قازىرگى كەزدە ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي «امال»، «كورىسۋ» ۇعىمدارىنا قاتىستى پىكىرتالاس كوبەيىپ كەتتى. بۇل تاقىرىپ جەتكىلىكتى زەرتتەلمەگەندىكتەن، سوۆەت داۋىرىندە قالىپتاسقان ۇعىم-سانامەن قازاقتىڭ ءتول داستۇرىمەن شەندەستىرۋ قالىپتاسىپ وتىر. وسىعان وراي ءبىرشاما تۇسىنىك بەرۋ پارىزىمىز.
اسپانداعى امال مەن كورىسۋ
اسپاندىق ۇدەرىستەر بويىنشا 14 ناۋرىزعا قاراي توقتى شوقجۇلدىزىنداعى امال جۇلدىزى مەن كۇن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىنا شىعىپ، جەردەن قاراعاندا بەتتەسىپ تۇرعانداي اسەر ەتسە كەرەك. جانە دە وسى جايت قىستىڭ كەتىپ، جازعىتۇرعى ۇدەرىستى باستايتىن وسى استرولوگيالىق جاعداي. سول سەبەپتەن دە قىسى قاتال دالالىق اتتىلى تۇركىلەر ءۇشىن بۇل ۇدەرىس قىسپەن بىرگە ەسكى جىلمەن دە قوشتاسۋ بولىپ تابىلعان.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقى كۇنتىزبە تۋرالى جازىپ، استرونوميالىق كەسكىنىن كەلتىرىپ سالعان سۋرەتىندە ءۇش تىلدەگى كۇنتىزبە سيپاتتاماسى ناۋرىز ايىنان باستالادى. سىزبادا شوقان امال جۇلدىزىنا كۇن جۇيەسىنىڭ جولىعۋىن بەينەلەگەن.
«امال» ۇعىم ءسوزىنىڭ شىعۋى
رەسەي قازاقتارى «قامال»، ءبىزدىڭ ەلدە «امال» دەگەنمەن، بۇل اراپشا جازبالاردا «ھامالە»، پارسىدا «حامال» تۇرىندە كەزىگەدى. «قامال» ۇعىمى ەجەلگى شۋمەردەن، بابىل داۋىرىنەن قولدانىپ كەلەدى.
ال «قا» ءسوزى «ماڭداي» ەكەنىن تىلىمىزدەگى قا+ىس/قاس – ماڭدايداعى كۇيە، قا+باق/قاباق – ماڭدايدى كۇزەتۋشى دەگەن ەتيمولوگياسى بۇگىندە بۇلدىر سوزدەر دايەكتەپ تۇر. ءتىپتى، حانداردىڭ حانى دا قا+قان/قاعان اتالدى: «ماڭداي حان» نەمەسە «حانداردىڭ حانى»، «توبە حان» دەگەن تىركەس ەدى.
سايىپ كەلگەندە، امال/قامال ۇعىمدارى ەجەلگى استرونوميالىق تانىمنان ەدى. توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ باسىنا تامان ورنالاسقان جۇلدىز اتاۋى بولاتىن.
ادەبيەتتەگى امال مەن كورىسۋ
امال شاراسىنىڭ ناۋرىزعا قاتىستىلىعىن ايگىلەيتىن ادەبي جادىگەرلەر قىرۋار. كۇن مەن امال جۇلدىزىنا قاتىستى كوكتەمنىڭ كەلۋىن ورتاازيالىق اقىن رابعۇزي (ناسرەددين) «كوكتەم» ولەڭىندە (س.ە. اۋدارماسى) بىلايشا سۋرەتتەيدى:
عالامنىڭ كۇنى كەزىكتىرىپ توقتىداعى قامالدى،
قار مەن مۇزدى ەرىتىپ، الاساپىران باستالدى.
اياز بەنەن قارعا بوككەن ەل ەدى...
قاراشى ەندى:
كۇن كەلەدى، كۇن كەلەدى!
اباي قۇنانبايۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى «جازعىتۇرى» ولەڭىندە امال مەن كورىسۋگە قاتىستى جولدارى بار:
قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ،
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ.
كورىسۋگە قاتىستى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا قالام تارتقان:
كەلگەنىنشە قۇتتىقتاپ ءبىرىن-ءبىرى،
قۋانىشتا كورىسىپ كارى-جاسى.
كوڭىلى تۇگەل ادامنىڭ سەن كەلگەن سوڭ،
سامارقاننىڭ ەلجىرەپ تۇسكەن تاسى.
تاريحتاعى امال
امال جۇلدىزى الەمگە ەرتەدەن ءمالىم بولعان. پتولەمەيدىڭ «الماگەست» ەڭبەگىندە بۇل جۇلدىز شوقجۇلدىزعا ەنبەگەندەردىڭ قاتارىنان اتالادى. امال - سونىمەن بىرگە جىلجىمايتىن جۇلدىزداردىڭ ءبىرى. گيپپارح «تۇمسىقتاعى جۇلدىز» اتاسا، ەرتەدە ول «تاس توبەدەگى جۇلدىز» دەگەن اتاۋمەن تانىلعان. تاعى ءبىر دەرەككوزدە توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ماڭدايىنداعى سارى جۇلدىز كەيدە «توقتىنىڭ ەكىنشى ءمۇيىزى» اتالعان.
تاريحي جازبالاردى ەسكە الساق، امالعا قاتىستى الدىمىزدان مولىنان دەرەكتەر جولىعادى. شاكارىمۇلى اقات ءوزىنىڭ ناۋرىز تۋرالى ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-مارت (14-مارت – ەسكىشە 1-مارت), قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ (بۇل «ۇلى ءىس» تىركەسى – س.ە.) ۇلى كۇنى دەيدى...»
ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ەسكىشە 1-8 ناۋرىز (14-21) اراسىنداعى 8 كۇندىك ناۋرىز مەرەكەسىنە كۋا بولادى. بۇل تۋراسىندا ءماجھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بىلاي جازادى: «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇنىندە قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىندا بولعان توي، مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان!» – دەسىپ سويلەيدى. قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا، ناۋرىزدامانى سول بايعا قىلدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزدامانىڭ قادىر-قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن.»
عۇرىپتاعى كورىسۋ
كورىسۋ – مەرەكە ەمەس، عۇرىپ. بۇل عۇرىپتىڭ تاريحى وتە ەجەلگى داۋىردەن باستالادى. كورىسۋ تەك قانا ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى ەمەس. اي جاڭارعاندا دا، جىل جاڭارعاندا دا تۇركىلەردىڭ وسىلايشا كورىسۋ عۇرپىمەن ءبىرىن ءبىرى قۇتتىقتاۋى اتقارۋ ەرتەدەن كەلە جاتىر. اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالىتاستاعى ءبىر بىرىنە قۇشاقتارىن جايعان قۇدىرەتتەردىڭ سۇلباسىنا قاراعاندا ونى دا كورىسۋ عۇرپىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى رەتىندە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ەندەشە بۇل عۇرىپ قازاقى قىستان شىعۋدىڭ قاراپايىم سالەمدەسۋ ءداستۇرى ەمەس، ريتۋالدىق سيپاتى بارىن اڭعارتادى.
13-عاسىردا قۇرىلعان دەلي سۇلتاناتىندا مۇسىلماندىق ايدىڭ جاڭارۋ كەزىندەگى باستى عۇرىپ كورىسۋ بولعان. جۇرت قۋانىسىپ ءبىر بىرىمەن ءۇش رەت ءتوس قاعىستىرادى، سۇلتان ولارعا قازىناسىنان التىن-كۇمىستەن شاشۋ شاشادى.
ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنا كەلگەن اعىلشىننىڭ سۋرەتشىسى دجون كەستەلدىڭ سالعان سۋرەتتەرى اراسىندا كورىسۋ عۇرپى كورىنىس تاپقان: ەكى ەر كىسى قولدارىن العان كۇيى ارنايى راسىمدىك قيمىلمەن كورىسۋدە، ولاردىڭ ارتىندا تىزە بۇككەن ايەل قوس قولىن بۇگىلگەن تىزەگە سالىپ سالەم ەتۋدە.
سەرىك ەرعالي
