ول قازاقستاننىڭ شىعىس توپىراعىندا تۋىپ، التاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە ەر جەتكەن. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتە وقىپ، ارتىنشا ونى كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە ارقاۋ قىلعان. الاتاۋ باۋرايىندا ءبىلىمىن ودان ءارى ۇشتاپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن تاريحىنا جان-جاقتى كوز جۇگىرتكەن. قازىر جيعان-تەرگەنىن، كورگەن بىلگەنىن شەتەل ستۋدەنتتەرىنە ۇيرەتىپ، ولاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە ىقپال ەتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتى «قازىرگى تۇركى تىلدەرى» كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى، شىعىس قازاقستاننىڭ تۋماسى وراز ساپاشەۆ. ستامبۋلعا بارعانىمىزدا ونداعى ەڭ كونە وقۋ ورداسىنا باس سۇعىپ، قانداسىمىزبەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وقي وتىرىڭىز.
— وراز مىرزا، تۇركياعا قاشان كەلدىڭىز، مۇندا نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
— ءوزىم شىعىس قازاقستان وڭىرىندە تۋىپ ءوستىم. سوندا سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىندە ءبىلىم الدىم. ودان سوڭ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءتامامدادىم. جەتەكشىم – پروفەسسور التاي امانجولوۆ. اسپيرانتۋرا بىتىرەردە جۇمىسىمدى كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى بويىنشا قورعادىم. عىلىمي اتاعىمدى العان سوڭ شىعىس قازاقستانعا، ءوزىم ءتالىم العان وقۋ ورنىنا ورالدىم. سوندا تۇركولوگيا ورتالىعىن اشتىق. ون جىلعا جۋىق سول ورتالىقتىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، التايعا (رەسەي التايى، قىتاي التايى، موڭعول التايى) كوپتەگەن ەكسپەديتسيا جاسادىق. وتباسىم، ەكى ۇلىم بار. ولار دا وسكەمەندە تۋىپ ءوستى. قازىر الماتى قالاسىندا تۇرىپ جاتىر.
ال تۇركياعا 2015جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا كەلىپ، ءبىر جىل بويى پروفەسسور رەتىندە قىزمەت ەتتىم. ودان سوڭ الماتىعا ورالدىم. بىلتىر شىلدە ايىندا ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءال-فارابي زەرتتەۋ ورتالىعى» اشىلعاننان كەيىن قايتا كەلدىم. قازىر «قازىرگى تۇركى تىلدەرى» كافەدراسىندا دوتسەنتپىن.
— «قازىرگى تۇركى تىلدەرى» كافەدراسىندا ستۋدەنتتەر كوپ پە؟ ولار تۇركى تىلدەرىنىڭ قايسىسىن وقيدى؟
— ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتى ەرتەدەن كەلە جاتقان ۋنيۆەرسيتەت بولعاندىقتان، ستۋدەنتتەردىڭ سانى دا كوپ. ءبىر توپقا 50 ستۋدەنتتەن كەلەدى. مۇندا بولاشاق تۇركىتانۋشىلارعا قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، تۋۆا ت.ب. سياقتى كوپتەگەن تۇركى تىلدەرى وقىتىلادى. وسى ماماندىققا تۇسكەن ستۋدەنتتەر 4 جىل ىشىندە بىرنەشە تۇركى ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىمەن تانىسادى. ءار ءتىلدى 1 جىل كولەمىندە وقيدى.
— ءبىر جىلدا ءتىلدى قانداي دەڭگەيدە مەڭگەرەدى؟
— ارينە، قازاقستانعا بارىپ تاجىريبە الماسسا، جاقسى ۇيرەنىپ الادى. بىراق 1 جىل ىشىندە سايراپ كەتكەن ستۋدەنت جوق. ءبىزدىڭ ورتا ازياداعى تۇركى تىلدەرى تۇركياداعى تۇرىك تىلىنە قاراعاندا قيىنىراق. ويتكەن ءبىزدىڭ گرامماتيكامىز — اۋىرلاۋ.
