Tarıhı ataý taǵylymy

16.03.2018

2907

Memleketimiz órkenıet kóshine bet burǵan tusta ózimizdi ózgelerge tanystyrýdyń basty aıqyndaýyshy – eldi meken, jer-sý ataýlary, al tól tarıhymyzdyń tereńnen bastaý alatyn salasynyń biri – jer-sý, eldi meken ataýlaryn zertteıtin onomastıka salasy. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasyn basshylyqqa ala otyryp, 2017 jyly oblysymyzda keńestik kezeńnen qalǵan birqatar ataýlardy ult múddesine saı ózgerttik, sóıtip, Aq Jaıyqtyń onomastıkalyq ajaryn aıshyqtaýdamyz. Óıtkeni tarıhı ataýlardy qalpyna keltirý – egemendik alǵan elimizdiń ulttyq ıdeologııasynyń qalyptasýynyń negizi.

Munyń aıǵaǵy oblystyq onomastıkalyq komıssııanyń uıǵarymymen ótken jyly oblys boıynsha 127 kósheniń jańa kelbetke ıe bolýy. Sonyń ishinde burynǵy ıdeologııalyq turǵydan eskirgen 57 kósheniń Lenın, Mırnyı, Oktıabrskaıa, Komsomolskaıa, Bolnıchnaıa, t.b. ataýlaryn ıemdengen kósheler óńirdiń onomastıkalyq kelbetin buzyp tursa, búgingi tańda bul kóshe ataýlary elimizdiń tarıhyn qalyptastyrýǵa at salysqan tarıhı tulǵalardyń esimderimen almastyryldy. Óıtkeni kósheler men jer-sý ataýlary – táýelsiz memleketimizdiń bir belgisi, ulttyq nyshany, ıaǵnı tarıhymyzdyń bir bólshegi bolýǵa tıis. Mysaly, Astana, Atameken, Máńgilik el, Táýelsizdik, Dostyq jáne t.b.
Jerdiń aty – bul bolashaq urpaq úshin asa qajet qundylyq. Sondyqtan onomastıkalyq ataýlar – bizdiń rýhanı baılyǵymyz, etnıkalyq mádenıetimiz, salt-dástúrimizdiń bir bólshegi, olar qoǵammen birge jasasatyn eskertkish, ǵasyrdyń bizge tartý etken syıy.
Jalpy oblysymyzdaǵy ulttyq onomastıkalyq saıasatty nyq ornyqtyrý baǵytyndaǵy jumys óziniń júıeliligimen erekshelenedi. Byltyrǵy jyly Batys Qazaqstan oblysy boıynsha birtalaı aýyl-aımaqtarǵa egemendigimizge saı ataýlar berilip, keıbir maǵynasy joıylǵan geografııalyq obektiler men kóshelerdiń, bilim ordalarynyń ataýlary táýelsizdik talabyna saı ózgertildi.
«Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik-aýmaqtyq qurylysy týraly» Zańynda atqarýshy jáne ókilettik bıliktiń tómennen joǵaryǵa deıingi mindetteri aıqyn kórsetilgen. Alaıda qaı deńgeıge bolmasyn bılik óz ókilettigin sol ataýy ózgertilýge tıisti jerlerdegi halyqtyń pikirimen sanasyp qana júzege asyrady delingen, ıaǵnı osy sharalardyń bastaýynda halyq tur degen sóz. Osy maqsatta Aqjaıyq, Zelenov, Kaztalov, Shyńǵyrlaý aýdandarynyń barlyq aýyldyq okrýgterinde jergilikti turǵyndardyń jınalystary ótkizilip, jergilikti halyq óz usynystaryn ortaǵa saldy. Baıyrǵy jergilikti ult ókilderinen turatyn aýdandarda eldi meken, jer-sý qala berdi kóshe ataýlaryn ózgertý máselesi túbegeıli retteldi jáne olardyń sheshilýine esh kedergi bolǵan da emes, óıtkeni onomastıka máselesi – qoǵamnyń tolǵaqty máseleleriniń biri.
Osy oraıda, 2017 jyly oblysymyzdyń Shyńǵyrlaý aýdanyndaǵy Belogor aýylyna – Aqtaý, Poltavaǵa – Ardaq, Lýbenge – Aqshat sııaqty tarıhı ataýlarynyń qaıtarylǵandyǵyn aýyz toltyryp aıtýǵa bolady.
