XVIII ǵasyrdyń 20 jyldary qazaq halqy úshin tarıhta el basyna kún týǵan kezeń boldy, kórshiles elder tarapynan bolatyn shabýyldar halyqty kóp kúızeliske ushyratty, ásirese jońǵarlardyń shyǵystan oıran salyp iri soqqylar berýi, qazaqtardyń áleýmettik-ekonomıkalyq ómirine qıyndata tústi. Syrtqy saıasattaǵy jaǵdaı qazaqtardy oryn alǵan jaǵdaıdan shyǵý jolyn izdeýge májbúr qyldy. 1726 jyly Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr, starshındar Súgir, Edikbaı, Qajybaı, Qulymbaı jáne basqalary Reseıge, onyń qol astyna ótý týraly ótinish bildirý arqyly Qoıbaǵardy jibergen edi. Alaıda hannyń ótinishi ol jyly jaýapsyz qaldyryldy, sonda da Ábilqaıyr han óziniń bodandyǵynan jáne pıǵylynan qaıtpaı, 1730 jyly qyrkúıekte Ýfa arqyly elshi jiberedi.
1731 jyly 19 aqpanda ımperatrıa Anna Ioannovna Kishi júzdiń qazaqtaryn Reseıdiń qol astyna alý týraly gramotaǵa (resmı qujatqa) qol qoıdy. Ábilhaıyr hannan ant kabyldaý úshin Reseıden syrtqy ister kollegııasynyń tilmáshi, dıplomat A.I.Tevkelev bastaǵan elshilik jiberildi. 1731 jyly 5 qazanda orys elshileri Yrǵyz ózeni boıyndaǵy Ábilhaıyr ordasyna kelgende, qazaq aqsúıekteri arasynda jaýyzdyq bar ekeni anyqtaldy. Baraq sultan, Bógenbaı batyr toptary Kishi júzdi Reseıge qosý jónindegi sharalardy aıaqsyz qaldyrýǵa tyrysqanmen, bul karsylyq sátsiz aıaqtaldy. Ábilqaıyr 1731 jyly 10 qazanda Reseı ımperııasynyń qaramaǵyna kirgendigi jóninde ant berdi. Ant berý arqyly ol Reseımen tatý turýdy, orys qaramaǵyndaǵy bashqurttarmen Edil qalmaqtarynyń qazaq jerine shapqynshylyǵyn toqtatýdy, Reseıdiń kómegimen jońǵarlar basyp alǵan jerler men qalalardy qaıtyp alýdy kózdedi. Osylaı óziniń bedelin arttyryp, úsh júzdiń basyn biriktirip ózi bıleýdi, handyqty balalaryna saılaý tártibimen emes, muragerlik jolymen qaldyrýdy júzege asyrmaq boldy. Sóıtip, ol jeke múddesimen qatar halyqty apattan saqtaýdy da oılady, oǵan Bógenbaı, Eset batyrlar men Qudaımende myrza qosyldy.
Kishi júzdiń Reseı bodandyǵyn qabyldaýynyń jan-jaqty negizderin teriske shyǵarmaı, Ábilhaıyrdyń jeke kóregen saıasatyn esten shyǵarmaý qajet, ol reseılik ákimshilikke súıene otyryp, barlyq saıası qarsylastarynyń kózqarasyn álsiretýdi, jekeshe bılikke kúresýde áleýetti qarsylastarynan joǵary turýǵa úmittendi. Ábilhaıyrdyń jáne onyń jaqyn seriktesteri, bedeldi batyrlar Bógenbaıdyń, Jánibektiń, Esettiń jáne t.b. basty maqsaty barlyq qazaq rýlaryn biriktirý jáne Reseıdiń formaldy qamqorshylary arqyly ortalyqtandyrylǵan memleket qurý boldy. Alaıda, Kishi júz reseılik bodandyqty qabyldaǵan soń Qazaqstandaǵy jaǵdaı kúrdeli bolyp qaldy. Jońǵarlardyń oıran salyp basyp kirý qaýpi arylǵan joq.
1731 jyldyń aıaǵynda Ábilqaıyr jáne Bógenbaı batyr ózderiniń elshilerin Orta Júzge jiberip, Semeke hanǵa, eger Reseı bodandyǵyn qabyldasa orys áskerleriniń kómegimen óńirde qaýipsizdikti qamtamasyz etetindigi jóninde ýáde berdi. Semeke Ábilhaıyrdyń usynysyn qabyldady. 1732 jyly Orta júzdiń keıbir bólikteri Reseı quramyna formaldy túrde kirdi. Aldaǵy oqıǵa kórsetkendeı, Semeke Reseı ımperııasymen kelisimshartty saqtamaýǵa tyrysty: reseı bodandyǵyndaǵy bashqurttarǵa shabýyl jasady. Jońǵar shabýylshylarynyń qaýpi Orta júzdiń bedeldi feodaldaryn Reseıge olady óziniń quramyna alý týraly qaıta júginýge oıatty. Anna Ioannovnanyń 1734 jylǵy 10 maýsymdaǵy gramotasymen Semekeniń jáne onyń sybaılastarynyń ótinishi qanaǵattandyryldy.
