سوندا – شىڭعىسحان «قازاق» پا، جوق «قازاق ەمەس» پە؟ كۇتپەگەن جاۋاپ

8591
Adyrna.kz Telegram

قازاق تاريحىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – «شىڭعىسحان قازاق پا، جوق قازاق ەمەس پە؟» دەگەن سۇراق. بۇل ماسەلەگە قاتىستى قوعامدا جانە عالىمدار اراسىندا ەكى قاراما-قارسى پىكىر بار. ءبىرىنشى تاراپ «بۇل راس ەكەن» دەپ مالىمدەيدى، ويتكەنى شىڭعىسحان ۇلىسىنىڭ (حالىق-اسكەرىنىڭ) نەگىزىن قۇراعان رۋلاردىڭ كوپتىگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى: نايماندار، كەرەيلەر، مەركىتتەر، جالايىرلار جانە ت.ب. ال قازاقتاعى «شىڭعىسحان اۋلەتى» (ديناستيا) ءبىر بولەك «تورە» رۋىنا بولگەن. قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ءوزى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ وزەگىنە كىرىپ، 19-شى عىسىرعا دەيىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىكى بولعان. ال وسى تەوريانىڭ قارسىلاستارى «بۇل ءتۇسىندىرىم ساياسي ماقساتتار ءۇشىن، ءارى نەگىزسىز سۇيرەلەنگەن» دەپ ايتادى.

سوندا كىمدىكى دۇرىس؟ مەن بۇل ماسەلەگە ءۇشىنشى جاعىنان قاراپ، جاڭا كوزقاراسىن ۇسىنامىن.

بەيتاراپ تاريحشى-كوشپەندىلەر تانۋشىلاردىڭ كوزقاراسىنان ەسەپتەسەك، شىڭعىسحان كىم بولعان؟ ول ەۋرازيالىق كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى، تاريحتاعى ەڭ ۇلى كوشپەلىلەر يمپەرياسىن قۇرعان بيلەۋشى بولعان. شىڭعىسحان يمپەرياسى - سالىستىرمالى ماسشتابتاعى بارلىق بۇرىنعى كوشپەلى يمپەريالاردىڭ (عۇننۋ، تۇرىك قاعاناتى، ت.ب.) ەڭ جاقسى جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ، ونى جاڭا دەڭگەيدە بىرىكتىرگەن. كەيىنگى بىردە-ءبىر كوشپەلى يمپەريالار (جوشى-حاننىڭ ورداسى (التىن وردا), تامەرلان يمپەرياسى، جوڭعار يمپەرياسى) شىڭعىسحان يمپەرياسىنا ءتىپتى جاقىنداي الماعان.

ال بەيتاراپ تاريحشى-كوشپەندىلەر تانۋشىلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا «قازاقتار» دەگەن كىمدەر ەكەن؟ بۇگىن قازاقستاندىق جانە ءورىستىلدى-شەتەلدىك تاريح عىلىمىندا «قازاق»، «قازاقىلىق» جانە «قازاقىلاندىرۋ» تەرميندەرى العاشقىدا «ۇلتتىڭ» ەمەس، «ءومىر ءسۇرۋ سالتىن» بىلدىرەتىن بولعانىن كەڭ قابىلداعان. بۇل كونتسەپتسيا ەندى اعىلشىنتىلدى عىلىمعا دا ەنىپ ۇلگەردى – 2016 جىلى «Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of Qazaqs» كىتابى جارىق كوردى. ونىڭ اۆتورى - دجو-يۋپ لي، تورونتو ۋنيۆەرسيتەتىندەگى تۇركى-پارسىتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى، «قازاق» تەرمينىنىڭ تاريحىن جانە ونىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالىن جان-جاقتى اشادى.

ونىڭ ۇستىنە، «قازاق» دەگەن تەرمين «قازاق حاندىعى» اتى بولعانىنا دەيىن كوپ عاسىرلار بۇرىن پايدا بولعان. ياعني، باسىندا «قازاقىلار» - بۇل وزدەرىنە ۇناماعان حاننىڭ بيلىگىنەن شىعىپ، «كازاك» رەجيمىنە وتكەن كوشپەلىلەردىڭ بىرلەستىگى. ياعني، فيزيكالىق تۇردە ايتقاندا حاننىڭ ەلىنەن كوشىپ، باسقا جەردە ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءومىر سۇرە باستاعان.

