قازاقتىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، شىعىستانۋشى، ادەبيەتتانۋشى، ونەرتانۋشى، تاريحشى عالىم، اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز.
الكەي حاكانۇلى مارعۇلان 1904 جىلى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. «ۆيكيپەديا» ونلاين-ەنتسيكلوپەدياسىندا مىناداي مالىمەتتەر بەرىلگەن:
– …الكەي مارعۇلان ابىلاي حاننىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ولجاباي باتىردىڭشوبەرەسى. ونىڭ اكەسى حاكان مەن اناسى ءنۇريلا ءوز ۋاقىتىنىڭ كوزى اشىقادامدارى بولعان. سول داۋىردەگى قازاق دالاسىنداعى اقىندار مەن جىراۋلاربۇل شاڭىراقتا ءجيى باس قوساتىن بولعان, حاكان مەن ءنۇريلانىڭ شاڭىراعىنداابايدىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ, جاياۋ مۇسا مەن اقان سەرىنىڭ, تاتتىمبەتتىڭشىعارمالارى ورىندالعان.
اۋىل مەكتەبىندە, ودان كەيىن ءۇش جىلدىق ورىس مەكتەبىندە وقىعان الكەيدىڭبوزبالا شاعى قازان توڭكەرىسىنە تاپ كەلەدى. 1919 جىلى مۇعالىمدەر كۋرسىناوقۋعا تۇسكەن ول ءبىر جىل وقىپ, تۋعان اۋىلىندا مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيباستايدى. 1920 جىلى تانىمال فولكلورشى ءا.ديۆاەۆ قازاق كەڭەسفولكلورىن زەرتتەۋ ماقساتىندا جەتىسۋعا جانە سىرداريا وزەنىنە عىلىميەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرادى. سول ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا الكەي دەبولادى. ءوز بىلىمىنە قاناعاتتانباعان الكەي 1921 جىلى سەمەي پەداگوگيكالىقتەحنيكۋمىنا وقۋعا تۇسەدى. سول زامانداعى العاشقى ورتا وقۋ ورنىنىڭديرەكتورى الكەيدىڭ ناعاشى اتاسى ابىكەي ساتباەۆ (الاشوردانىڭ مۇشەسى) بولعان. وسى تەحنيكۋمدا بولاشاق اكادەميك جانە گەولوگ قانىش ساتباەۆ پەنجازۋشى–دراماتۋرگ مۇحتار اۋەزوۆ تە وقىعان. 1928 جىلى مۇحتار الكەيدىوزىمەن بىرگە لەنينگرادتا وقۋعا شاقىرعان. ول زاماندا جاقسى وقيتىنستۋدەنتتەردىڭ بىرنەشە وقۋ ورنىندا قاتار وقۋىنا رۇقسات ەتىلگەن. الكەيمارعۇلان وسى مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانىپ, ءۇش جوعارعى وقۋ ورنىندا, اتاپايتقاندا, شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا, ماتەريالدىق مادەنيەت ينستيتۋتىندا(كەيىننەن ارحەولوگيا ينستيتۋتى دەپ اتالعان) جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنداقاتار وقىعان. ءا.مارعۇلان ۆ.بارتولد, س.ولدەنبۋرگ, ي.كراچكوۆسكي, ا.سامويلوۆيچ سىندى ۇلى ورىس وريەنتاليستەرىنەن ءدارىس العان.
لەنينگرادتا وقي ءجۇرىپ جاس عالىم ايگىلى الەكساندر زاتاەۆيچپەن تانىسقان. جازعى دەمالىس كەزىندە زاتاەۆيچپەن بىرگە تۋعان جەرىنە كەلىپ, حالىق اندەرىنجازا باستاعان. 1929 جىلى وقۋىن ءبىتىرىپ, 1930 جىلى اعارتۋ سالاسىنداعىەڭبەك جولىن باستاعان. كسرو عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ماتەريالدىقمادەنيەت تاريحى مەملەكەتتىك اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتى بولعان. ستاليندىكرەپرەسسيا الكەي مارعۇلاندى دا اينالىپ وتپەگەن, 1934 جىلى قۋدالانىپ, باسى ارەڭ امان قالعان. كەيىننەن اسپيرانتۋراعا قايتا قابىلدانىپ, كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان.
