مەملەكەتىمىز وركەنيەت كوشىنە بەت بۇرعان تۇستا ءوزىمىزدى وزگەلەرگە تانىستىرۋدىڭ باستى ايقىنداۋىشى – ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارى، ال ءتول تاريحىمىزدىڭ تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن سالاسىنىڭ ءبىرى – جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن زەرتتەيتىن ونوماستيكا سالاسى. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، 2017 جىلى وبلىسىمىزدا كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان بىرقاتار اتاۋلاردى ۇلت مۇددەسىنە ساي وزگەرتتىك، ءسويتىپ، اق جايىقتىڭ ونوماستيكالىق اجارىن ايشىقتاۋدامىز. ويتكەنى تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋ – ەگەمەندىك العان ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى.
مۇنىڭ ايعاعى وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ ۇيعارىمىمەن وتكەن جىلى وبلىس بويىنشا 127 كوشەنىڭ جاڭا كەلبەتكە يە بولۋى. سونىڭ ىشىندە بۇرىنعى يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەسكىرگەن 57 كوشەنىڭ لەنين، ميرنىي، وكتيابرسكايا، كومسومولسكايا، بولنيچنايا، ت.ب. اتاۋلارىن يەمدەنگەن كوشەلەر ءوڭىردىڭ ونوماستيكالىق كەلبەتىن بۇزىپ تۇرسا، بۇگىنگى تاڭدا بۇل كوشە اتاۋلارى ەلىمىزدىڭ تاريحىن قالىپتاستىرۋعا ات سالىسقان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىمەن الماستىرىلدى. ويتكەنى كوشەلەر مەن جەر-سۋ اتاۋلارى – تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى، ۇلتتىق نىشانى، ياعني تاريحىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى بولۋعا ءتيىس. مىسالى، استانا، اتامەكەن، ماڭگىلىك ەل، تاۋەلسىزدىك، دوستىق جانە ت.ب.
جەردىڭ اتى – بۇل بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن اسا قاجەت قۇندىلىق. سوندىقتان ونوماستيكالىق اتاۋلار – ءبىزدىڭ رۋحاني بايلىعىمىز، ەتنيكالىق مادەنيەتىمىز، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى، ولار قوعاممەن بىرگە جاساساتىن ەسكەرتكىش، عاسىردىڭ بىزگە تارتۋ ەتكەن سىيى.
جالپى وبلىسىمىزداعى ۇلتتىق ونوماستيكالىق ساياساتتى نىق ورنىقتىرۋ باعىتىنداعى جۇمىس ءوزىنىڭ جۇيەلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. بىلتىرعى جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا ءبىرتالاي اۋىل-ايماقتارعا ەگەمەندىگىمىزگە ساي اتاۋلار بەرىلىپ، كەيبىر ماعىناسى جويىلعان گەوگرافيالىق وبەكتىلەر مەن كوشەلەردىڭ، ءبىلىم وردالارىنىڭ اتاۋلارى تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي وزگەرتىلدى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭىندا اتقارۋشى جانە وكىلەتتىك بيلىكتىڭ تومەننەن جوعارىعا دەيىنگى مىندەتتەرى ايقىن كورسەتىلگەن. الايدا قاي دەڭگەيگە بولماسىن بيلىك ءوز وكىلەتتىگىن سول اتاۋى وزگەرتىلۋگە ءتيىستى جەرلەردەگى حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ قانا جۇزەگە اسىرادى دەلىنگەن، ياعني وسى شارالاردىڭ باستاۋىندا حالىق تۇر دەگەن ءسوز. وسى ماقساتتا اقجايىق، زەلەنوۆ، كازتالوۆ، شىڭعىرلاۋ اۋداندارىنىڭ بارلىق اۋىلدىق وكرۋگتەرىندە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جينالىستارى وتكىزىلىپ، جەرگىلىكتى حالىق ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى. بايىرعى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن اۋدانداردا ەلدى مەكەن، جەر-سۋ قالا بەردى كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ ماسەلەسى تۇبەگەيلى رەتتەلدى جانە ولاردىڭ شەشىلۋىنە ەش كەدەرگى بولعان دا ەمەس، ويتكەنى ونوماستيكا ماسەلەسى – قوعامنىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى.
وسى ورايدا، 2017 جىلى وبلىسىمىزدىڭ شىڭعىرلاۋ اۋدانىنداعى بەلوگور اۋىلىنا – اقتاۋ، پولتاۆاعا – ارداق، لۋبەنگە – اقشات سياقتى تاريحي اتاۋلارىنىڭ قايتارىلعاندىعىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى.
سونداي-اق ۇلتتىق دەڭگەيدە تانىلعان، مادەنيەت جانە ونەر سالاسىنا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعالارىمىزدى ۇلىقتاۋ ماقساتىندا وبلىستىق مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعىنا قادىر مىرزا ءاليدىڭ، وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا حاديشا بوكەەۆانىڭ، سىرىم اۋداندىق ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانا جۇيەسىنە مۇقادەس ەسلامعاليۇلىنىڭ، ورال قالاسىنىڭ №30 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنە حيۋاز دوسپانوۆانىڭ، جانىبەك اۋدانىنداعى جانىبەك كوللەدجىنە م.ىقسانوۆتىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى.
ونوماستيكانىڭ اۋقىمدى سالاسى – كورنەكى اقپارات ماسەلەسى. كورنەكى اقپاراتتىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا قازىر جارناما – بۇگىنگى ومىرىمىزدەگى باستى تابىس كوزى. كەز كەلگەن كاسىپكەر ءوزىنىڭ شىعارعان ءونىمىن جارنامالاپ، ناسيحاتتاماي، ونى تولىققاندى وتكىزە المايدى. سوندىقتان ۇلتتىق بولمىسقا جات، ءبىزدىڭ ۇلتتىق كەلبەتىمىزگە كەلىڭكىرەمەيتىن دۇنيەلەردەن ارىلۋ ماقساتىندا باسقارمانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جارناما – جاڭالىقتىڭ جارشىسى» اتتى جارناما اگەنتتىكتەرى اراسىندا بايقاۋ وتكىزىلدى. بايقاۋدىڭ ماقساتى مەملەكەتتىك تىلدە جارناما جاسايتىن اگەنتتىكتەرگە قولداۋ كورسەتۋ. وسىلايشا، مەملەكەتتىك ءتىلدى جارناما ءتىلىن قالىپتاستىرۋشى قۇرالعا اينالدىرماقپىز.
جارناما، كورنەكى اقپارات ماسەلەسىن رەتتەۋدى ءبىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىن جانە ءتىل ماسەلەسىنە بەيجاي قارامايتىن قوعامدىق بىرلەستىكتەردى تارتا وتىرىپ، رەتتەۋدى جولعا قويدىق. مىسالى، بيىلعى جىلدىڭ وزىندە جەرگىلىكتى تەلەارنالاردىڭ جۋرناليستەرى جانە وبلىستىق باسىلىمداردىڭ تىلشىلەرى، سونداي-اق «جاڭا تولقىن»، «ەۋرازيا»، «قازاق ءتىلى» قوعامدىق بىرلەستىكتەرى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جىل بويى ءداستۇرلى تۇردە كورنەكى اقپارات ماتىندەرىنە باقىلاۋ رەيدتەرىن جۇرگىزىپ، رەيدتەر ناتيجەسى وبلىستىق تەلەارنادان بەرىلەتىن «ارنايى رەپورتاج»، «مارتەبەلى ءتىل»، «ءتىل – ۇلت ايناسى» اتتى تەلەحابارلار ارقىلى حالىققا ۇسىنىلىپ وتىرادى.
ونوماستيكا ماسەلەسى – ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ رۋحاني كوزى، ەل ەڭسەسىن كوتەرەتىن ساياسي ءمانى بار ماسەلە. وسىعان وراي الەم مويىنداعان مىنا ءبىر قاعيدانى ۇستانۋىمىز قاجەت، ول تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ءتىلى بولۋى ءتيىس دەگەن قاعيدا.ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ سيپاتىن بىلدىرەتىن، ۇلتتىق تاريحىمىزدى ايشىقتايتىن اتاۋلار ارقىلى ۇلتتىق ونوماستيكالىق كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋ.سوندىقتان اقجايىق ءوڭىرىنىڭ ونوماستيكالىق اتاۋلارىن ۇلتتىق مۇددەگە سايكەستەندىرۋ ماقساتىنداعى جۇيەلى جۇمىستار ودان ءارى جالعاساتىن بولادى. ۇلتتىق ونوماستيكانى نىق ورنىقتىرۋ ءۇشىن ءوز ولكەمىزدىڭ اجارىن ايشىقتاندىرا ءتۇسۋ – ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان باستى مىندەت.
وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، بيىل ەلباسى قازاقستان حالقىنا ارناعان ءداستۇرلى جولداۋىندا قازاق ءتىلى سالاسىنىڭ الدىندا تۇرعان كەلەلى مىندەتتەرگە دە توقتالىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ، ورىس مەكتەپتەرىنە ارنالعان قازاق ءتىلى ادىستەمەسىن دايارلاۋ، تەرميندەردى بىرىزدەندىرۋ جانە ت.ب. ماسەلەلەر ايتىلدى.
ەلباسىنىڭ ادامي كاپيتالدى دامىتۋ جونىندەگى ماسەلەسىنە قاتىستى سالا مامانى رەتىندە، مەنىڭ ويىمشا، بىزگە جۇكتەلەتىن نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – باسەكەگە قابىلەتتى، ءۇش ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن بۋىندى تاربيەلەۋ. جاس بۋىنعا مەملەكەتتىك ءتىلدى، ورىس جانە تەحنولوگيا ءتىلى – اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرتۋ، ءورىستىلدى مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، وقىتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ءتيىسپىز.
كەلەسى مىندەت – تەرمينولوگيالىق قوردى رەتتەۋ، بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە المايتىن تەرميندەردى جۇيەلەۋ، ساپاسىز، ءجونسىز تالاپقا ساي كەلمەيتىن اۋدارمالاردان ءتىلىمىزدى تازارتىپ، تەرميندىك جۇيەنى بىرىزدەندىرۋ، ءسويتىپ، قازاق ءتىلىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ. اتالعان ماسەلەلەر ءبىزدىڭ ءتول ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە كوشىرۋ ارقىلى ءبىر ارناعا تۇسەرى ءسوزسىز. قازاق جازۋىن لاتىن قارپىنە كوشىرسەك، الەمدىك قاۋىمداستىققا ەنىپ، حالىقارالىق ستاندارتتىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن بولامىز.
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى تۇجىرىمدامالىق ماقالاسىندا كورسەتىلگەندەي ۇلت ساناسىن جاڭعىرتىپ، ءتول مادەنيەتىمىزگە، ۇلت قۇندىلىقتارىنا بەتبۇرىس جاساۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى. بۇل ورايدا باستى نازار اۋداراتىن ماسەلە – نىساندارعا، كوشەلەرگە، ەلدى مەكەندەرگە اتاۋ بەرۋدە مەملەكەتكە، ۇلتقا ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالارعا عانا باسىمدىق بەرىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرىن ۇلت جادىندا جاڭعىرتۋ. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – اتاۋلاردى وزگەرتۋ ەمەس، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ماڭگىلىك ەل بولاتىن بولساق، ءبىز اۋەلى ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى قايتارىپ، قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. ماڭگىلىك ەلدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جەر-سۋ، ەلدى مەكەندەرگە ءوزىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي اتاۋلارىن قايتارعانىمىز ءجون.