ادەتتە، «قازاقلار، كازاكي» بيلەۋشىنى (حان، اتامان) قاراپايىم اسكەري دەموكراتيانىڭ زاڭدارى بويىنشا، تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاناتىن. ال ەگەردە ول ءوز حالقىنىڭ تالاپتارىن ورىنداماسا، ونى كەز كەلگەن ۋاقىتتا بيلىكتەن بوساتۋ مۇمكىن ەدى.. مىسالعا، ەركىن «سەچ كازاكتارىنىڭ» اتامانى ءوز بيلىگىن جىل سايىن داۋىس بەرۋ ارقىلى بەكىتۋى كەرەك ەدى. ال كوشپەلى قازاقتاردىڭ اراسىندا، ەگەردە حان حالىقتىڭ قىزمەتىنە لايىقتى بولماسا، بۇكىل حالىق ودان كوشۋ مۇمكىن ەدى. مىسالعا، حالىققا ۇناماعان بۇرىندىق-حان وسىلاي ءوز ەلىنەن ايرىلىپ،  «حالىقسىز حان» بولىپ، دالادان ءبىرجولاتا كەتىپ، سامارقان قالاسىندا ۇمىتىلعان كۇيىندە قايتىس بولعان.

«قازاقىلىقتىڭ» ەكى تاريحي ۇلگىسىن– شىعىس ەۋروپالىق «سەچ كازاكتارى» مەن قازاق حاندىعىن قاراستىراتىن بولساق، وندا بۇل ۇردىستەرى وتە جاقسى بايقالادى، اسىرەسە ولاردىڭ ەڭ پايدا بولعان كەزدە. كازاك سەچتەر دە، قازاق حاندىعى دا، ءوز ەكونوميكاسى، اسكەرى، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى بار، تاۋەلسىز مەملەكەتتەرى بولعان. سونىمەن بىرگە ولار نەگىزى «وزىندىك زات» بولعان، جانە كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەشقايسىسىنا دا جاتپايتىڭ، سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ بۇرىڭعى «قازاعىپ شىققان» مەملەكەتتەرى. مىسالعا، بولاشاق قازاقتار ابىلقايىر شايباني حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان.

وتىرىقشى حالىقتارمەن سالىستىرعاندا، كوشپەندىلەرىنىڭ «قازاقىلىعىنىڭ» وسىنداي قانتوگىسسىز كەتۋى - ەرەكشەلەندىرەتىن قاسيەت ەكەن. سەبەبى، ەگەردە وتىرىقشى حالىقتار بار بيليگىنى ۇناتپاسا، ولار ودان تەك «رەۆوليۋتسيا»، قاندى توڭكەرىس ارقىلى قۇتىلا الادى. ال كەيبىر «قازاقىلىق» شىققان مەملەكەتتەرى، حالىقتىڭ بولىگىنەن ايىرىلىپ، ءوز بار بولۋىن جالعاستىرعان ەدى. مىسالىعا -  ايتىلعان قازاقتار كەتۋدەن كەيىن قالعان شايبانيد مەملەكەتى.

سوندا وسىنداي «قازاقىلىق» شىڭعىسحاننىڭ تۇلعاسىمەن قالاي سايكەس كەلەدى؟

شىڭعىسحان ۇلى دالاداعى قاندى ءارى بىتپەيتىن ءوزارا قاقتىعىسىن توقتاتىپ، بارلىق تايپالاردى باعىنىشتىلىققا اكەلىپ، ولارعا زاڭ، تىنىشتىق، قاۋىپسىزدىك ورناتقان بيلەۋشى رەتىندە تانىمال بولدى. ونىڭ بيلىگى كەزىندە جانە ونىڭ قايتىس بولعاننان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىت، بۇرىن قاۋىپتى ۇلى دالادا ەندى التىنمەن جانە قورعانسىز ساياحاتتاۋ مۇمكىن بولعان. الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك بارىنشا ازايتىلعان، سونىمەن قاتار مەريتوكراتيا نەگىزىندە قۋاتتى «الەۋمەتتىك ليفتتەر» جۇمىس ىستەگەن - بۇل كەز كەلگەن ادامعا، شىققان تەگىنە قاراماستان، مانساپ پەن ومىردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بيىكتەرگە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن. ءتيىمدى مەملەكەت، ءادىل سالىق جۇيەسى، اشىق باسقارۋ، تولەرانتتى يدەولوگيا جانە ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىك قۇرىلعان ەدى، بۇل جۇيەسى شىڭعىسحاننىڭ اتاقتى پوشتا قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا تىرشىلىك ەتكەن. وسىنداي پوشتا كەيىنگى عاسىرلاردا بۇكىلالەمدىك پوشتا جۇمىسىنا نەگىزگى پروتوتيپىنە اينالدى.

