حح عاسىر قازاقستان ءۇشىن ەڭ اۋىر جانە ازاپتى كەزەڭ بولدى. قازاق حالقى اشتىق، ادىلەتسىز قۋدالاۋ مەن سوعىس، كوتەرىلىس، كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ ساياساتىن باستان كەشىرىپ، ميلليونداپ قىرىلدى. ستاليندىك جۇيە ەلدى، حالىقتى ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان ۇلت زيالىلارىن قۋدالاپ، ساياسي قۋعىن سۇرگىن ۇيىمداستىردى. ولاردىڭ ىشىندە الاش ارىستارىنان باستاپ، قاراپايىم شارۋالارعا دەيىن بار ەدى. وتىزىنشى جىلعى قىرعىن كەيىن دە جالعاسىن تاپتى. كەڭەس-گەرمان سوعىسىندا دا قۋدالاۋ شارالارى ءجۇرىپ جاتتى، ال سوعىستان كەيىن تاريحتى، ادەبيەتتى زەرتتەگەندەر دە قىسپاققا الىندى. سوعىستا گەرمانيا تاراپىنا ءوتىپ، «تۇركىستان لەگيونىندا» سوعىسقاندار جايلى ءالى ناقتى اقپارات جوق، ولاردى اقتاۋ شارالارى ىسكە اسپاي جاتىر.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرگەن ساتتەن باستاپ، رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ شارالارىن باستادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ساياسي قۋعىن قۇرباندارىنىڭ باسىم بولىگى اقتالدى، الايدا تولىق ەمەس. سوندىقتان سوڭعى جازىقسىز تۇلعا اقتالعانشا بۇل جۇمىس جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەگەن پوزيتسيا بار جانە ول ىسكە اسۋدا.
قازاقستاندا 2020 جىلعى 24 قاراشادا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ جۇمىس جوسپارىندا 19 ءىس-شارا قاراستىرىلعان. ولار اشارشىلىق جىلدارىنان باستاپ جازىقسىز قۋدالانعانداردى اقتاپ، ارنايى قۇجاتتاردى كوتەرىپ، ءارحيۆتى تەكسەرۋ ۇستىندە. تاريحىمىزدا ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ وتكەندەر از ەمەس. وتىزىنشى جىلعى قولدان جاسالعان اشارشىلىقتا 372 رەسمي كوتەرىلىس بولىپ، وندا ونداعان مىڭ ادام قازا تاپتى. ونىڭ بارلىعى دەرلىك ەسىمى اقتالىپ، ادىلەتتى تاريحي باعاسىن المادى. بۇل ۇلت پەن اتا بابا الدىنداعى ورىندالۋى ءتيىس بورىشتىڭ وتەلمەگەندىگى ىسپەتتەس سيپاتتالىپ كەلەدى. اراعا جىلدار سالىپ، سول بوزداقتاردى اقتاۋ جۇمىستارى دا باستالدى. ەل اراسىندا «باسماشىلار»، ال شىندىعىندا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندەردى ساياسي تۇرعىدان اقتاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى.
جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ كوميسسيا بۇرىن دا بولدى. ول تۋرا دەپۋتات بەرىك ابدىعانيۇلى بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەدى: «قۇربانداردى اقتاۋ كوميسسياسى بۇرىن دا بولدى. بىراق بەلگىلى ءبىر باپتار بويىنشا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامدار سول زاڭنىڭ اياسىنان تىس قالدى. ماسەلەن، «بانديتيزم» بابى بويىنشا ايىپتالعانداردىڭ اراسىندا اقتالعاندار جوق ەدى. نەگىزىندە ولار قاراقشىلار نەمەسە بانديتتەر ەمەس ەدى عوي. 1928, 1931, 1933 جىلدارى مالى تاركىلەنگەندە بيلىككە باعىنباعاندار بولدى، ولاردىڭ ءبىر بولىگى اقتالمادى. ولاردىڭ اراسىندا ادام ولتىرگەن ادامدار دا بولدى، ولار اقتالماي قالدى. ولار «قىزىلداردى» ءولتىردى. مەنىڭشە، سول كوتەرىلىستەرگە قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى اقتالعان جوق. وسى كوميسسيادا جۇمىس ىستەي وتىرىپ، اقتالعانداردىڭ باسىم بولىگى 1989-1992 جىلدار ارالىعىندا ەكەنىن كوردىك. ال اقتالماي قالعانداردىڭ كوپشىلىگى ادام ولتىرگەنى ءۇشىن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا سوتتالعاندار. 1993 جىلعى زاڭدا سوتتالعانداردى، سوت ۇكىمىمەن اتىلعانداردى جانە اتى شۋلى «ۇشتىكتەردى» اقتاۋ قاراستىرىلعان. ءبىز بۇل تىزىمدەردى كەڭەيتىپ، قىتايعا، رەسەيگە، وزبەكستانعا، قىرعىزستانعا دەپورتاتسيالانعان، مۇلكىنەن ايىرىلعانداردى قوسۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل كىسىلەردىڭ ءتىزىمى جوق، اتامەكەنىن تاستاپ كەتكەن جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاقتار تۋرالى عانا مالىمەت بار. كوميسسيا ولاردى وڭالتۋعا جاتاتىندار تىزىمىنە ەنگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر. تۇركىستان لەگيونىندا قىزمەت ەتكەن ادامداردى اقتاۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلۋدا. ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، لەگيون قۇرامىندا سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ولاردىڭ اراسىندا اقتاۋعا جاتپايتىندار دا بار دەيدى. مۇنداي ادامدار تۋرالى داۋلى ماسەلەلەردى جەكە قاراستىرۋ كەرەك. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، ياعني رەپرەسسياعا ۇشىرادى. كەيبىرەۋلەرى 20-25 جىلعا سوتتالدى. بىراق، مىسالى، جامبىل وبلىسىنىڭ ءبىر تۋماسى فرانتسياداعى بارلىق تۇتقىنداردان جاساق جينادى. وسىنداي قاراما-قايشى جاعدايلاردى زەرتتەۋ كەرەك. قازىر كوميسسيا اياسىندا 1927-1933 جىلدارى ارەكەت ەتكەن قاراقشى دەپ اتالاتىن قارۋلى جاساقتاردىڭ ماسەلەسىن زەرتتەۋمەن كوبىرەك اينالىسامىن. تىزىمدەرى جاسالادى. ق.الداجۇمانوۆ پەن ت.وماربەكوۆتىڭ، باسقا عالىمداردىڭ باتپاققاراداعى، سوزاقتاعى كوتەرىلىستەرگە، ماڭعىستاۋداعى اداي كوتەرىلىسىنە، ابىرالىداعى كوتەرىلىستەرگە قاتىستى دەرەكتەرى بار. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەسىمدەرىن حالىققا قايتارۋىمىز كەرەك. اتى اتالعانداردان باسقا تاعى جۇزدەگەن توپتار بولدى. بۇل ادامدار شىنىمەن باتىل ارەكەت ەتتى. ىرعىزدا، قاراقۇمدا، قىزىلقۇمدا كوتەرىلىستەر بولىپ، قىزىلدار مەشىتتەردى اتقوراعا اينالدىردى. يمامدار مەن حازىرەتتەر مۇنى اقىرزامان بەلگىسى رەتىندە باستان كەشىردى. ال ول جەردە كوتەرىلىسشىلەر بيلىككە اشتىقتان ەمەس، ءدىنىن قورعاپ، رۋحىن قورلاماۋ ءۇشىن شىقتى. مالدى تاركىلەۋگە نارازىلىق ەكىنشى ماسەلە بولاتىن، ءبىرىنشىسى رۋزاني تاۋەلسىزدىگىن، رۋحاني بايلىعىن قورعاۋ ءۇشىن ەدى. قۋعىن-سۇرگىننىڭ نەلىكتەن بايلاردان باستالعانى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن. حالىق اراسىندا ولاردىڭ بەدەلى كەڭەس ۇكىمەتىنەن دە جوعارى بولدى. سوندىقتان ءبىرىنشى سولاردان باستادى. مال-مۇلىكتى تاركىلەۋ، بايلاردى كوشىرۋ وسى ماقساتپەن باستالدى. بايلاردى شىعىستان وڭتۇستىككە، سولتۇستىكتەن باتىسقا جىبەرىلىپ، اۋىلداردى تاراتىپ وتىردى»، - دەيدى ول.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قىزمەتىن قولداۋ جونىندەگى جوبالىق كەڭسەنىڭ جەتەكشىسى سابىر قاسىموۆ قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىقتاي قۇقىقتىق جانە ساياسي اقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى بىلاي دەيدى: «تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى ىشىندە قازاقستاندا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ وسى ساناتىن تولىق قۇقىقتىق، ەڭ باستىسى، ساياسي وڭالتۋ تۋرالى ارنايى مەملەكەتتىك اكت قابىلدانعان جوق. 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بۇل ساناتى مۇلدەم اتالماعان، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن قۇرباندار تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بۇل قۋعىن-سۇرگىن ەڭ ۇزاق، ەڭ جۇيەلى جانە ەڭ قاتىگەز جانە جاسىرىن بولعانىمەن»، - دەيدى ول.
