«ماناعى قۇراقتى كولىم سور بولدى ما؟ بۇلاق بولدى ما؟ شالشىققا اينالدى ما؟ نە بولعانىن قاراۋعا ءوزىم دە جيرەنىپ جاتىپ ويانىپ كەتتىم»
1. ابىلايدىڭ ءتۇسى
ءبىر كۇنى ابىلاي ۇيىندە جاتىپ، ءبىر ءتۇس كورىپتى. سول ءتۇسىن بۇقارەكەڭە جورىتقان ەكەن. ابىلايحان تۇسىندە قۇبىلاعا قاراي بارا جاتسا، ءبىر بيىك اسپان ءزاۋلىم بايتەرەك كورەدى. ميداي دالادا سول بايتەرەككە بارسا، تۇبىندە ءبىر جولبارىس جاتىر ەكەن. ول جولبارىس ابىلايدى كورە سالا كەلىپ الىسادى. ابىلاي دا جولبارىسپەن الىسىپ ءجۇرىپ، قولىنداعى قانجارىمەن ءىشىن جارىپ ءولتىرىپتى. ونىڭ ىشىنەن ءبىر قاسقىر شىعا كەلىپ، ول تاعى الىسىپتى. ابىلاي ونى دا جەڭىپ ءولتىرىپتى. ونىڭ ىشىنەن ءبىر تۇلكى شىعا كەلىپ، و دا الىسىپتى. ونىڭ ىشىنەن ءبىر قويان شىعا كەلىپتى. ءىشىن جارعاندا ونىڭ ىشىنەن ءبىر كۇزەن شىعا كەلىپ، و دا الىستى. ونىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرسە، قوڭىر شولاق تىشقان شىعادى. مىنە كورگەن ءتۇسى وسى ەكەن.
بۇقارەكەڭ كەلەشەك زامانعا جانە ابىلايدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنا كەلتىرىپ بىلاي جورىپتى:
– بايتەرەك كورگەنىڭ – ءوزىڭنىڭ وسى كۇندەگى حاندىق باقىتىڭ. ءوزىڭنىڭ جولبارىستاي ايباتىڭ، حان، سالتاناتتى ۋاقىتىڭ. وزىڭنەن تۋعان ءبىر بالاڭ ايۋداي بولىپ تۋىپ، ءوزىڭنىڭ حاندىق ورنىڭا تۇرىپ، وزىڭدەي بولىپ قالماققا، جاۋعا ايۋداي بولىپ شابادى ەكەن. ونان تۋعان بالالار قاسقىرداي بولادى ەكەن. ونان كەيىنگى ادامدار تۇلكىدەي ءبىرىن-ءبىرى الداپ، ارباپ، سۇم زامانعا يە بولادى ەكەن. ونان كەيىنگى ادامدارعا ءبىر قورقۋ، ۇركۋ، جەبىر، جەسىر تار ۋاقىت بولادى ەكەن. ودان كەيىنگىلەردىڭ كورگەن ۋاقىتى باستارىنا كەلەتىن ءبىر قوڭىر شولاق تىشقانداي بولىپ ءجۇرىپ كۇن كورەتىن ۋاقىت بولادى ەكەن. زاماننىڭ اقىرى تايانعاندا ادام بالاسىنا كەزدەسەتىن ۋاقىت كۇزەن سەكىلدى بولار. اياعى تىشقان بولىپ، دۇنيە ءسويتىپ تاۋسىلادى-داعى.
بۇقار ءتۇسىن جورىپ ايتقان سوڭ ابىلاي بۇل سوزىنە قۇلاق قويىپ، سونان سوڭ سامارقان شاھارىنا ەلشى جىبەرىپتى: «ۇرىسىم، سوعىسىم جوق. اۋليەلەرگە زيارات قىلعالى كەلدىم. وسى جەردەن قايتامىن» دەپ. سامارقان، بۇقار جۇرتى قورقىسىپ تۇر ەكەن. مۇنان بۇرىن قوسىنى قازاق بولىپ ون ءۇش پاتشا ول شاھارلاردى العان ەكەن. «قوسىنى قازاق بولدى دەگەنشە، بۇ دۇنيە تار، سارتتارعا ازاپ بولدى» دەيدى ەكەن. ابىلاي حاننان بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ سامارقان حالقى قۋانىپ، تارتۋ، تارالعى، سىيمەن كەلىپ، حاندى كورىپ كوڭىلدەرى سونداي تىندى.
2. ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى
ابىلاي حان سامارقاند شاھارىنىڭ بەتىندەگى جۇپار قورىعىنا ءتۇسىپ، العاش قونعان ءتۇنى ءتۇس كورىپ، ەرتەڭىندە قاسىنداعى ءتۇس جوريتىن قارياسىنا جورىتادى.
