعا تىكەلەي دانەكەر بولۋىما بايلانىستى. ستالينگرادتى بىزگە بەرمەي ول سوڭىنا دەيىن جانتالاستى. ءبىزدىڭ باسشىلىق ودان ۇرىسسىز بەرىلۋدى تالاپ ەتتى. بىراق پاۋليۋس بۇدان باس تارتتى. ۇرىستىڭ نەمەن بىتكەنى بەلگىلى عوي. قالانى العاننان سوڭ تۇتقىنداردىڭ اراسىندا نەمىس قولباسشىسى بولماي شىقتى. سونىمەن ىزدەۋ باستالدى. ىزدەۋشىلەردىڭ ىشىندە مەندە بارمىن. قيراعان كوشەلەرىنىڭ بىرىندە جاس شاماسى ون-ون ەكىلەردەگى بالانى كوردىم. ول كارتوپ قابىقتارىن جيناپ ءجۇر ەكەن. مەن وتە بالاجانمىن، ءارى مۇعالىمدىگىم بار، جاقىنداپ بارىپ سوزگە تارتتىم. اتى سەرگەي، شەشەسى اۋىرىپ، سوعان تالعاجاۋ بولارلىق بىرنارسە ىزدەپ ءجۇر ەكەن.
- سەرگەي، سەنەن ءبىر قۇپيا سۇراسام ايتاسىڭ با؟ – دەدىم.
- بىلسەم ايتامىن، - دەدى ول.
- ءبىز ءپاۋليۋستى ىزدەپ ءجۇرمىز، ابدەن تيتىقتادىق. سونىڭ شتابى قاي
جەردە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
- كورسەتەيىن. – دەدى سەرگەي.
مەن جاۋىنگەرلەرگە نان اكەلۋگە بۇيرىق بەردىم. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان بالا، ناندى جۇگىرىپ بارىپ اناسىنا بەرىپ كەلدى. ءبىز سەرگەيدى ەرتىپ، قولباسشى روكوسسوۆسكيگە بولعان جايدى باياندادىق. ول بىزگە ءبىر توپ اۆتوماتشىلاردى قوسىپ بەردى. سونىمەن ءبارىمىز سەرگەيدىڭ سوڭىنا ەردىك. قيراعان ورتالىق امبەباپ دۇكەنىنىڭ ورنىنا كەلگەندە بالا بىزگە دۋالداعى ءۇش نۇكتەنى مەڭزەدى. سولاردى باسقانىمىز سول-اق ەكەن، تەمىر ەسىكتەر اشىلا بەردى. ون بەس مينۋتتىڭ ىشىندە ءبارى دە ءبىتتى. ەڭ ءبىرىنشى ۇزىن بويلى، ارىق ءجۇزدى پاۋليۋس، سوڭىنان وفيتسەرلەرى شىقتى. ءپاۋليۋستى ءبىز روكوسسوۆسكيگە جەتكىزدىك.
ال ەندى سوعىستىڭ اتى سوعىس. نەبىر وقيعالار بولادى. سىزدىڭشە، زەڭبىرەكشىلەردىڭ ومىرىندە بولعان، بىراق زەڭبىرەكشىلەرگە ءتان ەمەس وقيعا ەسىڭىزدە مە؟
سوعىستا نەبىر نارسەلەر بولىپ جاتادى. ارينە، ونداي دا جاعدايعا قاراپ قيمىل-ارەكەت جاسايسىڭ. بىردە ءتۇن ورتاسىندا كوتەرىپ، ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر فاشيستەردەن بۇگىن تازارتقان ءبىر اۋىلعا باراسىڭدار دەگەن بۇيرىق الدىق. بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق، ورىنداۋ مىندەت. سوعىستا جاۋىنگەرلەر ءجۇرىپ بارا جاتىپ ۇيىقتاي بەرەتىن. ءتۇن قاراڭعى. ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز. ەكى جاعىمىزدا بيىك وسكەن بيداي. ءبىر ۋاقىتتا جەتەر جەرگە دە جاقىندادىق. بايقاعانىمىز اۋىل جاقتان بىزگە قاراي ساپ تۇزەگەن جاۋىنگەرلەر كەلەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاياۋ اسكەر عوي، دەپ جايباراقات قوزعالا بەردىك. تۋرا بەتپە-بەت تاقالعاندا بىراق بىلدىك، نەمىستەر ەكەن. «فاشيستەر!» - دەپ بىرەۋدىڭ ايقايلاعانى ەسىمدە. ءبىز دە، ولار دا ەس جيىپ وق اتۋعا ۇلگەرمەدىك. ناعىز قويان-قولتىق توبەلەس باستالدى دا كەتتى. ءبىزدىڭ جاق كوپ ۇلتتى بولاتىن. سوندىقتان بيداي اراسىندا «ۇر»، «ءما، ساعان»، دەگەن سوزدەر كوپتەگەن تىلدە ەستىلىپ جاتتى.
قازاقتار دا نەمىستەردىڭ جەتى اتاسىن سىباپ جاتتى. ولار دا قاراپ قالماعانى بەلگىلى، سونىمەن توبەلەس ەكى ساعاتقا سوزىلدى. تاڭ قىلاڭ بەرە باستاعان كەزدە جاۋ جاعى السىرەي باستادى. سودان ولار شەگىنە قاشتى. قىزۋىمىز باسىلعان بىزدەر ەسىمىزدى جيىپ جينالا باستادىق.
