ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى،
ەڭ سيپاتتىسى – تاريح
احمەت بايتۇرسىنۇلى
ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتايتىن –
ادەبيەتى، تاريحى، جول-جوراسى.
ماعجان جۇماباەۆ
قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى
ا.ايماعانبەتوۆتىڭ نازارىنا!
تاريح عىلىمى بارلىق عىلىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ سيپاتتىسى، ەڭ ۇلىسى. ءار حالىق ءوز تاريحىن ءبىلىپ، ودان ساباق الىپ، بۇگىنىن بۇتىندەيدى. بۇگىنى ءبۇتىن ەلدىڭ كەلەشەگى كەمەل بولماق. تاريح بارلىق عىلىمداردىڭ تورەسى عانا ەمەس، ول ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋشى باستى فاكتور. ولاي بولماسا ول حالىق بولاشاققا باعدارسىز كوش باستاعانمەن بىردەي بولماق. ال ونداي ەلدىڭ كەلەشەگى كەمەل، ۇلتتىق يدەولوگياسى ايقىن دەپ كىم ايتا الادى؟
احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ سيپاتتىسى – تاريح»دەيدى. ماعجان جۇماباەۆ: «ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتايتىن – ادەبيەتى، تاريحى، جول-جوراسى»، - دەپ، كورسەتكەن. دەگەنمەن، ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ سيپاتتىسى بولاتىن، ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ، بولاشاققا باعدار بەرەتىن ول قانداي تاريح؟ جالپى جازىلعان تاريحتى ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ، بولاشاققا دۇرىس باعدار بەرە الادى دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە جوق. ال، الاش زيالىلارى كوكسەگەن قاي تاريح؟ قازىرگى قازاق تاريحى، اسىرەسە مەكتەپ وقۋلىقتارى احمەتتەر ايتقان ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى بولا الدى ما، نەمەسە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزى بولا الدى ما؟ ەندى وسى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.
قازىرگى ءبىزدىڭ تاريحىمىز، اسىرەسە مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قوعامدىق دامۋدى جەدەلدەتۋگە تيگىزەر زور ىقپالى مەن تاريحتىڭ ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى، ماقساتى كورسەتىلمەگەن. سول سەكىلدى مەكتەپ قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىندا ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزى بولاتىن ءتول دەرەككوزدەردەن مالىمەتتەر كەلتىرىلمەگەن. ال، ۇلتتىق دەرەككوزدەر مەن ۇلتتىق يدەولوگيا، ۇلتتىق تانىم تۇرعىسىنان جازىلماعان تاريحتى قالايشا ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى بار تاريح دەپ ايتا الامىز؟
سوندىقتان دا ۇلتتىق تانىم مەن ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان جازىلماعان وقۋلىقتار وقۋشىلاردىڭ بويىندا تاريحي سانا، ۇلتتىق رۋح، قازاقى مىنەز قالىپتاستىرا الماسى انىق. ويتكەنى ول وقۋلىقتا تاريحتى وقۋداعى نەگىزگى ماقساتى ايقىندالماعان.
ماسەلەن جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىنا ارنالعان اۆتورى دجاندوسوۆا ز.ا. جازعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا: «شىڭعىس حان يمپەرياسى جانە ونىڭ مۇراگەرلەرى» شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك تاريحتاعى ءرولى» اتتى §31 پاراگرافىندا: «موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ باستالۋى»، «موڭعولدار قازاقستان اۋماعىندا»، «موڭعولدار باسقىنشىلىعىنىڭ جالعاسۋى» سياقتى تاقىرىپشالار بار.
