Qazaq til biliminiń negizin qalaýshy ǵalym Ybyraı Altynsarınnen keıingi eńbegi erekshe aǵartýshy-pedagog, sóz qudiretin tanytqan jańasha aqyn, qazaq baspasóz tiliniń ulttyq úlgisin kórsetken talantty pýblııst, týǵan halqynyń rýhanı dúnıesin kórsetýge kóp kúsh jumsaǵan mádenıet qaıratkeri, jas sovet úkimetine adal qyzmet etken iri qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynuly 1873 jyly qazirgi Qostanaı oblysynyń Jangeldi aýdanynda dúnıege kelgen.
Ahmet Baıtursynulynyń naqty týǵan kúni kóp ýaqyt boıy belgisiz bolǵan. 2017 jyly qarasha aıynda qazaq aǵartýshysy, ǵalym Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń elderiniń tilderi kúni bolyp jarııalandy. Oǵan túsindirme bergen qazaq álippesin latınıaǵa ázirleýshi Erbol Tileshev: «Ahmet Baıtursynuly 1873 jyly 29 qyrkúıekte dúnıege kelgen degen málimet bolǵan, alaıda keıin men Tilderdi damytý basqarmasynda qyzmet istegenimde Ahmettiń qoljazbasy bar úsh qujat tabylǵan. Olardyń ishinde «5 qyrkúıekte dúnıege keldim» degen sózi bar eken. Sondyqtan osyndaı sheshim qabyldandy» deıdi.
Onyń ákesi Baıtursyn, namysshyl jáne erjúrek adam bolǵan. Patsha úkimetiniń ozbyrlyǵyna qarsy shyǵyp, 1885 jyly ýezd bastyǵynyń basyn buzǵany úshin 15 jylǵa sottaldy. Nátıjesinde, Ahmettiń týystary men aýyldastary qýǵyn-súrginge ushyrap, bul jaǵdaı bolashaq saıasatkerdiń ómirlik kózqarasyna qatty áser etti.
Ahmet óz basy aýyldyq, bolystyq, keıin eki klasty mektepterde ustaz bola júrip, 1901 jyldan bastap qoly bos kezderde ózi izdenip, san alýan kitaptar oqıdy, ádebıetpen aınalysady, oqý quraldaryn jazady, aýdarma jasap, óleń — jyr shyǵarady, aýyz ádebıeti (folklor) nusqalaryn jınaıdy.Oqyǵan, erkin minezdiligimen, batyl da oıshyldyǵymen el ishinde bedel ataǵy óse bastaıdy.
Polıııa tyńshylarynyń jalasymen kúıe jaǵylyp, gýbernator Troınıkııdiń jarlyǵy boıynsha Qarqaraly eki klasty ýchılıesiniń meńgerýshisi Ahmet 1909 jyly shildeniń 1- i kúni Semeı abaqtysyna alynyp, sotsyz, úkimsiz, naqaqtan-naqaq 8 aı boıy azap- qorlyq kórip toryǵady, qınala júrip shıraıdy, aqary kúreske beldi bekem býady. Bostandyqty ańsaǵan, kúreske shaqyrǵan óleńder jazady. Aqyry, Qazaqstanda turý quqynan aıyrylǵandyqtan, 1910 jyly 21- aqpanda túrmeden shyǵyp, naýryz aıynda Orynbor qalasyna keledi. Budan keıin Ahmet Baıtursynuly ómirindegi eń kúrdeli, qyzyqty, qajyrly kezender bastalyp ketedi.
Ahmet Baıtursynuly – qazaqtyń mańdaıyna bitken jaryq juldyz. Ol «Masa» bolyp halyqty oıatyp, qarańǵylyqtyń qursaýynan qutqarýǵa tyrysty. Aǵartýshy-ǵalym, ustaz ári aqyn Ahmettiń HH ǵasyr basynda elimiz úshin, Táýelsizdik úshin jasaǵan áreketteri keleshek urpaqtyń esinde saqtaldy.
Tutas býynnyń tól basy bolǵan Ahmet Baıtursynuly óziniń «Qyryq mysal» kitabyn 1909 jyly jarııalady. Ol óleńderinde, mysaldarynda Reseı otarshylarynyń zorlyq-zombylyq áreketterin, aqylsyz basshy men ezgige tap bolǵan qazaq jaıyn tuspaldaı sıpattady. Aqyn erekshe «mysal» janryn tańdaı otyryp, uǵymdy ıdeıasy, ýytty tilimen áleýmettik sananyń oıanýyna áserin tıgizdi. Azamattyq ustanymy, armany men maqsatyn kestelep, «Masa» degen ataýmen jeke kitap shyǵardy.
Aıtyp ótkenimizdeı, uıyqtap jatqan halyqty masa bolyp oıatyp, óner-bilimge, ǵylym-ilimge shaqyrdy. Qazaq halqynyń sol ýaqyttaǵy enjarlyq, jalqaýlyq, qarańǵylyq sekildi kemshilikterin túp tamyrymen joıǵysy keldi. Sheteldiń túrli aqyn-jazýshylaryn aýdaryp, ádebıetke úlken úles qosty. Onyń «Qazaqtyń bas aqyny» atty Abaıǵa arnalǵan maqalasy áli kúnge deıin mańyzyn joǵaltpaǵan shyǵarma bolyp tabylady. Abaıdyń azamattyq pozıııasyn aıqyndap, aqyndyq sheberligin joǵary baǵalady.