سول ساتتەن باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن الكەي حاكانۇلى مارعۇلان قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا، ءوسىپ-وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان. كلاسسيكالىق تەرەڭ ءبىلىمنىڭ يەسى رەسەيدىڭ، تاشكەنتتىڭ ارحيۆتەرىندە وتىرىپ، قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اقتارعان. الكەي مارعۇلاننىڭ ءارحيۆى وتە باي ەكەنى بەلگىلى. ءتىپتى، اشىلماعان قۇپياسى دا از ەمەس دەسەدى بىلەتىندەر. «پالەن جىلعا دەيىن اشۋعا بولمايدى» دەگەن بۋمالارى دا بار كورىنەدى. بۇل اكادەميكتىڭ ارحيۆىنە قاتىستى كوپ اڭىزدىڭ ءبىرى. ول كىسىنىڭ ءارحيۆىن اقتارۋعا قۇشتار جاس عالىمداردىڭ از بولمايتىنى دا سودان بولسا كەرەك. عالىمنىڭ ارحيۆىنە اڭسارى اۋعان تاريحشىلار قاتارىندا راشيت ورازوۆ تا بار. «الكەي مارعۇلاننىڭ ارحيۆىمەن تانىسۋعا قاتتى قىزىعۋشىلىعىم بولعان ەدى، – دەيدى ر.ورازوۆ. – بۇل كىسى ءسىبىردىڭ، تاشكەنتتىڭ ارحيۆتەرىندە كوپ وتىرعان. وتە كوپ قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن العان. ءسىبىردىڭ ارحيۆىندە وتىرىپ، شوقان تاقىرىبىن زەرتتەگەن. قازاق حاندارى تۋرالى دا ءبىزدىڭ قولىمىزدا جوق كوپتەگەن تىڭ دۇنيەلەر بار بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىن. رەسەيگە جەر اۋدارىلعاندار تۋرالى تىڭ مالىمەتتەر از بولماسا كەرەك. بىراق، كەڭەستىك يدەولوگياعا بايلانىستى قولدا بار دۇنيەسىنىڭ بارلىعىن بىردەي جاريالاي الماعان. وسى تىڭ دەرەكتەر بۇگىنگى كۇنى اشىلۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن. ءارحيۆىن قاراۋ ءۇشىن قىزى، مۇراگەرى دانەل الكەيقىزىمەن سويلەسكەن ەدىم. ەگەر تىڭ دۇنيەلەر تابىلىپ جاتسا، ول كىسىنى سواۆتور ەتىپ قوسۋعا دا قارسى ەمەسپىن. بىراق، ول كىسى رۇقسات ەتپەدى. بىلتىر ون تومدىعى شىقتى، تۇساۋكەسەر راسىمىنە قاتىستىق. ەڭبەكتەرىن اقتارىپ شىقتىم، ايتارلىقتاي تىڭ دۇنيە بايقامادىم. بارلىعى دا بۇرىن ايتىلىپ، جاريالانىپ جۇرگەن دۇنيەلەر. ءبىزدىڭ الماتىداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتتا دا الكەي مارعۇلاننىڭ مۇراسى اسا كوپ ەمەس، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. ون تومدىق شىققاننان كەيىن دانەل مارعۇلانقىزى اكادەميك مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگىن پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تاپسىرعان ەكەن، الايدا، وندا دا بۇرىن جاريالانباعان تىڭ دەرەكتەر جوق سياقتى».
تاريحشى عالىم مارعۇلان مۇراسىنىڭ اشىلماعان سىرى ءالى دە كوپ دەپ ويلايدى. جاريالانباعان، تىڭ دۇنيەلەردىڭ از ەمەس ەكەنىن سەزەدى.
الكەي مارعۇلان مۇراسىنا قىزىعۋشىلىق ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار اراسىندا دا جوعارى. ماسەلەن، ارمان ابىكەي ەسىمدى ازامات وتكەن جىلى عانا «الكەي مارعۇلان ەڭبەكتەرىندەگى ساباقتاستىق ماسەلەسى» دەگەن تاقىرىپتا ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا جازىپ، قورعاعان.