سول سەكىلدى «قازاقستان اۋماعىندا ۇلىستىق جۇيەنىڭ دامۋى» اتتى §32 پاراگرافىندا: «جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان موڭعول داۋىرىندە» اتتى تاقىرىپشادا بىلاي جازىلعان: «جەتىسۋ جوشى، شاعاتاي جانە ۇگەدەي ۇلىستارىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورنالاسقان. 1260 جىلى يمپەريادا تاق ءۇشىن كۇرەس باستالعان كەزدە جەتىسۋ موڭعول جانە تۇركى تايپالارى جيناقتالعان ورىنعا اينالدى. بۇل ولكەدەگى قالالاردىڭ جانە وتىرىقشى-ەگىنشىلىك مادەنيەتتىڭ تولىقتاي قۇلدىراۋىنا اكەپ سوقتى. موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە زارداپ شەكپەگەن قالالار ءوزارا سوعىستار كەزەڭىندە اپاتقا ۇشىرادى. جەتىسۋ تازا كوشپەلى ايماققا اينالدى. سىرداريا بويىنداعى قالالارعا (تۇركىستان قالالارى) كەلەتىن بولساق، ولار موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە زارداپ شەككەن ەدى. وتىرار مەن باسقا قالالار قيراتىلدى.» دەلىنگەن.
بۇل جەردەن نەنى بايقاۋعا بولادى؟ ارينە حالقىمىزدى قىناداي قىرىپ-جويعان كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ ۇلتتىق حاندارىمىز بەن ۇلتقا قورعان بولعان باتىر بابالارىمىزدى حالىق جاۋى دەپ، ءوز تاريحىن وزىنە جيىركەنىشتى ەتىپ كورسەتكەن سوۆەتتىك يدەولوگيانى انىق بايقاۋعا بولادى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستاردى قىرىپ جويىپ، باس كوتەرگەن زيالى قاۋىمىن اتىپ-اسىپ، جويىپ جىبەرگەننەن كەيىن، ۇلتسىزداندىرۋدىڭ ەندىگى ساياساتى يدەولوگيالىق تۇرعىدا قاتتى جۇرگىزىلگەن بولاتىن. ونىڭ ايقىن دالەلى – ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن تاريحي سانا مەن ۇلت رۋحانياتىنا قارسى باعىتتالدىعى ەدى.
ارىگە بارماي-اق قازاقتىڭ سوڭعى حانى حان كەنەنىڭ ۇلت تاريحىنداعى تاۋەلسىزدىك كۇرەسىن تاريحي شىندىق نەگىزىندە جازعان تاريحشى ە.بەكماحانوۆتىڭ سوتتالۋ سەبەبىنەن دە قازاق حالقىنا ءوز ۇلتتىق حاندارىن وقىتپاۋ، ولاردى حالىق جاۋى رەتىندە ساناپ ۇرپاققا جيىركەنىشتى كورسەتۋ ساياساتىن اڭعارۋعا بولادى.
ۇلتتىق تاريحىمىزدى بۇرمالاپ، حاندارىمىزدى ۇرپاققا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتكەن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ نەگىزگى قاينار كوزى بولعان بەس تومدىق قازاق سسر تاريحى IV تاراۋ «قازاقستاندى ماڭعولداردىڭ جاۋلاپ العان ءداۋىرى» §7 «قازاقستاننىڭ ماڭعول ەزۋشىلىگىنىڭ كەزىندەگى شارۋاشىلىعى جانە ونىڭ تايپالارىنىڭ قوعامدىق قارىم قاتىناستارى» اتتى پاراگرافىندا: «ماڭعولدار جاۋلاپ العان وبلىستاردىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى، ولاردى سانسىز شىعىنعا ۇشىراتتى. ماڭعولدار ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ كوپ قالالارىن، سونىڭ ىشىندە سىرداريا بويىنداعى قالالاردى دا، قيراتىپ جىبەردى»، «قازاقستاننىڭ كوشپەلى اۋداندارى دا بۇلىنشىلىككە ۇشىراعان»، «بۇل كوشپەلى اۋدانداردا وندىرگىش كۇشتەر قاتتى كەمىپ كەتتى. كوپتەگەن مالدى جاۋلاۋشىلار تارتىپ الدى» دەلىلگەن.