– تۇسىمدە شاتىرىمنىڭ الدىندا ءبىر جولبارىس كەلىپ شوگىپ جاتىپ الدى، بۇل نە قىلعان جولبارىس دەپ تاڭ قالىپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىسىم ايۋ بولىپ كەتتى. جاڭا جولبارىس ەدى عوي، قالايشا ايۋ بولىپ كەتتى دەپ ەكىنشى قاراعانىمدا قاسقىر بولىپ، ونان سوڭ تۇلكى، اقىرىندا قويان بولىپ كەتتى. وسى كورگەندەرىمە تاڭ قالىپ جاتقانىمدا ويانىپ كەتتىم، – دەدى. سوندا قاريا:
– جولبارىس كورسەڭ، باسىڭنان باقىت قۇسى ۇشقانى، باياعىدان بەرى قايتپاي ءجۇرىپ، ەندى جاسىڭ جەتكەن شاعىڭدا «ابىلاي حان سارتتان ءولىپتى» دەگەن اتقا ۇشىراماي قايتا عوي. جولبارىستىڭ ايۋ بولعانى سەنەن سوڭعى بالالارىڭنىڭ زامانى ايۋ زامانى بولىپ، جۇرت ايۋداي الىسىپ وتەدى. قاسقىر بولعانى نەمەرەلەرىڭ زامانىندا قاسقىرداي جۇلىسىپ وتەر. تۇلكى بولعانى شوبەرەڭنىڭ زامانىندا تۇلكىشە جورتىپ وتەر. قويان بولعانى ونان كەيىنگى زاماندا قورقىپ وتەر، – دەگەن ەكەن.
3. ابىلايدىڭ ءوز ءتۇسىن جورۋى
ابىلاي ۇيىندە مە، نە جورىقتا ما، ايتەۋىر ءبىر ءتۇس كورىپتى (اركىم ءارتۇرلى ايتادى).
تۇسىندە ءبىر قالىڭ داماندا وتىرىپ ەسىكتەن قاراسا، ەسىك الدىندا ءبىر ۇلكەن كول بار ەكەن. ونىڭ قۇراق، قامىستارى جولسىز ىققا قاراپ جاپىرىلىپ تۇر ەكەن. «ياپىرىم-اي، مىنا كولدىڭ قامىسى جەلسىز نەگە جاپىرىلىپ تۇر؟» دەپ، ەسىككە شىعا كەلسە، ەسىكتىڭ الدىندا ءبىر ارىستان قارسى قاراپ جاتىر ەكەن. ابىلاي سەسكەنىپ تۇرا قالىپتى. ارىستان قاراپ سەكىرەتىن تۇرگە كەلىپ، ايباتتانىپ كۇشىن جيناپتى دا، ءوز بەتىمەن جۇرە بەرىپتى. ودان سوڭ سول جەرگە قاسقىر، تۇلكى، قويان كەلىپ كىدىرىپ، ءبارى دە كوز الدىندا ءوز بەتىمەن كەتتى. «ماناعى قۇراقتى كولىم سور بولدى ما؟ بۇلاق بولدى ما؟ شالشىققا اينالدى ما؟ نە بولعانىن قاراۋعا ءوزىم دە جيرەنىپ جاتىپ ويانىپ كەتتىم»،— دەيدى.
ەستۋشىلەر نە دەپ جورۋىن بىلمەي، جاقسىلىققا جورۋعا قيسىنىن تابا الماي، جاماندىققا جورۋعا حانىنا باتا الماي وتىرىپتى. سوندا ابىلاي ءوزى بىلاي دەپ جورىپتى: – مەنىڭ كورگەن جىنىم، ايدىن شالقار كولىم – ول مىنا مەنىڭ كورگەن ءداۋىرىم، مىنا وتىرعان سەندەرسىڭدەر. انا جاپىرىلىپ كورىنگەن – مەنىڭ قوعاداي جاپىرىلىپ باس ءيىپ تۇرعان حالقىم. ونىڭ اقىرى بىلاي بولدى. شىركىن، حالقىم، ءداۋىرىڭ وسىنداي بولادى ەكەن عوي! كورگەن ارىستانىم – ول دۇشپانىم. قانشا دۇشپانىم قايرات ەتسە دە، اسەر ەتپەدى. ونىڭ ارتىنداعى قاسقىر، تۇلكى، قويان – ولار مەنىڭ كەيىنگى تۇقىمدارىم بولار. ولاردىڭ اقىرى قويانعا ۇقساپ، ەل-جۇرت قاراۋدان دا جيرەنەتىن بولادى ەكەن عوي! – دەپ جورىپ، ءوزى قاتتى كۇيزەلگەن ەكەن. سوندا قاسىنداعىلار دا: – «ءتۇس – تۇلكىنىڭ بوعى»، جاقسىعا جورىڭىز، ءتۇس كورۋشىدەن ەمەس، جورۋشىدان، – دەگەن ەكەن.