«2010, 2011 جىلدارى الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتقا ارنايى بارىپ، ماتەريال ىزدەدىم. الكەي مارعۇلاننىڭ مۇراسىنا قاتىستى ماردىمدى ەشتەڭە تاپپادىم، – دەيدى ارمان. – ءارحيۆى قىزىنىڭ قولىندا ەكەن، ول كىسىگە دە باردىم. بىراق، ءارحيۆىن اقتارۋعا رۇقسات بەرگەن جوق، تەك بيبليوگرافيالىق ەڭبەكپەن تانىستىم. ول كەزدە ون ءتورت تومدىعى تۇتاس شىعىپ بىتپەگەن ەدى، جەتى تومى جارىق كورىپ ۇلگەرگەن. سوعان سۇيەندىم، الكەي مارعۇلان تۋرالى ەستەلىكتەرگە سۇيەندىم».
الكەي مارعۇلاننىڭ كوزىن كورگەن، عىلىممەن ءبىر ساپتا تۇرىپ اينالىسقان عالىمدار از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – سامات وتەنياز. شوقان ءۋاليحانوۆ، شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم تۋرالى كىتاپ جازعان س.وتەنياز ءال-اعانىڭ ارحيۆىندە جاريالانباعان، تىڭ دۇنيەلەر بار ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.
«شىقپاعان ەڭبەكتەرى بار، وتە كوپ. كەڭەستىك يدەولوگيا بىلگەنىنىڭ بارلىعىن بىردەي جاريالاۋعا مۇرشا بەرگەن جوق»، – دەگەن سامات وتەنياز كەلەشەكتە بۇل تۋرالى كەڭىرەك اڭگىمەلەپ بەرۋگە ۋادە بەردى.
ستاليندىك رەپرەسسيا الكەي مارعۇلاندى دا اينالىپ وتپەگەنىن ەسكەرسەك، ايتىلماعان سىر، اشىلماعان قۇپيانىڭ كوپ ەكەندىگىنە تاعى دا كوز جەتكىزە تۇسەمىز. 2007 جىلى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى شىعارعان «كوركەمسۋرەتتى قازاقستان تاريحىنىڭ» ءتورتىنشى تومىندا مىناداي جولدار بار:
– …كسرو باسشىلىعى قابىلداعان مادەني قۇرىلىس مىندەتتەرى قانداي دا بولماسىن عىلىمي ەركىن ويلاۋ ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويدى. قازاقستان كپ وك پلەنۋمىنىڭ (1947, ناۋرىز) قاۋلىسى تومەنگى پارتيا كوميتەتتەرىنە «تاريحتا، ادەبيەت پەن ونەردە ورىن العان ساياسي قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋشىلىقتارعا قارسى بولشەۆيكتىك سىندى كەڭ ورىستەتىپ، يدەولوگيالىق ماسەلەلەر جونىندەگى بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ…» مىندەتتەرىن قويدى. سونىڭ سالدارىنان تاعى دا «دۇشپاندار» ىزدەۋ ناۋقانى باستالدى.
«قازاق سسر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى اينالىمنان شىعارىلىپ ورتەلدى، «اباي مەكتەبى دەپ اتالاتىننىڭ عىلىمعا جات بۋرجۋازيالىق-وبەكتيۆيستىك تۇجىرىمدارى» اشكەرەلەندى. حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي ەسىمىنە قاۋىپ ءتوندى، تەك سول كەزەڭدەگى قازاق ينتەلليگەنتتەرىنىڭ قاجىرلى قيمىلدارى عانا بۇل سۇمدىقتان اقىن ابىرويىن اراشالاپ قالا الدى. قازاقتىڭ «ەر سايىن»، «ەدىگە»، «وراق پەن ماماي»، «شورا باتىر» سياقتى كوپتەگەن باتىرلىق ەپوستارىن باسپادان شىعارۋعا تىيىم سالىندى. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ بارشا شىعارمالارىنا اكىمشىلىك باقىلاۋ قويىلدى…
قازاقستان ك(ب)پ وك-ءنىڭ «قازاق كسر-ءى عىلىم اكادەمياسى مەن ءتىل ينستيتۋتىنىڭ جۇمىستارىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىندا ە.ىسمايىلوۆ، م.اۋەزوۆ، ق.مۇحامەتجانوۆ، ق.جۇماليەۆ، س.مۇقانوۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن عالىمدارعا ۇلتشىل جانە ونى «سىرتقا تاراتۋشىلار» دەگەن ايىپ تاعىلدى. رەسپۋبليكانىڭ اسا كورنەكتى تاريحشىسى الكەي مارعۇلاننىڭ كوزقاراستارى بەيعىلىمي دەپ جاريالاندى.