ەندى ەكى وقۋلىقتى سالىستىرىپ قاراساق، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىنا ارنالعان اۆتورى دجاندوسوۆا ز.ا. جازعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا: «موڭعول باسقىنشىلىعى»، «موڭعول شاپقىنشىلىعى»، «موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە سىرداريا بويىنداعى قالالاردىڭ زارداپ شەككەنى» ت.ب. جازبالارى ۇلت تاريحىنا قارسى جازىلعان قازاق سسر تاريحىنداعى: «ماڭعول باسقىنشىلىعى»، «ماڭعول شاپقىنشىلىعى»، «ماڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە سىرداريا بويىنداعى قالالاردى دا قيراتىپ جىبەردى» دەگەنىن اينىپتپاي قايتالاپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى.
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل - قازىرگى قازاقستان تاريحىنىڭ، اسىرەسە مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان ءالى دە ارىلا الماعاندىعىن اڭعارتادى.
وسىلايشا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىنا ارنالعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزى ۇلت تاريحىنا قارسى باعىتتالعان كەڭەستىك يدەولوگياعا نەگىزدەلگەندىگىن اڭعارتىپ تۇر.
الاش الىبى م.دۋلاتۇلى: «تاريح عىلىمىندا قانشا تاريح جازۋشىلار شىعىپ، قانشا كىتاپ جازىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ ايتقانى جوق. اراپشا، تۇرىكشە، ورىسشا ءبىز كورگەن كىتاپتاردا قازاق تۋراسىندا جازىلعان سوزدەردىڭ ءبارى دە حاقيقاتقا حاراپ، ءشىپ-شيكى وتىرىك. قاناعات تابارلىق ەشبىر ءسوز جازىلعان جوق.»،- /م.دۋلاتۇلى. شىعارمالارى. 2-توم. - الماتى: مەكتەپ، 2003-61 ب./ دەيدى.
ياعني، ءبىز تۋرالى جازىلعان وزگەلەردىڭ تاريحىن وسىلاي دەپ كورسەتكەن ەدى. اراپشاسىن دا، ورىسشاسىن دا، تۇرىكشەسىن دە تۇگەلىمەن وتىرىك، دەپ، قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ جازعان دەپ ەشبىرىن ايتپاعان. بۇل جەردەن بايقايتىنىمىز ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتول تاريحىن ءوز ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراپ، ۇلتتىق سانا ەلەگىنەن وتكىزىپ جازۋى كەرەك. سوندا عانا ءار ەلدىڭ شىنايى تاريحى جازىلادى. بۇل جونىندە ورىس تاريحشىسى ۆ.و.كليۋچەۆسكي: «قوعامنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قۇرىلىمى، ونىڭ تولىپ جاتقان پروبلەمالارى بوگدە ەلدىك زەرتتەۋشىگە تولى كورىنە بەرمەيدى، كورىنگەن كۇننىڭ وزىندە ول باسقا كوزقاراس پەن وزگەشە ولشەم تۇرعىسىنان باعالانادى» دەيدى.
ال، بىزدە قالاي؟ رەۆوليۋتسياعا دەيىن ۇلت تاريحىن پ.ي.رىچكوۆ، ا.ي.لەۆشين، ن.ن.پوستۋحوۆ، ن.ا.كاتانوۆ، ن.ا.اريستوۆ سياقتى ورىس تاريحشىلارى جازسا، كەڭەس زامانىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ۆ.ۆ.بارتولد، ب.يا.ۆلاديميرتسەۆ، ب.د.گرەكوۆ، س.ي.رۋدەنكو، ا.ب.چۋلوشنيكوۆ سىندى بوگدە ەلدىڭ زەرتتەۋشىلەرى جازعان بولاتىن. ال، كوپتەگەن وتاندىق تاريحشىلار وتارلىق-يمپەريالىق كوزقاراس نەگىزىندە جازىلعان اتالعان اۆتورلار ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، ولاردىڭ دەرەكتەرىنە سىلتەمە كورسەتۋدەن اسا الماي وتىر.
