HH ǵasyr Qazaqstan úshin eń aýyr jáne azapty kezeń boldy. Qazaq halqy ashtyq, ádiletsiz qýdalaý men soǵys, kóterilis, kúshtep qonys aýdarý saıasatyn bastan keshirip, mıllıondap qyryldy. Stalındik júıe eldi, halyqty saqtap qalýǵa tyrysqan ult zııalylaryn qýdalap, saıası qýǵyn súrgin uıymdastyrdy. Olardyń ishinde Alash arystarynan bastap, qarapaıym sharýalarǵa deıin bar edi. Otyzynshy jylǵy qyrǵyn keıin de jalǵasyn tapty. Keńes-german soǵysynda da qýdalaý sharalary júrip jatty, al soǵystan keıin tarıhty, ádebıetti zerttegender de qyspaqqa alyndy. Soǵysta Germanııa tarapyna ótip, «Túrkistan legıonynda» soǵysqandar jaıly áli naqty aqparat joq, olardy aqtaý sharalary iske aspaı jatyr.
Qazaqstan táýelsizdigin qalpyna keltirgen sátten bastap, repressııaǵa ushyraǵandardy aqtaý sharalaryn bastady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary saıası qýǵyn qurbandarynyń basym bóligi aqtaldy, alaıda tolyq emes. Sondyqtan sońǵy jazyqsyz tulǵa aqtalǵansha bul jumys júrgizilýi tıis degen pozıııa bar jáne ol iske asýda.
Qazaqstanda 2020 jylǵy 24 qarashada Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa quryldy. Komıssııanyń jumys josparynda 19 is-shara qarastyrylǵan. Olar asharshylyq jyldarynan bastap jazyqsyz qýdalanǵandardy aqtap, arnaıy qujattardy kóterip, arhıvti tekserý ústinde. Tarıhymyzda azattyq úshin arpalysyp ótkender az emes. Otyzynshy jylǵy qoldan jasalǵan asharshylyqta 372 resmı kóterilis bolyp, onda ondaǵan myń adam qaza tapty. Onyń barlyǵy derlik esimi aqtalyp, ádiletti tarıhı baǵasyn almady. Bul ult pen ata baba aldyndaǵy oryndalýy tıis boryshtyń ótelmegendigi ispettes sıpattalyp keledi. Araǵa jyldar salyp, sol bozdaqtardy aqtaý jumystary da bastaldy. El arasynda «basmashylar», al shyndyǵynda azattyq úshin kúreskenderdi saıası turǵydan aqtaý boıynsha memlekettik komıssııa quryldy.
Jalpy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý komıssııa buryn da boldy. Ol týra depýtat Berik Ábdiǵanıuly bylaı dep pikir bildirgen edi: «Qurbandardy aqtaý komıssııasy buryn da boldy. Biraq belgili bir baptar boıynsha qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdar sol zańnyń aıasynan tys qaldy. Máselen, «bandıtızm» baby boıynsha aıyptalǵandardyń arasynda aqtalǵandar joq edi. Negizinde olar qaraqshylar nemese bandıtter emes edi ǵoı. 1928, 1931, 1933 jyldary maly tárkilengende bılikke baǵynbaǵandar boldy, olardyń bir bóligi aqtalmady. Olardyń arasynda adam óltirgen adamdar da boldy, olar aqtalmaı qaldy. Olar «qyzyldardy» óltirdi. Menińshe, sol kóterilisterge qatysýshylardyń kópshiligi aqtalǵan joq. Osy komıssııada jumys isteı otyryp, aqtalǵandardyń basym bóligi 1989-1992 jyldar aralyǵynda ekenin kórdik. Al aqtalmaı qalǵandardyń kópshiligi adam óltirgeni úshin qylmystyq ister boıynsha sottalǵandar. 1993 jylǵy zańda sottalǵandardy, sot úkimimen atylǵandardy jáne aty shýly «úshtikterdi» aqtaý qarastyrylǵan. Biz bul tizimderdi keńeıtip, Qytaıǵa, Reseıge, Ózbekstanǵa, Qyrǵyzstanǵa deportaııalanǵan, múlkinen aıyrylǵandardy qosýdy kózdep otyrmyz. Bul kisilerdiń tizimi joq, atamekenin tastap ketken júzdegen, myńdaǵan qazaqtar týraly ǵana málimet bar. Komıssııa olardy ońaltýǵa jatatyndar tizimine engizý máselesin kóterip otyr. Túrkistan legıonynda qyzmet etken adamdardy aqtaý máselesi de qarastyrylýda. Olardyń kópshiligi tutqynǵa túsip, legıon quramynda soǵysýǵa májbúr boldy. Olardyń arasynda aqtaýǵa jatpaıtyndar da bar deıdi. Mundaı adamdar týraly daýly máselelerdi jeke qarastyrý kerek. Olardyń kópshiligi ólim jazasyna kesildi, ıaǵnı repressııaǵa ushyrady. Keıbireýleri 20-25 jylǵa sottaldy. Biraq, mysaly, Jambyl oblysynyń bir týmasy Franııadaǵy barlyq tutqyndardan jasaq jınady. Osyndaı qarama-qaıshy jaǵdaılardy zertteý kerek. Qazir komıssııa aıasynda 1927-1933 jyldary áreket etken qaraqshy dep atalatyn qarýly jasaqtardyń máselesin zertteýmen kóbirek aınalysamyn. Tizimderi jasalady. Q.Aldajumanov