«AMAL» uǵymy men kórisý jáne qazaqsha jyl basy

10307
Adyrna.kz Telegram
Foto ashyq derekkózderden alyndy
Foto ashyq derekkózderden alyndy

Qazirgi kezde Naýryz merekesine oraı «amal», «kórisý» uǵymdaryna qatysty pikirtalas kóbeıip ketti. Bul taqyryp jetkilikti zerttelmegendikten, sovet dáýirinde qalyptasqan uǵym-sanamen qazaqtyń tól dástúrimen shendestirý qalyptasyp otyr. Osyǵan oraı birshama túsinik berý paryzymyz.

Aspandaǵy Amal men kórisý

Aspandyq úderister boıynsha 14 naýryzǵa qaraı Toqty shoqjuldyzyndaǵy  Amal juldyzy men Kún bir túzýdiń boıyna shyǵyp, Jerden qaraǵanda bettesip turǵandaı áser etse kerek. Jáne de osy jaıt qystyń ketip, jazǵyturǵy úderisti bastaıtyn osy astrologııalyq jaǵdaı. Sol sebepten de qysy qatal dalalyq attyly túrkiler úshin bul úderis qyspen birge eski jylmen de qoshtasý bolyp tabylǵan.

Shoqan Ýálıhanovtyń qazaqy kúntizbe týraly jazyp, astronomııalyq keskinin keltirip salǵan sýretinde úsh tildegi kúntizbe sıpattamasy Naýryz aıynan bastalady. Syzbada Shoqan Amal juldyzyna Kún júıesiniń jolyǵýyn beınelegen.

«Amal» uǵym sóziniń shyǵýy

Reseı qazaqtary «qamal», bizdiń elde «amal» degenmen, bul arapsha jazbalarda «hamale», parsyda «hamal» túrinde kezigedi. «Qamal» uǵymy ejelgi Shýmerden, Babyl dáýirinen  qoldanyp keledi.

Al «qa» sózi «mańdaı» ekenin tilimizdegi qa+ys/qas – mańdaıdaǵy kúıe, qa+baq/qabaq – mańdaıdy kúzetýshi degen etımologııasy búginde buldyr sózder dáıektep tur. Tipti, handardyń hany da QA+QAN/qaǵan ataldy: «mańdaı han» nemese «handardyń hany», «tóbe han» degen tirkes edi.

Saıyp kelgende, amal/qamal uǵymdary ejelgi astronomııalyq tanymnan edi. Toqty shoqjuldyzynyń basyna taman ornalasqan juldyz ataýy bolatyn.

 Ádebıettegi Amal men kórisý

Amal sharasynyń Naýryzǵa qatystylyǵyn áıgileıtin ádebı jádigerler qyrýar. Kún men Amal juldyzyna qatysty kóktemniń kelýin ortaazııalyq aqyn Rabǵuzı (Nasreddın) «Kóktem» óleńinde (S.E. aýdarmasy) bylaısha sýretteıdi:

Ǵalamnyń Kúni keziktirip Toqtydaǵy Qamaldy,

Qar men muzdy eritip, alasapyran bastaldy.

Aıaz benen qarǵa bókken el edi...

Qarashy endi:

Kún keledi, Kún keledi!

Abaı Qunanbaıuly óziniń áıgili «Jazǵytury» óleńinde Amal men kórisýge qatysty joldary bar:

Qyrdaǵy el oıdaǵy elmen aralasyp,
Kúlimdesip, kórisip, qushaqtasyp.
Sharýa qýǵan jastardyń moıyny bosap,
Sybyrlasyp, syrlasyp, maýqyn basyp.

Kórisýge qatysty Ahmet Baıtursynuly da qalam tartqan:

Kelgeninshe quttyqtap birin-biri,
Qýanyshta kórisip kári-jasy.
Kóńili túgel adamnyń sen kelgen soń,
Samarqannyń eljirep túsken tasy.
Tarıhtaǵy Amal

Amal juldyzy álemge erteden málim bolǵan. Ptolemeıdiń «Almagest» eńbeginde bul juldyz shoqjuldyzǵa enbegenderdiń qatarynan atalady.  Amal -  sonymen birge jyljymaıtyn juldyzdardyń biri. Gıpparh «tumsyqtaǵy juldyz» atasa, ertede ol «tas tóbedegi juldyz» degen ataýmen tanylǵan. Taǵy bir derekkózde Toqty shoqjuldyzynyń mańdaıyndaǵy sary juldyz keıde «Toqtynyń ekinshi múıizi» atalǵan.

Tarıhı jazbalardy eske alsaq, Amalǵa qatysty aldymyzdan molynan derekter jolyǵady. Shákárimuly Aqat óziniń Naýryz týraly esteliginde bylaı deıdi: «Ákeı aıtty: «Búgin eskishe 1-mart (14-mart – eskishe 1-mart), qazaqsha jańa jyl, ulystyń (bul «uly is» tirkesi – S.E.) uly kúni deıdi...»

Máshhúr-Júsip Kópeevtiń Eskishe 1-8 naýryz (14-21) arasyndaǵy 8 kúndik Naýryz merekesine kýá bolady. Bul týrasynda Májhúr Júsip KÓPEIULY bylaı jazady: «Orysqa qaramaı turǵan kúninde qazaqtyń naýryzdamasynda bolǵan toı, mereke qyzyǵy Buhar men Qoqanda da bolmaǵan!» – desip sóıleıdi. Qaıda ataqty asqan baı bar bolsa, naýryzdamany sol baıǵa qyldyrady eken. Úısin Tóle bılerdiń zamanynda naýryzdamanyń qadyr-quny astan, toıdan ilgeri bolady eken.»

Ǵuryptaǵy Kórisý

Kórisý – mereke emes, ǵuryp. Bul ǵuryptyń tarıhy óte ejelgi dáýirden bastalady. Kórisý tek qana Naýryz meıramyna qatysty emes. Aı jańarǵanda da, jyl jańarǵanda da túrkilerdiń osylaısha kórisý ǵurpymen birin biri quttyqtaýy atqarý erteden kele jatyr. Ańyraqaı jotasyndaǵy Tańbalytastaǵy bir birine qushaqtaryn jaıǵan qudyretterdiń sulbasyna qaraǵanda ony da kórisý  ǵurpynyń ejelgi nusqasy retinde moıyndaýǵa týra keledi. Endeshe bul ǵuryp qazaqy qystan shyǵýdyń qarapaıym sálemdesý dástúri emes,  rıtýaldyq sıpaty baryn ańǵartady.

13-ǵasyrda qurylǵan Delı sultanatynda musylmandyq aıdyń jańarý kezindegi basty ǵuryp kórisý bolǵan. Jurt qýanysyp bir birimen úsh ret tós qaǵystyrady, sultan olarǵa qazynasynan altyn-kúmisten shashý shashady.

HIÚ ǵasyrdyń basynda Ábilqaıyr hannyń ordasyna kelgen  aǵylshynnyń sýretshisi Djon Kesteldiń salǵan sýretteri arasynda Kórisý ǵurpy kórinis tapqan: eki er kisi qoldaryn alǵan kúıi arnaıy rásimdik qımylmen kórisýde, olardyń artynda tize búkken áıel qos qolyn búgilgen tizege salyp sálem etýde.

Serik ERǴALI

Pikirler