Sondaı-aq ulttyq deńgeıde tanylǵan, mádenıet jáne óner salasyna aıryqsha eńbek sińirgen tulǵalarymyzdy ulyqtaý maqsatynda oblystyq mádenıet jáne óner ortalyǵyna Qadyr Myrza Álıdiń, oblystyq qazaq drama teatryna Hadısha Bókeevanyń, Syrym aýdandyq ortalyqtandyrylǵan kitaphana júıesine Muqades Eslamǵalıulynyń, Oral qalasynyń №30 jalpy orta bilim beretin mektebine Hıýaz Dospanovanyń, Jánibek aýdanyndaǵy Jánibek kolledjine M.Yqsanovtyń esimderi berildi.
Onomastıkanyń aýqymdy salasy – kórneki aqparat máselesi. Kórneki aqparattyń mańyzdylyǵy sonda qazir jarnama – búgingi ómirimizdegi basty tabys kózi. Kez kelgen kásipker óziniń shyǵarǵan ónimin jarnamalap, nasıhattamaı, ony tolyqqandy ótkize almaıdy. Sondyqtan ulttyq bolmysqa jat, bizdiń ulttyq kelbetimizge kelińkiremeıtin dúnıelerden arylý maqsatynda basqarmanyń uıymdastyrýymen «Jarnama – jańalyqtyń jarshysy» atty jarnama agenttikteri arasynda baıqaý ótkizildi. Baıqaýdyń maqsaty memlekettik tilde jarnama jasaıtyn agenttikterge qoldaý kórsetý. Osylaısha, memlekettik tildi jarnama tilin qalyptastyrýshy quralǵa aınaldyrmaqpyz.
Jarnama, kórneki aqparat máselesin retteýdi biz buqaralyq aqparat quraldary ókilderin jáne til máselesine beıjaı qaramaıtyn qoǵamdyq birlestikterdi tarta otyryp, retteýdi jolǵa qoıdyq. Mysaly, bıylǵy jyldyń ózinde jergilikti telearnalardyń jýrnalısteri jáne oblystyq basylymdardyń tilshileri, sondaı-aq «Jańa tolqyn», «Eýrazııa», «Qazaq tili» qoǵamdyq birlestikteri ókilderiniń qatysýymen jyl boıy dástúrli túrde kórneki aqparat mátinderine baqylaý reıdterin júrgizip, reıdter nátıjesi oblystyq telearnadan beriletin «Arnaıy reportaj», «Mártebeli til», «Til – ult aınasy» atty telehabarlar arqyly halyqqa usynylyp otyrady.
Onomastıka máselesi – el táýelsizdiginiń rýhanı kózi, el eńsesin kóteretin saıası máni bar másele. Osyǵan oraı álem moıyndaǵan myna bir qaǵıdany ustanýymyz qajet, ol táýelsiz eldiń táýelsiz tili bolýy tıis degen qaǵıda.Bizdiń maqsatymyz – táýelsiz memleketimizdiń sıpatyn bildiretin, ulttyq tarıhymyzdy aıshyqtaıtyn ataýlar arqyly ulttyq onomastıkalyq keńistikti qalyptastyrý.Sondyqtan Aqjaıyq óńiriniń onomastıkalyq ataýlaryn ulttyq múddege sáıkestendirý maqsatyndaǵy júıeli jumystar odan ári jalǵasatyn bolady. Ulttyq onomastıkany nyq ornyqtyrý úshin óz ólkemizdiń ajaryn aıshyqtandyra túsý – bizdiń aldymyzda turǵan basty mindet.
Ózderińizge belgili, bıyl Elbasy Qazaqstan halqyna arnaǵan dástúrli Joldaýynda qazaq tili salasynyń aldynda turǵan keleli mindetterge de toqtalyp ótti. Atap aıtqanda, qazaq tilin latyn álipbıine kóshirý, orys mektepterine arnalǵan qazaq tili ádistemesin daıarlaý, termınderdi birizdendirý jáne t.b. máseleler aıtyldy.
Elbasynyń adamı kapıtaldy damytý jónindegi máselesine qatysty sala mamany retinde, meniń oıymsha, bizge júkteletin negizgi mindetterdiń biri – básekege qabiletti, úsh tildi erkin meńgergen býyndy tárbıeleý. Jas býynǵa memlekettik tildi, orys jáne tehnologııa tili – aǵylshyn tilin erkin meńgertý, orystildi mektepterdegi qazaq tilin oqytýdyń sapasyn arttyrý, oqytý júıesin jetildirýge tıispiz.
Kelesi mindet – termınologııalyq qordy retteý, búgingi kúnniń suranysyna jaýap bere almaıtyn termınderdi júıeleý, sapasyz, jónsiz talapqa saı kelmeıtin aýdarmalardan tilimizdi tazartyp, termındik júıeni birizdendirý, sóıtip, qazaq tilin halyqaralyq deńgeıge kóterý. Atalǵan máseleler bizdiń tól álipbıimizdi latyn qarpine kóshirý arqyly bir arnaǵa túseri sózsiz. Qazaq jazýyn latyn qarpine kóshirsek, álemdik qaýymdastyqqa enip, halyqaralyq standarttyń talabyna jaýap bere alatyn bolamyz.
Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty tujyrymdamalyq maqalasynda kórsetilgendeı ult sanasyn jańǵyrtyp, tól mádenıetimizge, ult qundylyqtaryna betburys jasaý – búgingi kúnniń basty talaby. Bul oraıda basty nazar aýdaratyn másele – nysandarǵa, kóshelerge, eldi mekenderge ataý berýde memleketke, ultqa eńbegi sińgen tulǵalarǵa ǵana basymdyq berip, olardyń esimderin ult jadynda jańǵyrtý. Bizdiń maqsatymyz – ataýlardy ózgertý emes, tarıhı sanany jańǵyrtý Máńgilik El bolatyn bolsaq, biz áýeli ózimizdiń tarıhymyzdy qaıtaryp, qalpyna keltirýimiz kerek. Máńgilik Eldi qalyptastyrý úshin jer-sý, eldi mekenderge óziniń dástúrli tarıhı ataýlaryn qaıtarǵanymyz jón.
Sondyqtan Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵyndaǵy mán-maǵynasy joıylǵan ataýlarǵa baıyrǵy tarıhı ataýlaryn qaıtaryp, ata-babamyzdyń júrip ótken jolynan habar beretin ataýlardyń jahandaný úrdisine jutylyp ketpeýi maqsatynda júıeli jumystardy jalǵastyryp, kóshelerge, eldi mekenderge, fızıkalyq-geografııalyq obektilerge ataý berýde kópshiliktiń pikirin eskere otyryp, qoıylatyn ataýlardyń tıisti krıterıılerge sáıkes kelýin qadaǵalaý baǵytyndaǵy irgeli isterdi júzege asyrýdy maqsat etip otyrmyz.
Tarıh tájirıbesi zerdelegen jáne ólke tarıhyn zertteýshilerdiń súzgisinen ótken ataýlar bolmasa, kisi esimin berýge úlken jaýapkershilikpen qaraǵanymyz abzal. Endeshe, tájirıbeli maman retinde onomastıka máselesine, onyń ishinde ataý berý máselesine ult múddesi turǵysynan qaraıyq degim keledi. Sóz sońynda Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qoldaýymen onomastıkalyq ataýlardy retke keltirý jáne tarıhı ataýlardy jańǵyrtý baǵytyndaǵy júıeli jumystar aldaǵy ýaqytta da óz jalǵasyn taýyp, oblysymyzdyń onomastıkalyq kartasyn búgingiden de ajarlandyrmaqpyz. Sonda ǵana Joldaý júktegen mindetterdi júzege asyrýǵa óz úlesimizdi qosarymyz anyq.
Latyn álipbıine kóshý – ómirdiń qajettiligi jáne álemdik básekege qabilettilik, ıaǵnı aqparat jáne telekommýnıkaııa salalaryndaǵy ozyq tehnologııalarǵa qol jetkizý, sondaı-aq ultymyzdyń tarıhyna jańa betburys jasaý. Sondyqtan latyn álipbıine kóshýdiń kestesin jasaqtap atqarylatyn mańyzdy sharalardy kezeń-kezeńimen júzege asyrý sala mamandaryna úlken mindetter júkteıdi. Ústimizdegi jyldyń 23 aqpan kúni Batys Qazaqstan oblystyq tilderdi damytý basqarmasy halyqaralyq «Men qazaqpyn» mega jobasy men «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «Latyn qarpine kóshý – rýhanı jańǵyrý bastaýy» atty oblystyq jastar akııasyn ótkizdi. Akııanyń maqsaty Elbasy ózgerister engizgen álipbıdiń jańa nusqasyn, ıaǵnı qazirgi qoǵamda keńinen talqylanyp otyrǵan atalmysh álipbıge qatysty máseledegi ózekti taqyryptardy talqylap, mánin ashý, latyn qarpine júıeli túrde kóshirýdiń mańyzdylyǵyn nasıhattaý bolatyn.
Oıymdy qorytyndylaı kele, Joldaýda atap kórsetilgen birtutas ult bolyp qalyptasý bizdiń óz qolymyzda ekendigin jetkizgim keledi. Óziniń tól tarıhyna bet burǵan jáne ulttyq qundylyqtardy boıyna qýat etken jastardy tárbıelep, olardyń birneshe tildi qatar meńgerýine múmkindik týǵyzyp, tarıhı órleýge jol ashýǵa tıispiz. Sonda ǵana, belsendi azamattyq ustanym men qazaqstandyq patrıotızm bizdi tórtinshi ónerkásiptik revolıýııa álemine jeteleıtinindigi sózsiz.