وسىنداي سۇراپىل ساتتەردە شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ، قولدا بار دۇنيەنىڭ ءبارىن جاريالاۋ باسىن سانالى تۇردە قاتەرگە تىككەنمەن تەڭ بولار ەدى. بولاشاققا باعدار جاساعان الكەي مارعۇلان مۇنى بىلمەدى دەي المايمىز. يدەولوگيانىڭ سۇزگىسىنە قۇربان بولعان نەمەسە سول سۇزگىگە تۇسپەستەن، تاسادا تىعىلىپ جاتقان تىڭ دۇنيەلەر كوپ دەگەندى نىق سەنىممەن ايتاتىنىمىز دا سودان.
الكەي مارعۇلان قالدىرعان ولمەس مۇرا، وشپەس ميراس كۇللى قازاق حالقىنا تيەسىلى دەسەك تە، زاڭ جۇزىندە عالىم مۇراسىنىڭ بىردەن-ءبىر يەگەرى ول كىسىنىڭ پەرزەنتى، قىزى دانەل مارعۇلان. بىز دانەل الكەيقىزىنا دا تەلەفون ارقىلى حابارلاسقان ەدىك. ون ءتورت تومدىقتىڭ شىققانىن ايتا كەلىپ، د.مارعۇلان بىلاي دەدى: «اكەم دۇنيە سالعاننان كەيىن ارحيۆتەردەن حابارلاسىپ، مۇراسىن سۇراۋشىلار كوپ بولدى. بىراق، مەن جاريالانعانعا دەيىن ەشبىر قۇجاتتى بەرە المايتىنىمدى ايتتىم. بىلتىرعى ون ءتورت تومدىقتا ءبىراز ماتەريالدار بار. جاريالانباعان، تىڭ دۇنيەلەرى دە جەتەرلىك. توپشىلاۋىمشا، ءالى ءۇش كىتاپقا جەتەتىن ماتەريال بار، ولار نەگىزىنەن بۇرىن جاريالانباعان دۇنيەلەر. بىلتىر الماتىداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتقا ءبىراز دۇنيەسىن وتكىزدىم. جۇرتتىڭ اقىل ايتۋىمەن استاناعا دا جىبەردىم. پاۆلودار ۋنيۆەرسيتەتىنە شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى دەرەكتەرىن تاپسىرعان ەدىم، ولار سونىڭ نەگىزىندە ەكى كىتاپ شىعاردى. كەلەشەكتە دە ءبىراز دۇنيەلەرى جارىق كورەدى».
دانەل مارعۇلان ايتىپ وتىرعان عالىم مۇراسىنىڭ ءبىر پاراسى بۇگىندە استاناداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا. ورتالىقتىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى كۇلنازيا امانجولوۆانىڭ جازۋىنا قاراعاندا، الكەي حاكانۇلى مارعۇلاننىڭ مەموريالدىق كىتاپحاناسى كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. «عىلىمي ورتالىققا الكەي مارعۇلاننىڭ ارحيۆىنەن بەرىلگەن ءاربىر ماتەريالدىڭ تاريحى بار جانە ولاردىڭ ارقايسىسى بولاشاقتاعى ۇلكەن زەرتتەۋلەردىڭ باستاۋى. سونىڭ ىشىندە عالىمنىڭ جەكە كىتاپحاناسى دا بار. وندا ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، شىعىستانۋ، تاريح، ونەرتانۋ سالالارىنا قاتىستى قازاق، ورىس، نەمىس، اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىندەگى ەڭبەكتەر بار. كەيبىرىندە اۆتورلاردىڭ قولتاڭباسى قويىلعان. عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىنىڭ كارتالارى مەن قولجازبالارى دا جەتەرلىك»، – دەپ جازادى ك.امانجولوۆا «بيبليوتەچنوە دەلو» جۋرنالىنا بەرگەن عىلىمي ماقالاسىندا.