سابىر قاسىموۆتىڭ پىكىرىنشە، ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان قازاقستاننىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ازاماتتىق كۇرەس جۇرگىزگەن، بىراق سول ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىقتىڭ، حالىق توپتارىنىڭ، ساياسي جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ساياسي ارەكەتتەرىن اقتاۋ قاجەت. قوعامدىق-ساياسي، رۋحاني، عىلىمي، مادەني جانە شىعارماشىلىق سالالارداعى وسىنداي قىزمەتى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردى اقتاۋ دا جالعاسىن تاباتىن بولادى.
Cابىر قاسىموۆ تاعى ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەگەن ەدى مەملەكەتتىك كوميسسيا مەن اقتاۋ پروتسەسى جايلى: «قازاقستان ءۇشىن، قازاق حالقى ءۇشىن 1928-1932 جىلدارداعى قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنىمەن ۇشتاسىپ، قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ قىرىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان ساياسي ناۋقاندار ەڭ ۇلكەن قاسىرەت بولدى. سول كەزدە قازاقتىڭ جارتىسى اشتىقتان عانا ءولدى دەۋگە بولادى. بولشەۆيكتىك-ستاليندىك بيلىكتىڭ حالىق كوتەرىلىستەرىن باسۋ، ساياساتتى حالىققا قارسى زورلىق-زومبىلىقپەن جۇزەگە اسىرۋى كەزىندە قازاقتاردىڭ كوپ بولىگى قىرىلىپ، قازا تاپتى. ءبىز ولاردىڭ سانىن العاش رەت انىقتاۋعا تىرىسامىز.
وسى جولى حالىققا قارسى ارەكەتتەردىڭ قانداي ماقساتپەن، قانداي ادىستەرمەن جاسالعانىن، ولاردىڭ قانداي الەۋمەتتىك زارداپتار مەن ادام شىعىنىنا اكەلگەنىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزىپ، جان-جاقتى جانە وبەكتيۆتى تۇردە تەكسەرسەك، زەرتتەسەك، وندا ءبىز بارشاعا ناقتى كورسەتىپ، دالەلدەي الامىز. سوندا ءبىز حالقىمىزدىڭ وسى قاسىرەتىنە حالىقارالىق باعا بەرۋ ماسەلەسىن سەنىمدى ءارى نانىمدى تۇردە قويا الامىز. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا 10 جۇمىس توبىنىڭ 5-ءى نەگىزىنەن شارۋالارعا قارسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى زەرتتەيدى دەپ شەشتى»، - دەيدى.
ەلىمىزدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ كوميسسياسى وسىلايشا ءوز جۇمىسىن جاساۋدا. مىڭداعان جازىقسىز جاننىڭ قىرىلىپ، ميلليونداعان حالىقتىڭ بوسىپ كەتۋى، اشتان ولۋىنە ساياسي باعا بەرەتىن، ادىلەتتى شەشىم قابىلدايتىن ۋاقىت تا جاقىن قالعانى انىق. باستىسى اسىعىستىق تانىتپاي، ءار قۇجاتتى مۇقيات زەرتتەپ، ناقتى دالەلدەمەلەرمەن جۇمىس جاساۋ. بارلىعى دا جازىقسىز قىرىلعانداردىڭ جانى جاي تاپسىن دەپ ىسكە اسۋدا...
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
