XVIII عاسىردىڭ 20 جىلدارى قازاق حالقى ءۇشىن تاريحتا ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزەڭ بولدى، كورشىلەس ەلدەر تاراپىنان بولاتىن شابۋىلدار حالىقتى كوپ كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى، اسىرەسە جوڭعارلاردىڭ شىعىستان ويران سالىپ ءىرى سوققىلار بەرۋى، قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ومىرىنە قيىنداتا ءتۇستى. سىرتقى ساياساتتاعى جاعداي قازاقتاردى ورىن العان جاعدايدان شىعۋ جولىن ىزدەۋگە ءماجبۇر قىلدى. 1726 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر، ستارشيندار سۇگىر، ەدىكباي، قاجىباي، قۇلىمباي جانە باسقالارى رەسەيگە، ونىڭ قول استىنا ءوتۋ تۋرالى ءوتىنىش ءبىلدىرۋ ارقىلى قويباعاردى جىبەرگەن ەدى. الايدا حاننىڭ ءوتىنىشى ول جىلى جاۋاپسىز قالدىرىلدى، سوندا دا ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ بوداندىعىنان جانە پيعىلىنان قايتپاي، 1730 جىلى قىركۇيەكتە ۋفا ارقىلى ەلشى جىبەرەدى.
1731 جىلى 19 اقپاندا يمپەراتريتسا اننا يواننوۆنا كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتارىن رەسەيدىڭ قول استىنا الۋ تۋرالى گراموتاعا (رەسمي قۇجاتقا) قول قويدى. ءابىلحايىر حاننان انت كابىلداۋ ءۇشىن رەسەيدەن سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءتىلماشى، ديپلومات ا.ي.تەۆكەلەۆ باستاعان ەلشىلىك جىبەرىلدى. 1731 جىلى 5 قازاندا ورىس ەلشىلەرى ىرعىز وزەنى بويىنداعى ءابىلحايىر ورداسىنا كەلگەندە، قازاق اقسۇيەكتەرى اراسىندا جاۋىزدىق بار ەكەنى انىقتالدى. باراق سۇلتان، بوگەنباي باتىر توپتارى كىشى ءجۇزدى رەسەيگە قوسۋ جونىندەگى شارالاردى اياقسىز قالدىرۋعا تىرىسقانمەن، بۇل كارسىلىق ءساتسىز اياقتالدى. ابىلقايىر 1731 جىلى 10 قازاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا كىرگەندىگى جونىندە انت بەردى. انت بەرۋ ارقىلى ول رەسەيمەن تاتۋ تۇرۋدى، ورىس قاراماعىنداعى باشقۇرتتارمەن ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىعىن توقتاتۋدى، رەسەيدىڭ كومەگىمەن جوڭعارلار باسىپ العان جەرلەر مەن قالالاردى قايتىپ الۋدى كوزدەدى. وسىلاي ءوزىنىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءوزى بيلەۋدى، حاندىقتى بالالارىنا سايلاۋ تارتىبىمەن ەمەس، مۇراگەرلىك جولىمەن قالدىرۋدى جۇزەگە اسىرماق بولدى. ءسويتىپ، ول جەكە مۇددەسىمەن قاتار حالىقتى اپاتتان ساقتاۋدى دا ويلادى، وعان بوگەنباي، ەسەت باتىرلار مەن قۇدايمەندە مىرزا قوسىلدى.
كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋىنىڭ جان-جاقتى نەگىزدەرىن تەرىسكە شىعارماي، ءابىلحايىردىڭ جەكە كورەگەن ساياساتىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت، ول رەسەيلىك اكىمشىلىككە سۇيەنە وتىرىپ، بارلىق ساياسي قارسىلاستارىنىڭ كوزقاراسىن السىرەتۋدى، جەكەشە بيلىككە كۇرەسۋدە الەۋەتتى قارسىلاستارىنان جوعارى تۇرۋعا ۇمىتتەندى. ءابىلحايىردىڭ جانە ونىڭ جاقىن سەرىكتەستەرى، بەدەلدى باتىرلار بوگەنبايدىڭ، جانىبەكتىڭ، ەسەتتىڭ جانە ت.ب. باستى ماقساتى بارلىق قازاق رۋلارىن بىرىكتىرۋ جانە رەسەيدىڭ فورمالدى قامقورشىلارى ارقىلى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت قۇرۋ بولدى. الايدا، كىشى ءجۇز رەسەيلىك بوداندىقتى قابىلداعان سوڭ قازاقستانداعى جاعداي كۇردەلى بولىپ قالدى. جوڭعارلاردىڭ ويران سالىپ باسىپ كىرۋ قاۋپى ارىلعان جوق.