— مۇندا كيريلل قارپىنىڭ دە اسەرى بار ما؟
— ونىڭ دا ۇلكەن اسەرى بار. ياعني جازۋ باسقا بولعان سوڭ كەدەرگى بولادى، كيريلل قارپىن كوپ جاعدايلاردا تاني المايدى. ەگەر لاتىن قارپىمەن جازىلىپ تۇرسا، تۇركى ءسوزى ەكەنى بىردەن كوزدەرىنە تۇسەدى. بۇل رەتتە لاتىن قارپىنىڭ ءرولى ايتارلىقتاي زور.
— ءوزىڭىز تۇرىك ءتىلىن قالاي ۇيرەندىڭىز؟
— اسپيرانتۋراعا كەلىپ، تالىمگەرلىكتەن وتكەن كەزدە ۇيرەندىم. سالىستىرمالى تۇردە ءار زاماندارداعى تۇركى تىلدەرىنىڭ گرامماتيكاسىن وتكەن كەزدە تۇركيا تۇرىكشەسىن قولدانامىز.
— مۇنداعى ستۋدەنتتەر قازاقتاننىڭ قاي وقۋ ورىندارىنا بارىپ تاجىريبە الماسا الادى؟
— ستامبۋل ۋنيۆەرستيتەتىنەن قازۇۋ-عا باراتىن ستۋدەنتتەر بۇرىننان ونشا كوپ ەمەس. انكاراداعى گازي، انكارا، حادجەتتەپە ۋنيۆەرسيتتەرىنەن كەلگەندەر كوپتەپ كەزدەسەدى. قازىر ءال-فارابي ورتالىعىن اشقاننان كەيىن بايلانىستى جانداندىرىپ جاتىرمىز. جازعى مەكتەپكە 20 شاقتى ستۋدەنتتى جىبەرۋدى جوسپارلاپ قويدىق. جالپى ورتالىق اشىلعالى قازاقستاننان كەلگەن بىلىمگەرلەر سانى دا ءبىرشاما ارتتى. بۇل جاعىنان قازاقستان تاراپى بەلسەندى.
وتكەندە اقتوبە قالاسىنىڭ ق.جۇبانوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنەن دە كەلدى. نەگىزى كەلىسىمشارت جاساسقان قازاقستاندىق وقۋ ورىندارى كوپ ەمەس.
— دەگەنمەن تۇركىتانۋشىلاردى دايىندايتىن بولعاندىقتان بايلانىس قاجەت سياقتى…
— ارينە، قاجەت. مۇندا سونىمەن قاتار تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تىلىمەن قاتار ءسىبىر تىلدەرى دە وقىتىلادى. جوعالىپ بارا جاتقان حاكاس، شورى، تۋۆا سىندى ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ءتىلى بار. ولار تەك ەكى ارالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، تۇركياداعى تۇرىكشەنىڭ تابيعاتىن جەتىك تانۋ، ءبىلۋ ءۇشىن، سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن دە قاراستىرىلادى.
— قازاقستاندا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەردىم دەپ قالدىڭىز. مۇندا دا مۇعالىمسىز. ايتىڭىزشى، ەكى ەل ستۋدەنتتەرىنىڭ بىلىمگە دەگەن، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىندا ۇقساستىق نە ايىرماشىلىق قانداي؟
— قازاقستان مەن تۇركيا تۇپكى تاريحى ءبىر، تۇبىندە ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارى بولعانىمەن، ۇزاق جىلدار بويى ەكى بولەك جۇيەدە ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر. سوندىقتان مىنەز-قۇلىقتارىندا، داستۇرىندە، وقۋ جۇيەسىندە ايىرماشىلىقتار بار. ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا دەگەن، ومىرگە، داستۇرگە، دىنگە دەگەن كوزقاراستارى تۇپ-تۋرا قازاقتاردىكىندەي بولمايدى. قازاقستان، ءوزىڭىز بىلەسىز، ۇزاق ۋاقىت كەڭەستىك جۇيەدە بولدى. ودان بۇرىن ەسكى تۇركىستان ءداۋىرى، شاعاتاي، التىن وردا ءداۋىرى كەزىنەن باستاپ ءبىز بولەك مەملەكەت بولىپ، ءوز ءداستۇرىمىز قالىپتاستى.