 

بىراق، شىڭعىسحان ءدال وسىنداي ەركىن «قازاقىلىقتىڭ» جاقتاۋشى ەدى مە؟ جاس كەزىندە، تەمۇجىننىڭ (بولاشاق شىڭعىسحاننىڭ) اكەسى ەسۋگەي-باعادىر قايتىس بولعاننان كەيىن، ونىڭ وتباسى ۇزاق ۋاقىت بويى «قازاقىلاندىرعان». سول ءۇشىن، شىنعىسحان بۇل قۇبىلىسپەن جاقسى تانىس بولعان. وكىنىشكە وراي، تەمۇجىن وتباسىنىڭ «قازاقىلاندىرۋى» وتە ءساتسىز بولعان – اكەسى جوق جانە رۋلاستارىنىڭ كومەگىنسىز وتباسى ۇنەمى قۋعىن-سۇرگىنگە، توناۋعا، قورلاۋعا ۇشىراعان. اقىرىندا تەمۇجىننىڭ ءوزى قورلايتىن ءارى قاۋىپتى تۇتقىنعا تۇسكەن، ال تۇتقىننان ۇيىنە ورالعان سون بىرنەشە جىلدان كەيىن ونىڭ ايەلى دە كۇشپەن الىندى.

يا، ءدال «قازاقىلىق» تەمۇجىننىڭ مىنەزىڭ مىقتى قالىپتاسقان، سول ءۇشىن ول كەيىن شىڭعىسحان بولىپ كەتكەن. بىراق ول ونى جاقسى كورمەگەن، جانە دە ءوز بالالارىنا مۇنداي ۇلەستى قالاماعان. سوندىقتان ول سول كەزدەگى دالادا مۇمكىندىگىنشە، حالىقتىڭ ءومىرىن بولجاۋعا بولاتىن مەملەكەت قۇردى. بىراق، ول كەرەمەت تابىسقا قول جەتكىزىپ، تاريحتاعى ەڭ ۇلى كوشپەلىلەر يمپەرياسىن قۇرعاننان كەيىن، كەيىنىرەك ونىڭ ۇرپاقتارى جاس حانزادالارىنىڭ مىنەزىن قالىپتاۋ ءۇشىن، جانە ولار «شىنايى ءومىردىڭ» ءدامىن تاتۋ ءۇشىن، جاس كەزىندە مىندەتتى تۇردە ءبىراز ۋاقىت «قازاقىلاندىرۋ» كەرەك دەپ ەسەپتەلگەن.

بىراق، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قاتىگەزدىكپەن شەكتەسەتىن قاتاڭ ءتارتىپ پەن زاندىق جاقتاۋشىسى بولعان. ەش جالتاقتاۋسىز ول قاناعاتتانباعاندارىن باسىپ، «كوتەرىلىستەرىن قانعا باتقىزىپ»، كورشىلەس تايپالاردى، حالىقتاردى، مەملەكەتتەردى ءوز جۇيەسىنە كۇشتەپ باعىندىرۋ ارقىلى كەلتىرگەن. ول «امبەباپ الەمدىك ءتارتىپ» (وركەنيەت) قۇردىم دەپ سەنگەن شىعار. جانە دە ءونىڭ جويقىن جاۋلاپ الۋلاردىڭ ءبىر ماقساتى –  ول ەۋرازياداعى باسقا حالىقتارىن قالاسا دا، قالاماسا دا ءدال وسى «وركەنيەتكە» كەلتىرۋدى تىرىسقان.