بەلگىلى كاسىپقوي تاريحشى ق.اتاباەۆ ونىڭ مىناداي سەبەپتەرىن كورسەتكەن: «بىرىنشىدەن جەرلەستەرىمىزدىڭ يمپەريالىق پيعىلدان ايىرىلا قويماعان بەلگىلى ءبىر توبى وزدەرىنىڭ قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتارىن، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلۋلەرى كەرەكتىگىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. سوندىقتان سول توپتان شىققان تاريحشىلار ءۇشىن بەت-بەينەسى بەلگىسىز، بارىنە دە ورتاق، قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازساڭ دا، قاي تىلدە جازساڭ دا بولا بەرەتىن قازاقستان تاريحى تۋرالى جازعان ءتيىمدى. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن، قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىر بولىگى ءوز تىلىندە وقي دا، جازا دا بىلمەيدى. دەمەك، ءتول تۋما دەرەكتەرىمىزدى دەرەككوزى رەتىندە پايدالانا المايدى. سوندىقتان ولار قازاقستان تۋرالى ورىس تىلىندە پايدا بولعان دەرەكتەر نەگىزىندە، سول تىلدە ەڭبەكتەر جازىپ، عىلىمي اتاق-دارەجەگە يە بولدى جانە يە بولۋدا.» /ق.اتاباەۆ. رەفورما جاسالماي، وتاندىق تاريح وڭالمايدى.قازاق تاريحى №1. 2007-8 ب./ دەيدى.
تاريحشى ح.ءابجانوۆ: «قازاق – تاريحقا ايرىقشا ءمان بەرگەن حالىق. شەجىرە تارقاتۋ، باي اۋىزشا ادەبيەت، مۋزىكالىق فولكلور، تاستاعى تاڭبالار مەن جازۋلار ءبارى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزىنە كىرپىش بولىپ قالانعانى ابزال. قازىرگى جاستار، اسىرەسە ءورىستىلدى توينبيگە، پوپپەرگە، فۋكۋياماعا ت.ب. شەتەلدىك بەلگىلى اۆتورلارعا جۇگىنۋگە، سىلتەمە جاساۋعا قۇمار-اق. بىلمەسىن دەمەيمىز، ءبىلسىن. بىراق تاريح ءتارىزدى تازا ۇلتتىق عىلىم بوتەننىڭ تەورياسى مەن مەتودولوگياسىنا كونە بەرمەيدى عوي» / ح.ءابجانوۆ. تاريحىمىز ۇلتتىق نۇسقادا دايەكتەلسىن. قازاق تاريحى №3,2007-10 ب./ دەپ، تاريح عىلىمى بوتەن تەوريا مەن مەتودولوگياعا كونە بەرمەيتىندىگىن جازعان بولاتىن.
پارسى جۇرتى تابىنىپ كەلگەن زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستا» (ب.ز.د. ءىىى عاسىردا كونە پارسى تىلىندە حاتقا تۇسكەن) وزدەرى افراسياب دەپ اتاعان الىپ ەر توڭانى پارسىلارعا قارسى جاۋ رەتىندە كورسەتىپ وتىرادى. ءتىپتى، ۇلى اقىن ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىندا» دا افراسياب پارسى جۇرتىنىڭ جاۋى رەتىندە سۋرەتتەلدى ەمەس پە؟... «اۆەستا» مەن ورتاعاسىرلاردا جازىلعان «شاحنامادا» افراسياب تۇلعاسىن يراندىقتار ءوز تانىم تۇرعىسىنان باعالاۋىنا تۇسىنىستىكپەن قاراعان ءجون. ويتكەنى، ولار الىپ ەر توڭانى ءوز وتانى مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراپ جىرلاعان. ال الىپ ەر توڭانى تۇرىك اقىنى ءجۇسىپ بالاساعۇني «قۇداتعۋ بىلىك» داستانىندا بۇل تانىمعا قاراما-قارسى باعىتتا، تۇران ەلى تۇرعىسىنان اسقاقتاتا جىرلاعان. / م.مىرزاحمەتۇلى. تۇركىستان تاراز اراسى...استانا: بىلگە، 2002 ج. «تۇراننىڭ ۇلى قاعانى».159-162-بەت./
