قازاق تiل بiلiمiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى عالىم ىبىراي التىنساريننەن كەيiنگi ەڭبەگi ەرەكشە اعارتۋشى-پەداگوگ، ءسوز قۇدiرەتiن تانىتقان جاڭاشا اقىن، قازاق ءباسپاسوز تiلiنiڭ ۇلتتىق ۇلگiسiن كورسەتكەن تالانتتى پۋبليتسيست، تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسiن كورسەتۋگە كوپ كۇش جۇمساعان مادەنيەت قايراتكەرi, جاس سوۆەت ۇكiمەتiنە ادال قىزمەت ەتكەن iرi قوعام قايراتكەرi احمەت بايتۇرسىنۇلى 1873 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ناقتى تۋعان كۇنى كوپ ۋاقىت بويى بەلگىسىز بولعان. 2017 جىلى قاراشا ايىندا قازاق اعارتۋشىسى، عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلدەرىنىڭ تىلدەرى كۇنى بولىپ جاريالاندى. وعان تۇسىندىرمە بەرگەن قازاق الىپپەسىن لاتينيتساعا ازىرلەۋشى ەربول تىلەشەۆ: «احمەت بايتۇرسىنۇلى 1873 جىلى 29 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلگەن دەگەن مالىمەت بولعان، الايدا كەيىن مەن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىندا قىزمەت ىستەگەنىمدە احمەتتىڭ قولجازباسى بار ءۇش قۇجات تابىلعان. ولاردىڭ ىشىندە «5 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلدىم» دەگەن ءسوزى بار ەكەن. سوندىقتان وسىنداي شەشىم قابىلداندى» دەيدى.
ونىڭ اكەسى بايتۇرسىن، نامىسشىل جانە ەرجۇرەك ادام بولعان. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى شىعىپ، 1885 جىلى ۋەزد باستىعىنىڭ باسىن بۇزعانى ءۇشىن 15 جىلعا سوتتالدى. ناتيجەسىندە، احمەتتىڭ تۋىستارى مەن اۋىلداستارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، بۇل جاعداي بولاشاق ساياساتكەردىڭ ومىرلىك كوزقاراسىنا قاتتى اسەر ەتتى.
احمەت ءوز باسى اۋىلدىق، بولىستىق، كەيىن ەكى كلاستى مەكتەپتەردە ۇستاز بولا جۇرىپ، 1901 جىلدان باستاپ قولى بوس كەزدەردە ءوزى ىزدەنىپ، سان الۋان كىتاپتار وقيدى، ادەبيەتپەن اينالىسادى، وقۋ قۇرالدارىن جازادى، اۋدارما جاساپ، ولەڭ — جىر شىعارادى، اۋىز ادەبيەتى (فولكلور) نۇسقالارىن جينايدى.وقىعان، ەركىن مىنەزدىلىگىمەن، باتىل دا ويشىلدىعىمەن ەل ىشىندە بەدەل اتاعى وسە باستايدى.
پوليتسيا تىڭشىلارىنىڭ جالاسىمەن كۇيە جاعىلىپ، گۋبەرناتور تروينيتسكيدىڭ جارلىعى بويىنشا قارقارالى ەكى كلاستى ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى احمەت 1909 جىلى شىلدەنىڭ 1- ءى كۇنى سەمەي اباقتىسىنا الىنىپ، سوتسىز، ۇكىمسىز، ناقاقتان-ناقاق 8 اي بويى ازاپ- قورلىق كورىپ تورىعادى، قينالا ءجۇرىپ شيرايدى، اقارى كۇرەسكە بەلدى بەكەم بۋادى. بوستاندىقتى اڭساعان، كۇرەسكە شاقىرعان ولەڭدەر جازادى. اقىرى، قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىلعاندىقتان، 1910 جىلى 21- اقپاندا تۇرمەدەن شىعىپ، ناۋرىز ايىندا ورىنبور قالاسىنا كەلەدى. بۇدان كەيىن احمەت بايتۇرسىنۇلى ومىرىندەگى ەڭ كۇردەلى، قىزىقتى، قاجىرلى كەزەندەر باستالىپ كەتەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى – قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىز. ول «ماسا» بولىپ حالىقتى وياتىپ، قاراڭعىلىقتىڭ قۇرساۋىنان قۇتقارۋعا تىرىستى. اعارتۋشى-عالىم، ۇستاز ءارى اقىن احمەتتىڭ حح عاسىر باسىندا ەلىمىز ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەسىندە ساقتالدى.