سويتسەك، جاقىن جەردە قىردا جاتقان ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەر ءبارىن كورىپ جاتىپتى. ءبىز ولارعا «ءاي، سەندەر نەگە بىزگە بولىسپادىڭدار؟» دەسەك، ولار ساق-ساق كۇلىپ: «بۇنداي قىزىق كۇندە بولا بەرمەيدى عوي» دەيدى. ءبىز دە كۇلگەن بوپ جاتىرمىز وزىمىزشە. ەندى قايتەيىك، بىرەۋدىڭ كوزى كوگەرگەن، ەندى بىرەۋدىڭ ءتىسى سىنعان دەگەندەي. سوعىستىڭ اتى سوعىس دەگەن وسى...
- وتەباي اعا، مايداندا دوستىقتىڭ ورنى بولەك شىعار...
سوعىستا ءولىم ءاردايىم قاسىڭدا جۇرەتىن جەردە، تۋعان-تۋىسقاننان الىس، جىراق جەردە – دوستىق ادامعا ادام بولىپ قالۋعا كومەكتەسەدى. مەنىڭ ءبىر جاقىن جولداسىم بولدى. اتى-ءجونى جولشىبەك مەيىرمانۇلى. ول شىمكەنتكە جاقىن جەردە «كۇيىك» سوۆحوزىنان ەدى. ءبىز ستالينگرادتان بەرلينگە دەيىن بىرگە بولدىق. سوعىس ءبىزدى تۋعان باۋىرلارداي جاقىن ەتتى. جولشىبەك كوزسىز باتىر ەدى. جاۋىنگەرلەر ول تۋرالى: «جولشىبەكتەن فاشيستەر تۇگىلى ولاردىڭ وقتارى دا قورقادى» دەۋشى ەدى. بىردە ول ءۇش جاۋ تانكىسىن ەكيپاجدارىمەن قوسا قولعا ءتۇسىردى. وسى ەرلىگى ءۇشىن وعان لەنين وردەنى بەرىلدى. مەن ونى ءاردايىم ۋايىمداپ جۇرەتىن ەدىم. سەبەبى ول قايناعان ۇرىستىڭ ورتاسىندا جۇرەتىن. جولشىبەك بەرليندە سوعىستىڭ بىتۋىنە ءبىر اپتا قالعاندا، وتىزىنشى كوكەك كۇنى قازا تاپتى. قازا تابار الدىندا ول ماعان ءبىر جارالى جاۋىنگەردى مەدسانباتقا جەتكىزۋىمدى ءوتىندى. قايتىپ كەلسەم دوسىم جوق. كەيىن ءبىلدىم ول كومانديرى قازا تاپقان جاياۋ اسكەرلەردى باسقارۋعا ءوزى سۇرانىپ شىعىپتى. ونىڭ باسقارۋىمەن بىرنەشە كۆارتال جاۋدان بوساتىلىپتى. سول ۇرىستاردىڭ كەزىندە جولشىبەك قاسىندا جارىلعان فاۋست-پاتروننىڭ جارىقشاعى ءتيىپ قازا تاۋىپتى. جاياۋ اسكەرلەر وزدەرىن ءبىر قازاقتىڭ باسقارعانىن ايتىپ، جاتقان جەرىن مەڭزەدى. وق بوراپ تۇر. مەن دوسىمنىڭ دەنەسىن ۇرىس ورتاسىنان الىپ شىقپاققا بەل بۋدىم. مەنىمەن بارۋعا جاياۋ اسكەر جاۋىنگەرلەرىنەن ەشكىم شىقپادى. ءبارى قورقىپ تۇر. سونىمەن نە كەرەك، جالعىز كەتتىم. جولشىبەك ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانى ەسىمدە. بىراق بۇل اتاق نەگە ەكەنىن قايدام دوسىما بەرىلمەدى. سوعىس بىتكەن سوڭ تۋعاندارىنا بارىپ جاعدايدىڭ ءبارىن ايتىپ بەردىم.
- سوعىستىڭ ەڭ قۋانىشتى ءساتى جەڭىس قوي. سوعىس بىتكەنىن قاشان
ءبىلدىڭىز؟
- كوكەك ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بىزگە ءبىر توپ وفيتسەرلەر كەلدى. ولار
جاۋىنگەرلەرمەن سويلەسىپ، «وزدەرىڭە اباي بولىڭدار جىگىتتەر» دەپ جاتتى. ءبىر پولكوۆنيكتەن ءجون سۇرادىم. ول بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى: «بىرنەشە كۇندە سوعىس ءتامامدالادى. بىراق ءبىز ولارعا ناقتى ايتا المايمىز، ونداي قۇقىعىمىز جوق» - دەدى.
بەرليندى العاننان كەيىن پراگاداعى شايقاسقا قاتىستىق. قايتىپ كەلسەك، سوعىستىڭ اياقتالعانىنىڭ جاريالانعانىنا بىرنەشە كۇن بولىپتى. ءبىز-ءبىر-ءبىرىمىزدى قۋانا قۇتتىقتادىق. نەبىر باتىر جىگىتتەر كوز جاسىنا ەرىك بەردى. بىرنەشە ايدان سوڭ ەلگە ورالىپ، قايتادان مەكتەپكە بالالاردى وقىتۋعا كىرىستىم.
ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىمە سوعىس كىرەدى. تۇسىمدە جان جولداسىم جولشىبەكتى كورەمىن.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت سىزگە، وتەباي اعا!
P.S. قازىر وتەبەي اعا ارامىزدا جوق. سۇحبات 1996 جىلى الىندى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