حازارلار تۋرالى جازاتىن ورىس زەرتتەۋشىلەرى، سونىڭ ىشىندە ءبىز ەڭبەگىن ءسوز ەتىپ وتىرعان س.ا.پلەتنەۆا، تاريحي وقيعالاردى بايانداعاندا مۇسىلماندىق جاعدايدان شالا-پۇلا بايانداپ، حريستيان مەن يۋدەيلەر دىنىنە ءىش تارتاتىنىن جاسىرا المايدى. ماسەلەن، اراب اسكەرىنىڭ قولباسشىسى مەرۆان 735 جىلى حازاريانى جەڭگەننەن كەيىن قاعانعا «مۇسىلماندىققا وتىڭدەر» دەپ تالاپ قويىپتى، قاعان بۇل تالاپتى قابىل الىپ، مۇسىلمان بولىپتى. وسى جاعدايدى س.ا.پلەتنەۆا حازار قاعاننىڭ نامىسىن اياققا باسقاندىق دەپ سيپاتتايدى; ال حازاريا ەلىن ءبىر جاعى ۆيزانتيا ەكىنشى جاعى ەۆرەيلەر ءوز ۋىسىنان شىعارماۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرىن تابيعي قۇبىلىس دەپ قارايدى... م.ي.ارتامونوۆ ەڭبەگىندە كونە اراب، ۆيزانتيا، ارميان، ەۆرەي مانبەرلەرىنە تابان تىرەي وتىرىپ، ەدىل مەن قارا تەڭىز اراسىندا كەزەك داۋىرلەگەن عۇندار، اۆارلار، بولگارلار، حازارلار بىرلەستىكتەرى مەن مەملەكەتتەرى جاىندا پىكىر ورىستەتەدى. بۇل كىتاپتىڭ پايدالى جاقتارىمەن قاتار سىن كوزىمەن قاراۋدى كەرەك ەتەتىن جەرلەرى دە بار. ماسەلەن، م.ن.ارتامونوۆ تىلگە تيەك ەتكەن حازاريا قاعانى ءيوسيفتىڭ يسپانيا الپاۋىتى، ەۆرەي حاسدايمەن ءوزارا جازىسقان حاتتارى دەلىنگەن «قۇجاتتاردىڭ» دا كۇمان تۋعىزاتىن جەرلەرى از ەمەس. ال، ۆيزانتيا، ارمەنيا تاريحشىلارىنىڭ پىكىرلەرى كوبىنشە حريستيان ءدىنىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان بەرىلگەن. م.ن.ارتامونوۆ زەرتتەۋىندە مۇسىلمان مانبەلەرى (يستوچنيكتەرى) تىم جۇتاڭ پايدالانىلعان. /ر.بەردىباي: بەستومدىق شىعارمالار جيناعى. 2-توم. الماتى قازىعۇرت. 2005 ج. «حازاريا قاسىرەتى» 75-76-77-بەت./
بۇل مىسالداردى نەگە كەلتىردىك. ويتكەنى كەز-كەلگەن ەل ءوز تاريحىن ءوز ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان جازعاندا عانا ءوزىنىڭ شىنايى تاريحى جازىلادى.
مىنە وسىنداي شىنايى تاريحىمىز عانا الاش زيالىلارى مىرجاقىپ، ماعجان، احمەتتەر ايتقانداي: «ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتايتىن»، «ءسوزدىڭ ەڭ سيپاتتىسى مەن ۇلىسى» بولماق.
اكادەميك تاريحشى م.قوزىباەۆ قازاق تاريحىن جازۋدا حالقىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسى، باي مۇراسى – اۋىز ابەبيەتى، شەجىرەسى، جىر-داستاندارىن ايرىقشا اتاپ: «ەندەشە اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرىنسىز، شەجىرەسىز قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جاساۋ مۇمكىن ەمەس»-دەيدى. سول سەكىلدى تاريحشى ح.ءابجانوۆ: «قازاق – تاريحقا ايرىقشا ءمان بەرگەن حالىق. شەجىرە تارقاتۋ، باي اۋىزشا ادەبيەت، مۋزىكالىق فولكلور، تاستاعى تاڭبالار مەن جازۋلار ءبارى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزىنە كىرپىش بولىپ قالانعانى ابزال» دەپ، حالىمىزدىڭ ءتول دەرەكتەرىنسىز ۇلت تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان.