باستى ايىرماشىلىق – ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەردىڭ 90 پايىزدان استامى ەكى ءتىلدى. قازاق جانە ورىس تىلىندە قاتار سويلەيدى. اۋىل بالالارى دا ءبىر جىل ىشىندە ورىس ءتىلىن مەڭگەرىپ الادى. ال مۇندا – ءبىر ءتىلدى ستۋدەنتتەر. سوناۋ وسمان داۋىرىنەن بەرى تەك تۇرىك تىلىندە سويلەپ كەلگەندىكتەن، تۋىسقان تىلدەر بولسا دا – قازاق، وزبەك، قىرعىز تىلدەرىن مەڭگەرىپ كەتۋى ءبىراز قيىندىق تۋعىزادى. قازاقستاننان كەلگەن بالالاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ءۇش اي ىشىندە تۇرىكشەنى ۇيرەنىپ كەتەدى. ويتكەنى بۇل اتاتۇرىك زامانىندا رەفورمالانعان، قولدانۋعا وڭايلاندىرىلعان ءتىل. ۇقساستىقتارى – ەكى ەلدىڭ ستۋدەنتتەرى دە بىلىمگە قۇشتار. ۇيرەنۋگە، بىلۋگە تالپىنىستارى جوعارى.
مۇندا دا ءبارى بىردەي ءدىندار، ءدىن جولىنا تۇسكەن دەي المايمىن. بىرەۋدى كۇشتەپ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداتتىرۋ، كۇشتەپ بەت-اۋىزىن بۇركەۋ دەگەن نارسە جوق. مىسالى، قازاقستاندا قارا كيىنگەندەر، تۇمشالانعاندار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ءبارى سانالى تۇردە دەپ ويلامايمىن. تۇرىكتەر بۇل نارسەگە سانالى تۇردە كەلەدى. ويتكەنى ولار كىشكەنتايىنان وتباسىندا ءدىننىڭ جولى، ءرولى دەگەن دۇنيەلەردى ءبىلىپ وسەدى. سوندىقتان كوزسىز ۇرىنا بەرمەيدى.
— بولاشاقتا قازاقستانعا ورالاسىز با، الدە وسىنداعى قىزمەتىڭىزدى جالعاستىرا بەرەسىز بە؟
— بىرنەشە جىلدان بەرى شەتەلدە جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. 2010-2012 جىلدار ارالىعىندا امەريكادا قىزمەت ەتتىم. تۇركولوگيانى زەرتتەپ، كوپتەگەن ەلدى ارالادىم. قاي ەلگە بارسام دا ءوزىمدى الدىمەن قازاقستاننىڭ، ودان سوڭ ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە تانىتامىن. ال مۇندا قانشا ۋاقىت قىزمەت ەتەتىنىم –شىعارماشىلىققا، جۇمىسقا بايلانىستى. الدىمەن ءال-فارابي مەن ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جولعا قويىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ناسيحاتىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. مەن قاي جەرگە بارسام دا قازاق ءتىلىن وقىتامىن. شەتەلدە ءجۇرۋ، سونىڭ ىشىندە دۇرىس ءجۇرۋ، دۇرىس سويلەپ، ادامگەرشىلىكتى جوعالتپاۋ – وتە جاۋاپتى نارسە. ويتكەنى قازاق حالقىن بىلمەيتىندەر ونى سەنىڭ بولمىسىڭ ارقىلى ەلەستەتىپ، سەن ارقىلى تانيدى. سوندىقتان قازاقتاردى جاقسى جاعىنان كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ قويدىم.
— وتباسىڭىزدان جىراقتا جۇرگەن قيىن ەمەس پە؟
— جوق، ءجيى كورىسىپ تۇرامىز. ولار دا كەلەدى، مەن دە قازاقستانعا بارىپ تۇرامىن. بيىل ۇلىم كوللەدجدى ءتامامدايدى. بالكىم وسىندا كەلىپ وقۋىن جالعاستىراتىن شىعار. جولداسىم دا ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ەتەدى. ونىڭ دا جاۋاپتى مىندەتتەرى بار. ونىڭ قازاقستاندا، مەنىڭ وسىندا اتقارىپ جاتقان ميسسيامىز بار.
— اڭگىمەڭىزگە راقمەت. ىسىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىز!
اڭگىمەلەسكەن تەڭگە بەكمۇرزاەۆا،
http://7292info.kz