1732 jyly 24 qarashada Tevkelev óz mindetin aıaqtap, Naızakeskennen keri jolǵa shyqty. 1733 jyly 2 qańtarda Ábilhaıyrdyń Peterbýrgke jibergen elshisimen Ýfaǵa keldi. Onyń quramynda Ábilhaıyrdyń uly sultan Eraly, hannyń nemere inisi sultan Nııaz, starshınalar Shandybaı, Myrza Qudaı-Nazar, Myrzageldi batyr jáne t.b. boldy. Peterbýrgtegi kelissózdiń nátıjesinde Kishi Júzdiń Reseı bodandyǵyna kirýi resmı resimdeldi.
Sonymen birge, 1733-1734 jyldary Ońtústik Qazaqstannyń keıbir bıleri men bedeldi sultandary Reseı bodandyǵyn qabyldaýǵa degen yqylasyn bildirdi Anna Ioannovna patshaıymnyń 1734 jylǵy 10 maýsymdaǵy Jarlyǵy úkimettiń Uly Júzdi Reseı quramyna qabyldaý týraly kelisimin kýálandyrdy. Alaıda, onyń Reseıden qashyq ornalasýy, sondaı-aq Jońǵarlarmen qyzba qarym-qatynasta bolýy, 1740 jyly reseılik baǵdardy ustap turǵan Jolbarys handy óltirý bul jospardyń júzege asýyn uzaqqa jyljytty.
Jańadan biriktirilgen qazaq jerlerindegi kózqarasty bekitý úshin 1734 jyly mamyrda I Petrdiń sybaılasy – Senattyń ober-hatshysy I.K. Kırıllov basqarǵan Orynbor ekspedıııasy uıymdastyryldy. A.I. Tevkelev onyń kómekshisi bolyp bekitildi. Komıssııanyń mindetine Reseıdiń quramyna kirgen jerlerdi jan-jaqty zerdeleý, tabıǵı resýrstardy barlaý, Orsk bekinisiniń ımaratyn salý, orys jáne qazaq ıelenýshileriniń arasyndaǵy jańa shekarany anyqtaý kirdi. Birqatar sebepter jáne eń aldymen 1734-1738 jyldarda Bashqurt kóterilisi Orynbor ekspedıııasynyń keńeıtilgen josparyn júzege asyrýǵa kedergi jasady. 1735 jyly orys-qazaq saıası jáne saýda ózara qarym-qatynasyn damytýda mańyzdy maǵynaǵa ıe Orynbor qalasynyń negizi qalandy. 1737 jyly I.K. Kırıllovtyń qaıtys bolýyna baılanysty, Kishi jáne Orta júzderdiń sultandary men starshınderiniń elshilerin baǵyndyrýǵa tyrysqan V.N. Tatıev Orynbor ólkesiniń jańa bastyǵy bolyp taǵaıyndaldy.
1740 jyly Orynborda ótken Kishi jáne Orta júzdiń starshınderi men sultandary ókilderiniń sezi Reseı bodandyǵyna kirýdiń alǵashqy nátıjelerin bekitýge múmkindik berdi. Oǵan qatysqan Ábilmámbet han jáne sultan Abylaı, oryn alǵan oqıǵalardy eskere otyryp, múmkin bolatyn jońǵar shapqynshylyǵynan Qazaqstandy qorǵaý úshin umtylyp, Reseı bodandyǵyna qabyldaýyn aıtty. Kishi jáne Orta júzderdiń sultandary men starshınderi tobynyń 1740 jylǵy qabyldaǵan anty, Reseıge tek qana Orta júzdiń keıbir bólikterin kirgizýge múmkindik berdi, al Qazaqstannyń ózge de Soltústik-Shyǵys jáne Ortalyq óńirleri tek qana XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda, patshanyń áskerı-saıası akııalary saldarynan ımperııa quramyna kirdi.
XVIII ǵasyrdyń 30 jyldarynyń basynda Qazaqstandy qosý tek qana XIX ǵasyrdyń ortasynda aıaqtaldy jáne kúrdeli qarama-qaıshy proess bolyp tabyldy. Qazaq júzderin qosý ártúrli saıasattan tys jáne ishki jaǵdaılarǵa baılanysty júrgizildi. Ońtústik Qazaqstandy, sodan soń Orta Azııany Reseıge qosý patshaǵa Brıtan ımperııasymen baqtalastyqta joǵary turýǵa múmkindik berdi.
Patsha ákimshilik-saıası reforma arqyly basqarýdyń dástúrli júıesin taratty, kóshpendilerdi jaramdylyǵy az jerlerge yǵystyra otyryp, qazaq ólkelerine orys qonys aýdarýshylaryn ornalastyrý úshin keń múmkindik ashty. Halyqtyń basym bóligine baqylaýsyz bılik alyp, Reseı barlyq salada derlik otarlaý saıasatyn keńeıtti.
Sonymen birge, Qazaqstandy Reseıge qosý kóshpendiler men kelimsekter arasynda sharýashylyq ózara qarym-qatynas jasaý úshin múmkindikter týǵyzdy, saýattylyqty, saýdany jandandyrýdy taratý, qazaq aýyldaryn osy jerden shyǵatyn barlyq saldarmen birge, kapıtalıstik-ónerkásiptik qatynastyń orbıtasyna engizý úshin múmkindikter ornatty.
e-history.kz