تۇتاس بۋىننىڭ ءتول باسى بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ «قىرىق مىسال» كىتابىن 1909 جىلى جاريالادى. ول ولەڭدەرىندە، مىسالدارىندا رەسەي وتارشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىن، اقىلسىز باسشى مەن ەزگىگە تاپ بولعان قازاق جايىن تۇسپالداي سيپاتتادى. اقىن ەرەكشە «مىسال» جانرىن تاڭداي وتىرىپ، ۇعىمدى يدەياسى، ۋىتتى تىلىمەن الەۋمەتتىك سانانىڭ ويانۋىنا اسەرىن تيگىزدى. ازاماتتىق ۇستانىمى، ارمانى مەن ماقساتىن كەستەلەپ، «ماسا» دەگەن اتاۋمەن جەكە كىتاپ شىعاردى.
ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ۇيىقتاپ جاتقان حالىقتى ماسا بولىپ وياتىپ، ونەر-بىلىمگە، عىلىم-ىلىمگە شاقىردى. قازاق حالقىنىڭ سول ۋاقىتتاعى ەنجارلىق، جالقاۋلىق، قاراڭعىلىق سەكىلدى كەمشىلىكتەرىن ءتۇپ تامىرىمەن جويعىسى كەلدى. شەتەلدىڭ ءتۇرلى اقىن-جازۋشىلارىن اۋدارىپ، ادەبيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوستى. ونىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ابايعا ارنالعان ماقالاسى ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتپاعان شىعارما بولىپ تابىلادى. ابايدىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىن ايقىنداپ، اقىندىق شەبەرلىگىن جوعارى باعالادى.
1913-1918 جىلدار اراسىندا (قازاق) گازەتىندە رەداكتور بولىپ، وراسان زور الەۋمەتتىك تاريحي قىزمەت اتقارادى، حالىق ءومىرىنىڭ سان الۋان كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرەد، ەلدى پروگرەسكە، ونەر بىلىمگە ۇندەيدى .
ۇلى عۇلامانىڭ عالىمدىق، اقىندىق، قايراتكەرلىك ىستەرى ءوز زامانىندا اسا جوعارى باعالانعان.قازاق ورتاسى تۇركى الەمى عانا ەمەس ورىس عالىمدارى بەرگەن تاريحي تۇجىرىمداردىڭ ورنى ەرەكشە. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاريحتاعى ورنىن، ونىڭ الەۋمەتتىك قوعامدىق ىستەرىن باعالاپ، ءوز كەزىندە دۇرىس كورسەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى ساكەن سەيفۋللين. «احمەت بايتۇرسىنۇلى ەلۋگە تولدى» دەگەن ماقالا جازعان.
احمەتتىڭ جاستارعا ۇسىنعان ادامگەرشىلىك جولى ادالدىق جانە عىلىمدى يگەرۋ. ول ءۇشىن جاستاردى ادال ەڭبەك ەتۋگە، ءوز ءمىنىن ءوزى كورىپ تۇزەتە بىلۋگە شاقىرادى، بار ءبىلمنىڭ ءتۇپ توركىنى اقىل دەپ قورىتىندىلايدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاقشا الىپپە جاساۋى، اراب جازۋىنا كىرگىزگەن رەفورماسى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزگى تەرميندەرىن جۇرتىمىزدىڭ وبرازدى ويلاۋ مۇمكىندىگىمەن ساباقتاستىرىپ ءوز توپىراعىمىزدان تاۋىپ، ولارعا تۇڭعىش انىقتاما بەرگەنى، دىبىس جۇيەسىن «فونەتيكا»، قالىپتاستىرىپ شىعارعان ۇلى ەڭبەگى پەدوگوگيكاعا قوسقان ۇلەسى ەكەنىن كورۋىمىزگە بولادى.
ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءتىل قۇرال» اتتى ەڭبەگى بۇگىنگى تۇركى تۇقىمداس حالىقتاردىڭ سويلەۋ، جازۋ، ءتىل ۇستارتۋ ءبىلىمىنىڭ باستاۋ بۇلاعى سانالادى. وسى زاماندا قولدانىلىپ جۇرگەن زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، ەسىمدىك، وداعاي، شىلاۋ، ۇستەۋ، ىلىك، جاتىس، باستاۋىش، بايانداۋىش، سەپتەۋ، جاي سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، قاراتپا ءسوز، قىستىرما ءسوز دەگەن اتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، عىلىمي ءبىر ىزگە سالعان بايتۇرسىنۇلى بولدى.
ا. بايتۇرسىنۇلى — قازاق مۋزىكاسى مەن ءان-كۇي ونەرىنە دە تەرەڭ وي جىبەرگەن عالىم. ا.ۆ. زاتاەۆيچتىڭ ايتۋىنشا ول شەبەر دومبىراشى، ءارى ءانشى بولعان. «قازاق حالقىنىڭ ءجۇز ءانى» اتتى ەڭبەگىندە ا.ۆ.زاتاەۆيچ بىلاي دەپ جازدى: «ا.بايتۇرسىنۇلى ءوز حالقىنىڭ اندەرىن جاقسى بىلەدى جانە ولاردى تاماشا ورىندايدى، ول — جاقسى دومبىراشى»-دەگەن.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتى دا، ەڭبەكتەرى دە ۇمىتىلمادى. ونىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ەرەڭ ەرلىگى، ادەبيەت سالاسىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ەشكىمنىڭ ەسىنەن شىقپادى. بۇل جايلى ءتۇرلى ماقالالار، كولەمدى كىتاپتار مەن تاعىلىمدى مونوگرافيالار دا جازىلدى. ءو.ءابديمانۇلىنىڭ «احمەتتانۋ:وقۋ قۇرالى»، ر.يماحانبەتتىڭ «ۇلاعاتتى ۇلت ۇستازى»، ا.ويسىلبايدىڭ «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنداعى» ءسوز ونەرى مەن پوەتيكا ماسەلەلەرىن»، تاتيانا تۋگايدىڭ «احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبورداعى جولىن» اتاپ وتۋگە بولادى.
مۇنداي مونوگرافيالاردىڭ ءبىرى - 2010 جىلى جاريالانعان «عاسىر ساڭلاعى:احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانى». رايحان يماحانبەتتىڭ اتالمىش مونوگرافياسى مۇراعاتتاردان الىنعان دەرەكتەر مەن فاكتىلەر نەگىزىندە جازىلعان. مۇندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ بۇل كۇنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلگەن تۇستارى كەڭىنەن سيپاتتالعان. مونوگرافيا بىرنەشە تاراۋلاردان تۇرادى. ءار تاراۋ اعارتۋشىنىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا، ەڭبەكتەرىنە ارنالعان.
كەڭەس داۋىرىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمىن اتاۋدىڭ ءوزى قىلمىس سانالسا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەننەن كەيىن حالقىمىز ءوزىنىڭ ۇلى پەرزەنتىمەن قايتا تابىسىپ وتىر. تاۋ سىلەمىندەي مول مۇرا وقىرمان قولىنا تيە باستادى.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ارناۋلى قاۋلىسى بويىنشا رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار جەرىندە شارۋاشىلىقتارعا، مەكتەپتەرگە، كوشەلەرگە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى ەسىمى بەرىلدى. ءسويتىپ، تاريحي ادىلەت، شىندىق سالتانات قۇردى; حالقىنىڭ بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى، ەركىندىگى ءۇشىن تار زاماندا جان اياماي كۇرەسكەن ۇلى ازامات احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇلت كۇرەسكەرلەرىنىڭ ساپىنا كەلىپ قوسىلدى.
توعجان مازەنوۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى
