مىڭ بولمە مەن ءبىر عانا بولمە حيكاياسى
(جاڭا مينيستر اسقار قۋانىشۇلى باۋىرىمىزدىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا»)
كەشە تۇركيانىڭ اتاتۇرك اتىنداعى مادەنيەت، ءتىل جانە تاريح اكادەمياسى (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu) ۇيىمداستىرعان جيىندا بايانداما جاسادىق. (اكادەميا اتاۋىنىڭ قۇرامىنداعى «ۋüksek» دەگەن ءسوزدىڭ «ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى مارتەبە» دەگەندى بىلدىرەتىنىن ايتا كەتەيىك). باسقوسۋعا وزبەكستان، قازاقستان جانە قىرعىزستان مەملەكەتتەرىنەن ءۇش پروفەسسور عانا شاقىرىلدى. Yش-اق بايانداما جاسالدى. ءار باياندامانىڭ رەگلامەنتى — ءبىر ساعاتتان. ءار باياندامادان كەيىن، كەمىندە، ءبىر ساعاتتاي سۇراق-جاۋاپ تۇرىندە پىكىر الىسۋ بولدى. ودان كەيىن ءار بايانداما 2-3 ساعات تالقىلانىپ، تۇجىرىم جاسالدى.
جيىن ەكى كۇنگە سوزىلدى. قاتىسۋشىلارى — ءتىل، ادەبيەت، تاريح، ءپالساپا، ارحەولوگيا، ساياساتتانۋ، ونەر، گەوگرافيا، ەكونوميكا، مادەنيەت، پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، ەتنوگرافيا، انتروپولوگيا، كومپيۋتەر عىلىمى جانە ت.ب. سالالارداعى تۇرىك عىلىمي مەكەمەلەرىنىڭ جەتەكشىلەرى، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى.
اڭگىمە عىلىم جونىندە ءوربىدى.
بىزگە قويىلعان سۇراقتار، نەگىزىنەن، مىناداي باعىتتا بولدى:
* باسقا ەلدەردە مەملەكەتتىڭ عىلىمدى باسقاراتىن باستى تەتىگى بولىپ سانالاتىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندا عانا قوعامدىق بىرلەستىككە اينالدىرىلۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
* باسقا ەلدەر اكادەميالىق عىلىمي جۇيەنى بۇكىل عىلىم سالالارىن ۇيلەستىرۋ مەن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانسا، نەگە سىزدەردە، كەرىسىنشە، اكادەميالىق مارتەبە ينجەنەرلىك، پەداگوگيكالىق، اۋىل شارۋاشىلىق، جاراتىلىستانۋ، الەۋمەتتىك، مەديتسينالىق، اسكەري عىلىمدار، مەملەكەت باسقارۋ سەكىلدى بىرنەشە مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس اكادەميالارعا بەرىلدى؟
* سايتىنان بايقاعانىمىزداي، ءبىلىم مينيسترلىگىنە عىلىمي مەكەمەلەردىڭ تەك ءبىر بولىگى عانا جاتاتىن كورىنەدى… سوندا مەملەكەت عىلىمدى تۇتاس جانە جەكە-جەكە باعىتتارى بويىنشا قالاي جوسپارلاپ، باقىلايدى، زەرتتەپ، ساراپتايدى؟ القالى باسقوسۋعا قاتىسقان عالىمدار ەلىمىزدەگى سوڭعى وقيعالارعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، شىنايى جاناشىرلىق تانىتىپ، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ەندى قايتالانباۋىنا نيەتتەستىگىن ءبىلدىردى.
جيىندا: «قازىرگى كەزدە قارجىلىق، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا باسا نازار اۋدارىلۋدا. ول تۇسىنىكتى دە. الايدا، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، سوڭعى جىلدارداعى قازاقستاننىڭ ەڭ اۋىر شىعىنى — عىلىمدى السىرەتكەنى جانە عىلىمي اكادەميالىق جۇيەنى جويا جازداعانى بولىپ وتىر. ويتكەنى دامىعان عىلىمسىز مادەنيەتتى وركەندەتۋ، ەكونوميكا مەن قارجىلىق جۇيەنى، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، ساياساتي تۇراقتىلىق ماسەلەسىن شەشۋ دە بوس اۋرەشىلىك» — دەگەن پىكىر ايتىلدى.
تاعى ءبىر اسا قىزىعارلىق جايتپەن بولىسسەم دەيمىن. تۇرىك مەملەكەتى بۇل جيىندى ۇيىمداستىرۋشى اكادەمياعا ارنايى سالىپ جاتقان جاڭا عيماراتتى بيىل بىتىرەدى ەكەن (وزدەرىندە كوپقاباتتى عيمارات بار بولا تۇرا!).
جاڭا كەڭسەلەرىنە اكادەميا باسشىلىعى تىڭ تۇجىرىمدامامەن، سونى كوزقاراسپەن، جۇمىستارىمىزدى تازا اكادەميالىق جۇيەگە تولىق سايكەستەندىرىپ كوشەمىز دەپ شەشىپ وتىر. ياعني وزبەكتەر، ورىستار، ازەربايجاندار، گرۋزيندەر، ۋكرايندار، بەلورۋستار، نەمىستەر، جاپوندار، اعىلشىندار، كورەيلەر سياقتى عىلىمدى قامقورلىققا الۋدى باستى ۇستانىم ەتىپ وتىر. سوندىقتان ءار ەلدەن ءبىر-ءبىر عالىمنان شاقىرىپ كەڭەيتىلگەن اكادەميالىق القالىق جينالىستارىن تاجىريبە الماسۋ باعىتىندا جالعاستىرۋدى جوسپارعا قويعان.
بۇدان كەيىنگى جيىندارعا قىتاي، مالايزيا، كورەيا جانە جاپونيادان عالىمدار شاقىرۋ كوزدەلگەن. سودان سوڭ ەۋروپا مەن امەريكانىڭ تانىمال عالىمدارى تىڭدالادى. بۇنىڭ ءبارى وزىق تاجىريبەنى مەڭگەرۋ جانە باسقالارىنىڭ قاتەلەرىن قايتالاماۋ ماقساتىندا جاسالىپ وتىرعان يگى ءىس ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
جاڭا عيمارات جۇلدىز پىشىنىندە بولادى ەكەن. جۇمىس بولمەلەرىنىڭ كولەمى 100 مىڭ ء(جۇز مىڭ!) شارشى مەتردەن استام. 4 قاباتى جەر استىندا (ارحيۆ، قويما جانە ت.ب.), 4 قاباتى جەر ۇستىندە بولادى. ۇلكەن كىتاپحانا، كەڭ، تولىق جابدىقتالعان كەڭسەلەر دە جەتەرلىك...
…تۇرىك ەلىنىڭ ءبىر عانا عىلىمي ۇيىمىنىڭ ەنشىسىنە كولەمى مىڭ بولمە بولاتىن عيمارات بۇيىرىپ جاتقاندا ءوز ەلىمىزدە بولىپ جاتقان كەيبىر جايتتاردى ايتۋعا، ءتىپتى، قورلانادى ەكەنسىڭ.
ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن. مەن شەتەلدە جۇرگەندە «الماتىدا اسسامبلەيا ورنالاسقان ۇيدەن اكادەميكتەر ءابدۋالى قايدار مەن ومىرزاق ايتبايۇلى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ەل يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس جاساعان ءبىر عانا بولمە «ماڭدايىمىزعا سىيماي»، «بوساتىڭىز!» دەپ جاتىر» دەگەن حابار الدىم.
«اينالايىندار-اۋ، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسشىلىعى استاناعا كوشىرىلدى، سول جاقتان ولارعا جاڭا ورىن بەرىلىپ جاتىر. قوعامدى قۇرعان اكادەميكتەردىڭ كيەلى ورنىن زاڭدى مۇراگەرى بولىپ سانالاتىن «حالىقارالىق «Qazaq tili» اكادەمياسى» تۇراقتى تۇردە قاراپ تۇرۋعا، ۇزدىكسىز جينالىستار، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي-قوعامدىق الاڭ رەتىندەگى قىزمەتىن جالعاستىرۋعا كەلىسىمىن بەرىپ وتىر. بىزگە قوعامنىڭ باسشىسى بەرىك ابدىعاليۇلى: «سىزدەر بىزگە كەرەكسىزدەر، بىرگە جۇمىس ىستەيمىز. اكادەميا باسشىسى قوعامنىڭ تورالقا مۇشەسى، ال ەرەكەڭنىڭ (ياعني مەنىڭ) ورىنباسارى بيجومارت قاپالبەك – مەنىڭ كەڭەسشىم» دەسە دە، بۇعان اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى (جاڭا مينيستر اسقار قۋانىشۇلى باۋىرىمىزدىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا») رۇقسات بەرمەي جاتىر دەيدى «دوستىق ءۇيىنىڭ» باسشىلارى.
امال نەشىك، اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى ءوز اقشاسىنا كەزىندە ساتىپ العان كابينەت جيھازدارىن، ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ قولجازبالارىن، كىتاپتارىن جانە (ەڭ ماڭىزدىسى!) ءبىزدىڭ بويتۇمارىمىزعا اينالعان، ومەكەڭ ماڭگى ساپارىنا اتتانعانشا قولىنان ءبىر تاستاماعان سىرلاس جان دوسى – قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن — وسىلاردىڭ ءبارىن بولمەدەن شىعارىپ، بوساتۋىمىز كەرەك بولىپ تۇر...
ارۋاقتان قورىقپايتىندار بۇكىل سانالى عۇمىرلارىن قازاق ءتىلى ءۇشىن، قازاق ءتىل عىلىمى ءۇشىن سارپ ەتكەن قوس اكادەميكتىڭ مۇراسىن الماتىعا سىيعىزار ەمەس. ەندى، ومەكەڭنىڭ بالالارى مەن ىنىلەرى، جاقىن شاكىرتتەرىنە: «مىنا قۇندى دۇنيەنى سىزدەر عانا الىپ كەتۋگە قۇقىلىسىز. ونى ۇيلەرىڭىزدە ساقتايسىز با، ەلگە، كيەلى تۇركىستاندا اشىلعالى جاتقان مۋزەيگە جولدايسىز با، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر» دەۋدەن باسقا امالىمىز قالماي وتىر...
«ءبىر عانا بولمەدە نە تۇر؟!» دەيتىندەر بار، ارينە. الايدا، ماسەلە تەرەڭدە جاتىر. بۇل شەشىم – اسسامبلەيادا وزگە ۇلتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى تەگىن وقىتىپ وتىرعانداردى، قازاق ءتىلىن قازاقتىڭ جەرىندە ءوز ۇيىنەن قۋ دەپ ەسەپتەيمىز!
اللا قالاسا، ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى ەلگە ورالامىز. جاعدايدىڭ اۋجايىن انىقتاپ، ماسەلەنى تورالقا ماجىلىسىندە قاراستىرامىز…مەملەكەت باسشىسى جاريا ەتكەن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» ۇران سوزدەرگە ەمەس، قاراپايىم ناقتى ىستەردىڭ ورىندالۋىنا كوڭىل بولەتىنىنە بەك سەنىمدىمىز!
ەردەن قاجىبەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