1731 جىلدىڭ اياعىندا ابىلقايىر جانە بوگەنباي باتىر وزدەرىنىڭ ەلشىلەرىن ورتا جۇزگە جىبەرىپ، سەمەكە حانعا، ەگەر رەسەي بوداندىعىن قابىلداسا ورىس اسكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن وڭىردە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىندىگى جونىندە ۋادە بەردى. سەمەكە ءابىلحايىردىڭ ۇسىنىسىن قابىلدادى. 1732 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر بولىكتەرى رەسەي قۇرامىنا فورمالدى تۇردە كىردى. الداعى وقيعا كورسەتكەندەي، سەمەكە رەسەي يمپەرياسىمەن كەلىسىمشارتتى ساقتاماۋعا تىرىستى: رەسەي بوداندىعىنداعى باشقۇرتتارعا شابۋىل جاسادى. جوڭعار شابۋىلشىلارىنىڭ قاۋپى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدى فەودالدارىن رەسەيگە ولادى ءوزىنىڭ قۇرامىنا الۋ تۋرالى قايتا جۇگىنۋگە وياتتى. اننا يواننوۆنانىڭ 1734 جىلعى 10 ماۋسىمداعى گراموتاسىمەن سەمەكەنىڭ جانە ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى.
1732 جىلى 24 قاراشادا تەۆكەلەۆ ءوز مىندەتىن اياقتاپ، نايزاكەسكەننەن كەرى جولعا شىقتى. 1733 جىلى 2 قاڭتاردا ءابىلحايىردىڭ پەتەربۋرگكە جىبەرگەن ەلشىسىمەن ۋفاعا كەلدى. ونىڭ قۇرامىندا ءابىلحايىردىڭ ۇلى سۇلتان ەرالى، حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى سۇلتان نياز، ستارشينالار شاندىباي، مىرزا قۇداي-نازار، مىرزاگەلدى باتىر جانە ت.ب. بولدى. پەتەربۋرگتەگى كەلىسسوزدىڭ ناتيجەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي بوداندىعىنا كىرۋى رەسمي رەسىمدەلدى.
سونىمەن بىرگە، 1733-1734 جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كەيبىر بيلەرى مەن بەدەلدى سۇلتاندارى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋعا دەگەن ىقىلاسىن ءبىلدىردى اننا يواننوۆنا پاتشايىمنىڭ 1734 جىلعى 10 ماۋسىمداعى جارلىعى ۇكىمەتتىڭ ۇلى ءجۇزدى رەسەي قۇرامىنا قابىلداۋ تۋرالى كەلىسىمىن كۋالاندىردى. الايدا، ونىڭ رەسەيدەن قاشىق ورنالاسۋى، سونداي-اق جوڭعارلارمەن قىزبا قارىم-قاتىناستا بولۋى، 1740 جىلى رەسەيلىك باعداردى ۇستاپ تۇرعان جولبارىس حاندى ءولتىرۋ بۇل جوسپاردىڭ جۇزەگە اسۋىن ۇزاققا جىلجىتتى.