دەمەك، شىڭعىسحان «قازاقىلىققا» تىكەلەي قارسىلاس بولعان شىعار. ول ءتارتىپ پەن باسقارۋشىلىقتى، ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتى، ورتاق زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتقان. ياعني، نەگىزى «قازاقلىق» بۇكىل شىڭعىسحان ۇناتقان نارسەلەرگە قارسى بولۋ ءۇشىن پايدا بولعان. ەركىن دالا كوشپەلىلەرگە قانداي دا ءبىر شەكتەن تىس شىققان بيلىك، جانە ولاردىڭ جەكە ومىرگە قول سۇعۋى شىدامسىز ەدى. ولار ءوز ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرىنە، رۋ بيلەۋشىلەرىنە، باتىرلارعا، بيلەرگە، بەكتەرگە، حالىق اراسىنان شىققان ادامدارعا ارتىق كورگەن. الىستاعى حان ولارعا شىنجىردىڭ قاجەتسىز ارتىق ۇزبەسى بولىپ كورىندى - جابايى جىلقىلارعا تىزگىن، ەر-توقىم تاققانى ۇناتپايتىنى سياقتى.

ءبىر قىزىعى، تەمۇجىننىڭ انداسى (اتاۋلى اعاسى) جانە كەيىنرەك انتتى جاۋى – جامۇقا-سەچەن – «قازاقىلىقتىڭ» اناعۇرلىم كوپ جاقتاۋشىسى بولعان. ءبىر كەزدەرى ولار ءبىر-بىرىمەن قايعى مەن قۋانىشىن بولىسەتىن اتاۋلى اعالار رەتىندە بىرگە ءومىر جولعا شىققان. بىراق كەيىن ولاردىڭ جولدارى ءتىپتى ايىرىلدى - سونشاما، جامۇقا تەمۇجىنگە قارسى وداعىنىڭ جانى بولىپ، ونى ۇزاق جىلدار بويى جەڭىلىستىڭ قىرىندا ۇستاعان. سونىمەن بىرگە، جامۇقا ودان دا كوپ «قازاقىلىق» قۇندىلىقتارىن ۇستانۋشى بولعان، وزگەرگەن تۇردە بولسا دا، ياعني، دالا ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردىڭ باسىمدىلىعى، رۋلىق ەليتا مەن ءوزىن-ءوزى باسقارۋى، قاتاڭ ورتالىقتاندىرۋدىڭ بولماۋى، وزانىقتاما بوستاندىعى جانە ت.ب. سونداي-اق، جامۇقا-سەچەننىڭ «عالامدى جاۋلاپ الۋ» جوسپارلارى بولماعان دەپ بولجاۋعا بولادى، ويتكەنى «جاھاندىق ۇمتىلارى» قاراپايىم كوشپەلىلەرگە جات.

 

تەمۇجىن مەن جامۇقا اراسىنداعى تەرەڭ قايشىلىقتاردىڭ بولعاندىقتان، جامۇقانىڭ جاقتاستارى ونى «گۋرحان» ەتىپ سايلادى. گۋرحان دەگەن «ءبىر-بىرىنە تەڭ رۋلار وداعىن» باسقارۋشىسى، شىن مانىندە «كوشپەلى كونفەدەراتسياسىنىڭ» حانى. ال تەمۇجىننىڭ جاقتاستارى ونى كەرىسىنشە «شىڭعىسحان» بولىپ سايلاعان، ياعني ول ءۇشىن ارنايى جاڭا اتاق ويلاپ تاۋىپ، «كوشپەلى يمپەراتور» دەگەن ءسوزدىڭ تەڭدەسى. سونىمەن، جامۇقا مەن تەمۇجىن اراسىنداعى كۇرەس «كونفەدەرات» پەن «يمپەراتورشى» اراسىنداعى، نەمەسە «دالانىڭ بوستاندىق» جاقتاۋشىسى مەن «دالالىق مەملەكەتشى» اراسىنداعى كۇرەس بولعان.

بۇل قارسىلىقتىڭ ناتىجەسىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز – «پروگرەسسيۆتى يمپەراتورشى» شىڭعىسحان جامۇقا-گۋرحان مەن ونىڭ «كونسەرۆاتيۆتى» جاقتاستارىن تالقانداپ، ءوز زامانىنىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلى مەملەكەتتى ءارى بارلىق زامانداعى ەڭ قۋاتتى كوشپەلى مەملەكەتتى قۇرعان. جامۇقانىڭ دالا رۋلارىنىڭ ەركىندىگى مەن تەڭدىگى تۋرالى وي-پىكىرلەرى تولىعىمەن جەڭىلىپ، ال «مەملەكەت قايراتكەرى» تەمۇجىننىڭ شىندىعى جەڭىپ شىققان سياقتى ەدى. (سونىمەن بىرگە، قايشىلىقتى تۇردە، تەمۇجىن مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن ءدال «كازاكلار» قۇرعان - بۇرىنعى بيلەۋشىلەرىنەن كوشىپ، رۋلىق مىندەتتەرىن اينالىپ ءوتىپ، جۇرەكتەرىنىڭ داۋىسى بويىنشا شىڭعىسحان جاعىنا وتكەن كوشپەلىلەرى).