1913-1918 jyldar arasynda (qazaq) gazetinde redaktor bolyp, orasan zor áleýmettik tarıhı qyzmet atqarady, halyq ómiriniń san alýan kókeıkesti máselelerin kótered, eldi progreske, óner bilimge úndeıdi .
Uly ǵulamanyń ǵalymdyq, aqyndyq, qaıratkerlik isteri óz zamanynda asa joǵary baǵalanǵan.Qazaq ortasy túrki álemi ǵana emes orys ǵalymdary bergen tarıhı tujyrymdardyń orny erekshe. Ahmet Baıtursynulynyń tarıhtaǵy ornyn, onyń áleýmettik qoǵamdyq isterin baǵalap, óz kezinde durys kórsetken adamdardyń biri Sáken Seıfýllın. «Ahmet Baıtursynuly elýge toldy» degen maqala jazǵan.
Ahmettiń jastarǵa usynǵan adamgershilik joly adaldyq jáne ǵylymdy ıgerý. Ol úshin jastardy adal eńbek etýge, óz minin ózi kórip túzete bilýge shaqyrady, bar bilmniń túp tórkini aqyl dep qorytyndylaıdy.
Ahmet Baıtursynulynyń qazaqsha álippe jasaýy, arab jazýyna kirgizgen reformasy, qazaq til biliminiń negizgi termınderin jurtymyzdyń obrazdy oılaý múmkindigimen sabaqtastyryp óz topyraǵymyzdan taýyp, olarǵa tuńǵysh anyqtama bergeni, dybys júıesin «fonetıka», qalyptastyryp shyǵarǵan uly eńbegi pedogogıkaǵa qosqan úlesi ekenin kórýimizge bolady.
A.Baıtursynulynyń «Til qural» atty eńbegi búgingi túrki tuqymdas halyqtardyń sóıleý, jazý, til ustartý biliminiń bastaý bulaǵy sanalady. Osy zamanda qoldanylyp júrgen zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, shylaý, ústeý, ilik, jatys, bastaýysh, baıandaýysh, septeý, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz, qystyrma sóz degen ataýlardy oılap taýyp, ǵylymı bir izge salǵan Baıtursynuly boldy.
A. Baıtursynuly — qazaq mýzykasy men án-kúı ónerine de tereń oı jibergen ǵalym. A.V. Zataevıchtiń aıtýynsha ol sheber dombyrashy, ári ánshi bolǵan. «Qazaq halqynyń júz áni» atty eńbeginde A.V.Zataevıch bylaı dep jazdy: «A.Baıtursynuly óz halqynyń ánderin jaqsy biledi jáne olardy tamasha oryndaıdy, ol — jaqsy dombyrashy»-degen.
Ahmet Baıtursynulynyń aty da, eńbekteri de umytylmady. Onyń halqy úshin jasaǵan ereń erligi, ádebıet salasynyń damýyna qosqan úlesi eshkimniń esinen shyqpady. Bul jaıly túrli maqalalar, kólemdi kitaptar men taǵylymdy monografııalar da jazyldy. Ó.Ábdımanulynyń «Ahmettaný:oqý quraly», R.Imahanbettiń «Ulaǵatty ult ustazy», A.Oısylbaıdyń «A.Baıtursynulynyń «Ádebıet tanytqyshyndaǵy» sóz óneri men poetıka máselelerin», Tatıana Týgaıdyń «Ahmet Baıtursynulynyń Orynbordaǵy jolyn» atap ótýge bolady.
Mundaı monografııalardyń biri - 2010 jyly jarııalanǵan «Ǵasyr sańlaǵy:Ahmet Baıtursynulynyń shyǵarmashylyq ǵumyrbaıany». Raıhan Imahanbettiń atalmysh monografııasy muraǵattardan alynǵan derekter men faktiler negizinde jazylǵan. Munda Ahmet Baıtursynulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵynyń bul kúnge deıin jumbaq bolyp kelgen tustary keńinen sıpattalǵan. Monografııa birneshe taraýlardan turady. Ár taraý aǵartýshynyń ómirine, shyǵarmashylyǵyna, eńbekterine arnalǵan.
Keńes dáýirinde Ahmet Baıtursynulynyń esimin ataýdyń ózi qylmys sanalsa, elimiz táýelsizdik týyn tikkennen keıin halqymyz óziniń uly perzentimen qaıta tabysyp otyr. Taý silemindeı mol mura oqyrman qolyna tıe bastady.Qazaqstan Respýblıkasynyń arnaýly qaýlysy boıynsha respýblıkamyzdyń ár jerinde sharýashylyqtarǵa, mektepterge, kóshelerge jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Ǵylym akademııasynyń Til bilimi ınstıtýtyna Ahmet Baıtursynuly esimi berildi. Sóıtip, tarıhı ádilet, shyndyq saltanat qurdy; halqynyń bostandyǵy, táýelsizdigi, erkindigi úshin tar zamanda jan aıamaı kúresken uly azamat Ahmet Baıtursynuly ult kúreskerleriniń sapyna kelip qosyldy.
Toǵjan MÁZENOVA,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń 4-kýrs stýdenti