جاڭادان بىرىكتىرىلگەن قازاق جەرلەرىندەگى كوزقاراستى بەكىتۋ ءۇشىن 1734 جىلى مامىردا I پەتردىڭ سىبايلاسى – سەناتتىڭ وبەر-حاتشىسى ي.ك. كيريللوۆ باسقارعان ورىنبور ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىلدى. ا.ي. تەۆكەلەۆ ونىڭ كومەكشىسى بولىپ بەكىتىلدى. كوميسسيانىڭ مىندەتىنە رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگەن جەرلەردى جان-جاقتى زەردەلەۋ، تابيعي رەسۋرستاردى بارلاۋ، ورسك بەكىنىسىنىڭ يماراتىن سالۋ، ورىس جانە قازاق يەلەنۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى جاڭا شەكارانى انىقتاۋ كىردى. بىرقاتار سەبەپتەر جانە ەڭ الدىمەن 1734-1738 جىلداردا باشقۇرت كوتەرىلىسى ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ كەڭەيتىلگەن جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى جاسادى. 1735 جىلى ورىس-قازاق ساياسي جانە ساۋدا ءوزارا قارىم-قاتىناسىن دامىتۋدا ماڭىزدى ماعىناعا يە ورىنبور قالاسىنىڭ نەگىزى قالاندى. 1737 جىلى ي.ك. كيريللوۆتىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى، كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ سۇلتاندارى مەن ستارشيندەرىنىڭ ەلشىلەرىن باعىندىرۋعا تىرىسقان ۆ.ن. تاتيششەۆ ورىنبور ولكەسىنىڭ جاڭا باستىعى بولىپ تاعايىندالدى.
1740 جىلى ورىنبوردا وتكەن كىشى جانە ورتا ءجۇزدىڭ ستارشيندەرى مەن سۇلتاندارى وكىلدەرىنىڭ سەزى رەسەي بوداندىعىنا كىرۋدىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن بەكىتۋگە مۇمكىندىك بەردى. وعان قاتىسقان ابىلمامبەت حان جانە سۇلتان ابىلاي، ورىن العان وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، مۇمكىن بولاتىن جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاقستاندى قورعاۋ ءۇشىن ۇمتىلىپ، رەسەي بوداندىعىنا قابىلداۋىن ايتتى. كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ سۇلتاندارى مەن ستارشيندەرى توبىنىڭ 1740 جىلعى قابىلداعان انتى، رەسەيگە تەك قانا ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر بولىكتەرىن كىرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى، ال قازاقستاننىڭ وزگە دە سولتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق وڭىرلەرى تەك قانا XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا، پاتشانىڭ اسكەري-ساياسي اكتسيالارى سالدارىنان يمپەريا قۇرامىنا كىردى.
XVIII عاسىردىڭ 30 جىلدارىنىڭ باسىندا قازاقستاندى قوسۋ تەك قانا XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا اياقتالدى جانە كۇردەلى قاراما-قايشى پروتسەسس بولىپ تابىلدى. قازاق جۇزدەرىن قوسۋ ءارتۇرلى ساياساتتان تىس جانە ىشكى جاعدايلارعا بايلانىستى جۇرگىزىلدى. وڭتۇستىك قازاقستاندى، سودان سوڭ ورتا ازيانى رەسەيگە قوسۋ پاتشاعا بريتان يمپەرياسىمەن باقتالاستىقتا جوعارى تۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
پاتشا اكىمشىلىك-ساياسي رەفورما ارقىلى باسقارۋدىڭ ءداستۇرلى جۇيەسىن تاراتتى، كوشپەندىلەردى جارامدىلىعى از جەرلەرگە ىعىستىرا وتىرىپ، قازاق ولكەلەرىنە ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن كەڭ مۇمكىندىك اشتى. حالىقتىڭ باسىم بولىگىنە باقىلاۋسىز بيلىك الىپ، رەسەي بارلىق سالادا دەرلىك وتارلاۋ ساياساتىن كەڭەيتتى.
سونىمەن بىرگە، قازاقستاندى رەسەيگە قوسۋ كوشپەندىلەر مەن كەلىمسەكتەر اراسىندا شارۋاشىلىق ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى، ساۋاتتىلىقتى، ساۋدانى جانداندىرۋدى تاراتۋ، قازاق اۋىلدارىن وسى جەردەن شىعاتىن بارلىق سالدارمەن بىرگە، كاپيتاليستىك-ونەركاسىپتىك قاتىناستىڭ وربيتاسىنا ەنگىزۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر ورناتتى.
e-history.kz