ەندى اكدەميك، تاريحشى م.قوزىباەۆ، ح.ءابجانوۆتار ايتقان ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزى سانالعان ۇلتتىق ءتول دەرەكتەر مەن الاشتىڭ اسىل مۇراسىندا شىڭعىس قاعان تۋرالى نە دەيدى؟
سىپىرا جىراۋ:
مەن باباڭمىن، باباڭمىن،
مەن نەلەردى كورمەدىم،
مەن قاي جەردە جۇرمەدىم.
اكەي حان مەن جاكەي حان –
مۇنى كورگەن باباڭمىن.
شىنا قىزدان تۋعان ۇل
سەنىڭ باباڭ شىڭعىس حان –
مۇنى كورگەن باباڭمىن.
تولعاۋ ايتقان باباڭمىن /سىپىرا جىراۋ. جەتى عاسىر جىرلايدى. 1 توم، جازۋشى باسپاسى. 2008, 7-ب/ دەيدى.
قاشاعان كۇرجىمانۇلى:
جۇسىپتەي اسىل نۇر وتكەن،
ازىرەتى ءالى شەر وتكەن،
شىڭعىستاي اسقار شىڭ وتكەن.
كورەگەن تەمىر ءدۇر وتكەن.
سان پايعامبار، ساحابا،
قۇدايدىڭ دوسى بۇ دا وتكەن دەپ، شىڭعىستى اسقار شىڭعا تەڭەگەن.
ش.قۇدايبەردىۇلى:
كىم بىلمەس كەشەگى وتكەن شىڭعىس حاندى،
جارتىسىن دۇنيەنىڭ تۇگەل الدى
تالايىن ەۆروپانىڭ باس يگىزىپ،
قورقىتىپ قىتايعا دا الىم سالدى...
راقىمدى قول استىنا كىرگەن ەلگە.
نە دىنگە، نە عۇرىپقا قول سۇقپاعان،
وي جىبەر مىنە وسىنداي كەمەڭگەرگە – دەپ، شىڭعىس حان ەرلىگىن جىرعا قوسادى. /ش.قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى 2-توم. الماتى «جىبەك جولى» 2007 ج. «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى». 203-204 بب/.
م.جۇمابايۇلى:
تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.
شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا
ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر. /م.جۇمابايۇلى. جەتى عاسىرجىرلايدى. 2-توم. جازۋشى باسپاسى. تۇركىستان، 475-ب/.
عۇمار قاراش:
شىڭعىس، باتىي حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل،
قارا قىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل،
قارسىلاعان دۇسپان جاۋىن قۋعان ەل،
ەمەس پە ەدىڭ، جۇرتىم ساعان نە بولى؟ /عۇمار قاراش. جەتى عاسىر جىرلايدى. 2-توم. جازۋشى باسپاسى. 364-ب/.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ:
ەر تۇرىك ۇرپاعىمىن داڭقى كەتكەن،
ءبىر كەزدە ەۋروپانى تىتىركەنتكەن.
كىرگەنى ەسىك، شىققانى تەسىك بولىپ،
كۇنباعىس، كۇنشىعىسقا ءامىرى جەتكەن.
كەشەگى حان شىڭعىستىڭ ۇرپاعىنا،
تالاي تسار، تالاي كنياز ءتاجىم ەتكەن.