الكەي مارعۇلاننىڭ مۇراسىن زەرتتەۋمەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى دا اينالىسادى. ونىڭ قۇرامىندا «مارعۇلانتانۋ» اتتى ارنايى ءبولىم دە بولعان. ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى راحىم اعىبايۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سوڭعى جىلدارى قارجىلىق جاعدايعا بايلانىستى ءبولىم جابىلىپ قالعان ەكەن. «قازىرگى كەزدە ءبىز وسى ءبولىمدى قايتادان اشۋ ءىسىن قولعا الىپ وتىرمىز. «الكەي مارعۇلاننىڭ عىلىمي مۇراسى» دەگەن ارنايى تاقىرىپ الدىق. بۇل تاقىرىپپەن سەرىك اجىعالي، مارۆان حاميتوۆا سىندى تاريحشىلار مەن عالىمنىڭ قىزى دانەل الكەيقىزى اينالىسپاق»، – دەدى راحىم اعىبايۇلى. ياعني، الكەي مارعۇلاننىڭ مۇراسى ىزدەۋسىز، سۇراۋسىز ەمەس دەۋگە تولىق نەگىز بار. الايدا «پالەن جىلعا دەيىن اشۋعا بولمايدى» دەگەن قۇپيا ءارحيۆى جونىندە ادەمى اڭىزدى دا جوققا شىعارعىمىز كەلمەيدى. ءتىپتى ونداي ارحيۆ جوق بولعان كۇننىڭ وزىندە بۇل اڭىز ۇلى عالىم تۇلعاسىن بيىكتەتە تۇسەرى حاق.
دەگەن ەكەن…
سوڭعى جاڭالىق
تاريح سالاسىنىڭ عالىمى بەك سۇلەيمەنوۆپەن الەكەڭ (الكەي مارعۇلان) كورشى تۇرىپتى. بەس-ون كۇندە ءبىر رەت الەكەڭ، بەكتى شاقىرىپ الىپ، جايۋلى داستارقان باسىندا:
– ال، بەك، جەردىڭ بەتى، ايدىڭ ءجۇزى، كۇننىڭ كوزىندە نەندەي جاڭالىق بولىپ جاتىر، سويلەي وتىر، – دەيدى ەكەن.
بۇل وقيعا بىرنەشە رەت قايتالانعان سوڭ، عىلىممەن شۇقشيا اينالىساتىن الەكەڭنىڭ كۇندەلىكتى ءباسپاسوزدى قاراپ وتىرۋعا ۋاقىتىنىڭ بولا بەرمەيتىنىن تۇسىنگەن بەك سۇلەيمەنوۆ، مۇنان كەيىن سوڭعى جاڭالىقتاردى شولا اڭگىمەلەپ بەرۋدى ادەتىنە اينالدىرعان ەكەن.
بىلگەن سويلەيدى
ءبىر عالىم ءوزىنىڭ دوكتورلىق ەڭبەگىن قورعاپ جاتسا كەرەك. داۋلى پىكىرلەر تۋىنداپ، اكادەميك الكەي مارعۇلان ەكى-ءۇش رەت شىعىپ سويلەپتى. سوندا ويناي بەرەتىن بىرەۋ:
– الەكە، بۇگىن كوپ سويلەپ كەتتىڭىز عوي، – دەيدى. بۇعان الەكەڭ:
– كىسى نە نارسە تۋرالى بىردەڭە بىلگەن سوڭ سويلەيدى عوي، بىلمەسە نەسىن سويلەسىن، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
دەرەك پەن دايەك:
ءا.مارعۇلان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1946); قازاق كسر عا اكادەميگى (1958); پروفەسسور (1960); قازاق كسر عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر (1961).
بەعازى-ءداندىباي مادەنيەت اشۋشى.
• 1991 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى ارحەولوگيالىق ورتالىعىنىڭ نەگىزىندە جەكە-دارا ارحەولوگيا ينستيتۋتى قۇرىلعان. وعان عالىم الكەي مارعۇلان ەسىمى بەرىلگەن.
الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋ جانە ۇيلەستىرۋ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ينستيتۋتتىڭ قۇرامىندا التى ءبولىم جانە ەكى توپ بار.
• عالىمنىڭ 100 جىلدىڭ مەرەيتويى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالىپ وتكەن.
• پاۆلوداردا، استانادا جانە ەكىباستۇز قالاسىندا الكەي مارعۇلان اتىنداعى كوشەلەر بار. ءا.مارعۇلان اتىنداعى حالىقارالىق قور جۇمىس ىستەيدى.
جۇلدىز ءابدىلدا،
zhasorken.kz