سوندىقتان باتىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى ءمان-ماعىناسى جويىلعان اتاۋلارعا بايىرعى تاريحي اتاۋلارىن قايتارىپ، اتا-بابامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنان حابار بەرەتىن اتاۋلاردىڭ جاھاندانۋ ۇردىسىنە جۇتىلىپ كەتپەۋى ماقساتىندا جۇيەلى جۇمىستاردى جالعاستىرىپ، كوشەلەرگە، ەلدى مەكەندەرگە، فيزيكالىق-گەوگرافيالىق وبەكتىلەرگە اتاۋ بەرۋدە كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، قويىلاتىن اتاۋلاردىڭ ءتيىستى كريتەريلەرگە سايكەس كەلۋىن قاداعالاۋ باعىتىنداعى ىرگەلى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز.
تاريح تاجىريبەسى زەردەلەگەن جانە ولكە تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن اتاۋلار بولماسا، كىسى ەسىمىن بەرۋگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىمىز ابزال. ەندەشە، تاجىريبەلى مامان رەتىندە ونوماستيكا ماسەلەسىنە، ونىڭ ىشىندە اتاۋ بەرۋ ماسەلەسىنە ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان قارايىق دەگىم كەلەدى. ءسوز سوڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ونوماستيكالىق اتاۋلاردى رەتكە كەلتىرۋ جانە تاريحي اتاۋلاردى جاڭعىرتۋ باعىتىنداعى جۇيەلى جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا ءوز جالعاسىن تاۋىپ، وبلىسىمىزدىڭ ونوماستيكالىق كارتاسىن بۇگىنگىدەن دە اجارلاندىرماقپىز. سوندا عانا جولداۋ جۇكتەگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسارىمىز انىق.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ءومىردىڭ قاجەتتىلىگى جانە الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتىلىك، ياعني اقپارات جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا سالالارىنداعى وزىق تەحنولوگيالارعا قول جەتكىزۋ، سونداي-اق ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا جاڭا بەتبۇرىس جاساۋ. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ كەستەسىن جاساقتاپ اتقارىلاتىن ماڭىزدى شارالاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ سالا ماماندارىنا ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەيدى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 23 اقپان كۇنى باتىس قازاقستان وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى حالىقارالىق «مەن قازاقپىن» مەگا جوباسى مەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «لاتىن قارپىنە كوشۋ – رۋحاني جاڭعىرۋ باستاۋى» اتتى وبلىستىق جاستار اكتسياسىن وتكىزدى. اكتسيانىڭ ماقساتى ەلباسى وزگەرىستەر ەنگىزگەن ءالىپبيدىڭ جاڭا نۇسقاسىن، ياعني قازىرگى قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانىپ وتىرعان اتالمىش الىپبيگە قاتىستى ماسەلەدەگى وزەكتى تاقىرىپتاردى تالقىلاپ، ءمانىن اشۋ، لاتىن قارپىنە جۇيەلى تۇردە كوشىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتاۋ بولاتىن.
ويىمدى قورىتىندىلاي كەلە، جولداۋدا اتاپ كورسەتىلگەن ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ءبىزدىڭ ءوز قولىمىزدا ەكەندىگىن جەتكىزگىم كەلەدى. ءوزىنىڭ ءتول تاريحىنا بەت بۇرعان جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا قۋات ەتكەن جاستاردى تاربيەلەپ، ولاردىڭ بىرنەشە ءتىلدى قاتار مەڭگەرۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ، تاريحي ورلەۋگە جول اشۋعا ءتيىسپىز. سوندا عانا، بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىم مەن قازاقستاندىق پاتريوتيزم ءبىزدى ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا الەمىنە جەتەلەيتىنىندىگى ءسوزسىز.
گۇلنار ءالجانوۆا،
باتىس قازاقستان وبلىستىق
تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى
anatili.kazgazeta.kz