مەن قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانمىن» دەپ، شىڭعىس قاعاننىڭ تاريحي ەرلىگىن دارىپتەگەن.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىنا ارنالعان اۆتورى دجاندوسوۆا ز.ا. جازعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنداعىداي: «شىڭعىس قاعان قازاق تاريحىندا شاپقىنشى، باسقىنشى مونعول» بولسا، ال «مونعول باسقىنشىلارى ۇلتتىق تاريحتا باسقىنشىلىق جاساعان، ورتاعاسىرلىق قالالاردى كۇيرەتۋشى «باسقىنشىلار بولسا» وندا نەگە اكادەميك م.قوزىباەۆ ايتقان ۇلتتىق تاريحتىڭ نەگىزگى تەورياسى مەن مەتودولوگياسى بولىپ تابىلاتىن ءتول تاريحي دەرەكتەردە شىڭعىس قاعان قازاقتىڭ باباسى رەتىندە سۋرەتتەلگەن؟
ەگەر اۆتور جازعانداي شىڭعىس حان باسقىنشى مونعول بولسا، وندا نەگە بابامىز سىپىرا جىراۋ: «سەنىڭ باباڭ شىڭعىس حان – مۇنى كورگەن باباڭمىن» دەيدى؟
تىپتەن كەشەگى وتكەن الاش زيالىلارى مۇرالارىندا نەگە شىڭعىستىڭ ەرلىگىن جىرلاپ، ماعجاندار: «تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر» دەپ دارىپتەدى؟ سوندا شاكارىم، سۇلتانماحمۇت، عۇمار، ماعجاندار قازىرگى مەكتەپ وقۋلىعىندا جازىلعانداي «باسقىنشى موڭعولدىڭ حانىن» دارىپتەدى مە؟
عۇمار قاراش: «شىڭعىس، باتىي حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل، قارا قىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل، قارسىلاعان دۇسپان جاۋىن قۋعان ەل، ەمەس پە ەدىڭ، جۇرتىم ساعان نە بولدى؟» دەۋىنەن دە شىڭعىس قاعان مەن ونىڭ نەمەرەسى باتىيدى قاھارماندىق جىرلارداعى تۇلعا قوبىلاندىمەن قاتار دارىپتەگەندىگىن اڭعارامىز.
تاريحشى شاكارىم دانانىڭ ءوزى: «راقىمدى قول استىنا كىرگەن ەلگە. نە دىنگە، نە عۇرىپقا قول سۇقپاعان، وي جىبەر مىنە وسىنداي كەمەڭگەرگە» دەپ، شىڭعىس قاعاندى «كەمەڭگەر» ساناپ، قازاق حاندارىنىڭ ءتۇپ اتاسى رەتىندە تاريحتاعى ادىلدىگىنە وڭ باعا بەرگەن.
«الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەپ ۇرانداعان سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ: «ەر تۇرىك ۇرپاعىمىن داڭقى كەتكەن، ءبىر كەزدە ەۋروپانى تىتىركەنتكەن. كەشەگى حان شىڭعىستىڭ ۇرپاعىنا، تالاي تسار، تالاي كنياز ءتاجىم ەتكەن. مەن قازاقپىن قازاقپىن دەپ ماقتانامىن» دەپ، ەۋروپانى تىتىرەتكەن داڭقتى ەر شىڭعىستىڭ ەرلىكتەرىن ماقتان ەتكەن.
مىنە ۇلتتىق تاريحىمىزداعى بابالاردىڭ داڭقتى ەرلىكتەرى عاسىرلار بويى سىپىرا جىراۋلاردىڭ جىراۋلىق پوەزياسى ارقىلى جانە اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرى ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتسە، كەشەگى الاش ەرلەرى دە سول ءداستۇردى جالعاپ، بابالاردىڭ ەرلىگىن ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتىپ، تىپتەن شىڭعىس قاعاندى ماقتان تۇتىپ, شىنايى ۇلتتىق تاريحىمىز ارقىلى ۇرپاق بويىندا قايسار رۋح پەن ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرا ءبىلدى.
مىنە تاريح دەپ وسىنى ايت. مىنە تاريحي سانا، مىنە ۇلتتىق رۋح، مىنە ۇلتتىق ماقتانىش، مىنە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحى دەگەن وسىنداي بولۋ كەرەك.
مەكتەپ بالاسى الاش الىپتارى قالدىرعان وسىنداي ءتول تاريحتى وقىعاندا، بويىندا پاتريوتتىق سەزىمى ويانىپ، بابالار ەرلىگىنەن رۋحتانۋ كەرەك.
بابالارىنىڭ الەمدى بيلەگەن ءور رۋحىن، قايسارلىعىن وقىعان بالا ءوزىن ەل يەسى، جەر يەسى ەكەندىگىن سەزىنۋ كەرەك.