pen T.Omarbekovtyń, basqa ǵalymdardyń Batpaqqaradaǵy, Sozaqtaǵy kóterilisterge, Mańǵystaýdaǵy Adaı kóterilisine, Abyralydaǵy kóterilisterge qatysty derekteri bar. Kóterilisshilerdiń esimderin halyqqa qaıtarýymyz kerek. Aty atalǵandardan basqa taǵy júzdegen toptar boldy. Bul adamdar shynymen batyl áreket etti. Yrǵyzda, Qaraqumda, Qyzylqumda kóterilister bolyp, qyzyldar meshitterdi atqoraǵa aınaldyrdy. Imamdar men haziretter muny aqyrzaman belgisi retinde bastan keshirdi. Al ol jerde kóterilisshiler bılikke ashtyqtan emes, dinin qorǵap, rýhyn qorlamaý úshin shyqty. Maldy tárkileýge narazylyq ekinshi másele bolatyn, birinshisi rýzanı táýelsizdigin, rýhanı baılyǵyn qorǵaý úshin edi. Qýǵyn-súrginniń nelikten baılardan bastalǵany qujattarda kórsetilgen. Halyq arasynda olardyń bedeli Keńes úkimetinen de joǵary boldy. Sondyqtan birinshi solardan bastady. Mal-múlikti tárkileý, baılardy kóshirý osy maqsatpen bastaldy. Baılardy shyǵystan ońtústikke, soltústikten batysqa jiberilip, aýyldardy taratyp otyrdy», - deıdi ol.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııanyń múshesi, Memlekettik komıssııanyń qyzmetin qoldaý jónindegi jobalyq keńseniń jetekshisi Sabyr Qasymov qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyqtaı quqyqtyq jáne saıası aqtaý qajettigi týraly bylaı deıdi: «Táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde Qazaqstanda qýǵyn-súrgin qurbandarynyń osy sanatyn tolyq quqyqtyq, eń bastysy, saıası ońaltý týraly arnaıy memlekettik akt qabyldanǵan joq. 1993 jylǵy 14 sáýirdegi «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańynda qýǵyn-súrgin qurbandarynyń bul sanaty múldem atalmaǵan, azattyq úshin kúresken qurbandar týraly bir aýyz sóz joq. Bul qýǵyn-súrgin eń uzaq, eń júıeli jáne eń qatygez jáne jasyryn bolǵanymen», - deıdi ol.
Sabyr Qasymovtyń pikirinshe, ýaqyt ótkenine qaramastan Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin azamattyq kúres júrgizgen, biraq sol úshin qýǵyn-súrginge ushyraǵan halyqtyń, halyq toptarynyń, saıası jáne qoǵamdyq uıymdardyń saıası áreketterin aqtaý qajet. Qoǵamdyq-saıası, rýhanı, ǵylymı, mádenı jáne shyǵarmashylyq salalardaǵy osyndaı qyzmeti úshin qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardy aqtaý da jalǵasyn tabatyn bolady.
Cabyr Qasymov taǵy bir suhbatynda bylaı degen edi memlekettik komıssııa men aqtaý proesi jaıly: «Qazaqstan úshin, qazaq halqy úshin 1928-1932 jyldardaǵy qazaqstandyqtardyń jappaı saıası qýǵyn-súrginimen ushtasyp, qazaq halqynyń teń jartysynyń qyrylýyna ákelip soqtyrǵan saıası naýqandar eń úlken qasiret boldy. Sol kezde qazaqtyń jartysy ashtyqtan ǵana óldi deýge bolady. Bolshevıktik-stalındik bıliktiń halyq kóterilisterin basý, saıasatty halyqqa qarsy zorlyq-zombylyqpen júzege asyrýy kezinde qazaqtardyń kóp bóligi qyrylyp, qaza tapty. Biz olardyń sanyn alǵash ret anyqtaýǵa tyrysamyz.
Osy joly halyqqa qarsy áreketterdiń qandaı maqsatpen, qandaı ádistermen jasalǵanyn, olardyń qandaı áleýmettik zardaptar men adam shyǵynyna ákelgenin sońyna deıin jetkizip, jan-jaqty jáne obektıvti túrde teksersek, zerttesek, onda biz barshaǵa naqty kórsetip, dáleldeı alamyz. Sonda biz halqymyzdyń osy qasiretine halyqaralyq baǵa berý máselesin senimdi ári nanymdy túrde qoıa alamyz. Sondyqtan memleket basshysynyń Jarlyǵymen qurylǵan Memlekettik komıssııa 10 jumys tobynyń 5-i negizinen sharýalarǵa qarsy saıası qýǵyn-súrginderdi zertteıdi dep sheshti», - deıdi.
Elimizde saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý komıssııasy osylaısha óz jumysyn jasaýda. Myńdaǵan jazyqsyz jannyń qyrylyp, mıllıondaǵan halyqtyń bosyp ketýi, ashtan ólýine saıası baǵa beretin, ádiletti sheshim qabyldaıtyn ýaqyt ta jaqyn qalǵany anyq. Bastysy asyǵystyq tanytpaı, ár qujatty muqııat zerttep, naqty dáleldemelermen jumys jasaý. Barlyǵy da jazyqsyz qyrylǵandardyń jany jaı tapsyn dep iske asýda...
"Adyrna" ulttyq portaly