الايدا كەيىنگى وقيعالار كورسەتكەندەي، ۇلى شىڭعىسحان دا دالانىڭ ازاتتىعىن ماڭگىلىككە تىنىشتاندىرا المادى. قاراپايىم كوشپەلىلەر عانا ەمەس، رۋلىق تەكتىلەردىڭ قولداۋمەن «الەمدى جاۋلاۋشىنىڭ» ۇرپاقتاردىڭ اراسىندا ورتالىقسىزداندىراتىن ۇردىستەرى باستالعان، سونىمەن شىڭعىسحان يمپەرياسى ۇزاققا بارمادى. ودان كەيىن دانىشپان بيلەۋشىنىڭ قايراتىمەن بىرىككەن ەۋرازيالىق كوشپەلى وركەنيەتى بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى كۇيىنە ورالا ۇمتىلعان، سونىمەن قاتار بىتپەيتىن بولشەكتەنۋ ءجۇرىسى باستالعان.

ءبىر قىزىعى - بۇل تەكەتىرەس قازاق حاندىعىنىڭ تاعدىرىندا كورىنىس تاپقان. تاريحتان بەلگىلى بولعانداي، قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى مۇنداي بەرىك بولماعان. بۇل قازاق حاندارىنىڭ باسقا بەرگى ورتا عاسىرلارداعى جانە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ باسىنداعى تۋىستاس كوشپەلى موڭعول حالىقتارىنىڭ (مونعولدار، ويراتتار، قالماقتار) حاندارىنان ايىرماشىلىعى. بەرگى قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى سولقىلداق بولعان، ول ءۇشىن ولار ۇنەمى كۇرەسىپ، ونى بەرىك ۇستانا الماعان. قازاقتار ءوز حاندارىن تەك شىداپ، ءتىپتى جاقسى كورمەگەن ەدى.

بۇل تۇرعىدا، قازاقتاعى شىڭعىسحان تۇقىمى وتە قيىن سىباعا العان. مىسالىعا، موڭعولداعى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ىشكى كۇرەستە كوبىنەسە ءبىر-بىرىمەن سوعىسسا، ال قاراپايىم حالىق سالىستىرمالى تۇردە زاڭدى سىيلايتىن بولعان. ال قازاقتاعى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى بۇعان قوسا، قازاق تايپالارىنىڭ «دالا ازاتتىعىنا» تاۋەلدى بولعان. قازاقتاردىڭ «قازاق» دەپ اتالۋى بەكەر ەمەس – ازاتتىق ءومىر سۇيگىش سالتىنىڭ جالپى اتاۋى ەتنونيمگە اينالىپ، بۇكىل حالىققا اتاۋ بەرگەن. بۇل ۇلى دالانىڭ «قازاقلىق» ءداستۇرىنىڭ قالدىقتارىن ەڭ ۇزاق ساقتاعان حالقى.

سوندا شىڭعىسحان «قازاق» بولدى ما، بولعان جوق پا؟ ەجەلگى «قازاقلىق» ۇعىمى تۇرعىسىنان «ءيا» دەگەننەن گورى «جوق» دەۋىمىز قاجەت. دەگەنمەن، ونىڭ جەكە تاعدىرىندا دا، شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋىندا دا «قازاقلىق» وراسان زور ءرول اتقارعان. «قازاقلىق» بولماسا، شىڭعىسحان دا، ونىڭ مەملەكەتى دە بولماس ەدى. بىراق، ءدال سول «قازاقلىق» وسى يمپەريانىڭ قۇلاۋىندا، ال كەيىن ونىڭ ۇساقتالۋىنا ءولىمشى ءرول اتقاردى.

دانيار بايدارالى

پىكىرلەر