شاكارىم دانا: «سونگەن ويدى جاندىرۋعا، جان بەرەرلىك ءسوز كەرەك» دەيدى. ياعني، مەكتەپ بالاسى ءوز تاريحىن وقىعاندا «ەۋروپانى تىتىرەتكەن» بابالار رۋحىن سەزۋ كەرەك، «بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار قىتايدى قورقىتىپ قورعان سالدىرعان» بابالار ەرلىگى بالانىڭ بويىندا وتانشىلدىق سەزىمدى وياتۋى كەرەك.
اكادەميك م.قوزىباەۆ: «كەلەلى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى – تاريح عىلىمىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن بارىنشا پايدالانۋ. تاريحتىڭ ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى، ونىڭ قوعامدىق دامۋدى جەدەلدەتۋگە تيگىزەر ىقپالى وراسان زور ەكەنى بۇل كۇنى بارشاعا ايان. ونىڭ وتكەننەن ساباق، تاعىلىم، جاقسىسىن ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنبەي، بۇگىنگى كۇنگە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماي، ەرتەڭگى كۇندە اسقان ءۇمىت ارتۋعا بولمايدى. مۇنى ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ءاردايىم مىقتاپ ەستە ۇستاعانى ءجون» - دەپ، تاريح تاعىلىمىن تاريحشىلاردىڭ ءاردايىم مىقتاپ ەستە ۇستاۋ كەرەكتىگىن، ياعني تاريحتى جازۋداعى ونىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ايقىن بولۋى كەرەكتىگىن باسا ايتقان.
دەگەنمەن، اكادەميك اعامىزدىڭ ايتقان تاريح عىلىمىنىڭ بۇل نەگىزگى قاعيداسىن، ۇستانىمىن وسى كۇنگى جازىلعان تاريحتان، اسىرەسە ءبىز مىسال ەتكەن مەكتەپ وقۋلىعىنان اڭعارۋ قيىن.
ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزى سانالعان ۇلتتىق ءتول دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلماعان تاريح ول قالاي «تاريحتىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشا الادى؟»
سوندىقتان دا ۇلتتىق تاريحىمىزدى ۇلتتىق ءتول دەرەككوزدەر نەگىزىندە قايتا جازىپ، تاريحتىڭ ءتالىم-تاربيەلىك ءمانىن ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتاتىن شىنايى تاريحىمىزدى قايتا جازاتىن ۋاقىت كەلدى دەپ ويلايمىز.
قۇرمەتتى اسحات قاناتۇلى!
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىنا ارنالعان اۆتورى دجاندوسوۆا ز.ا. جازعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنداعى كەڭەستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلعان ۇلتتىق تاريحىمىزعا قايشى كەلەتىن تۇجىرىمداردى قايتا قاراپ، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ۇلت تاريحىنىڭ جازىلۋىن تالاپ ەتەمىن!
وتىز جىلدا ۇرپاق بويىنداعى ۇلتتىق رۋحتىڭ ءالسىز بولۋىنىڭ سەبەبىن دە مىنە وسىنداي مەكتەپتە وقىتىلاتىن «رۋحسىز»، «ۇلتسىزدانعان» تاريح وقۋلىقتارىنىڭ سەبەبىنەن دەپ بىلەمىن!
ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءجۇرىپ، ءوزىمىزدى ەل يەسى، جەر يەسى ەكەنىمىزدى دە تولىققاندى سەزىنە الماي، ءوز ەلىمىزدە وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشكەن، ءوز تاريحىن ماقتانىش سانامايتىن كەيپىمىزدىڭ دە سەبەبى وسىنداي ۇلتتىق يدەياعا قارسى جازىلعان مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ جانە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلمەۋىنىڭ سەبەبى دەپ بىلەمىن!
الاش الىبى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي: «وقۋ-تاربيە ءىسى تۇزەلمەي، ەل ءىسى تۇزەلمەيتىندىگىن» ەسكەرسەك، وقۋ-تاربيە ىسىندەگى وسىنداي ولقىلىقتاردى تۇزەپ، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تۇعىرىنىڭ بەرىك بولۋىنا ءبىر كىسىدەي قىزمەت ەتەيىك!
ازىرەت ساتىلعانوۆ،
«Bilim-orkenieti» ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى
دەرەككوز: Abai.kz
