Chelovek, kotoryı chývstvoval, chto skoro ýıdet v ınoı mır, prıglashal k sebe blızkıh, rodstvennıkov, drýzeı ı govorıl ım svoe poslednee slovo. Etý tradıııý kazahı nazyvaıýt «aryzdasý». Na takoe sposobny ochen sılnye dýhom lıýdı.
Nastavlenııa ı zaveanıe
Doslovno «ar isi» – delo chestı («ar» – chest, «is» – delo) po zakoný sıngarmonızma kazahskogo ıazyka vıdeoızmenılos v «aryz».
Ýhodıaıı v mır ınoı chelovek rasskazyvaet sobravshımsıa o svoıh ıspolnıvshıhsıa ı ne ıspolnıvshıhsıa nadejdah, daet nastavlenııa ı zaveanıe detıam, drýzıam ı rovesnıkam govorıt proalnye slova ı prosıt proenııa ý teh, kogo obıdel. Takım poslednım postýpkom ýhodıaıe daıýt nakazy, kak sledýet jıt na etoı zemle.
Sobravshıesıa rodnye ı blızkıe govorıat svoı pojelanııa «baqyl bolyńyz», (býdte smırenny), «qııamette jolyǵaıyq» (pýst bog dast nam vstretıtsıa na tom svete). Rodstvennıkı ı detı obıazýıýtsıa vypolnıt vse pojelanııa ýmıraıýego.
Aryzdasý otnosıtsıa k tradıııam, kotorye otlıchaıýtsıa dýhovnoı glýbınoı ı vospıtatelnym soderjanıem
Aryzdasý v dalnıýıý dorogý
Etot obrıad provodıtsıa ı pered dalneı dorogoı. V takıh slýchaıah ýezjaıýıe polýchaıýt blagoslovenıe ý starshıh, dostoıno proaıýtsıa s rodstvennıkamı na tot slýchaı, eslı v doroge slýchıtsıa nepopravımoe. Onı vyskazyvalı rodıcham svoı prosby, rabotnıkam davalı zadanııa.
O tom, chto tradıııa eta poıavılas ochen davno, svıdetelstvýet narodnaıa bogatyrskaıa jyr-poema «Kozy Korpesh – Baıan sýlý». Kozy Korpesh Sarybaıýly pered vyezdom v pýt na poıskı svoeı nevesty Baıan sýlý Karabıkyzy, zasvatannoı ee v detstve, sovershaet aryzdasý:
Jylqydan sol kúreńdi alyp keldi,
Erttep, daıyn saparǵa qylady endi.
«Aryzdasyp, qoshtasyp, qalamyn» dep,
Basy Taılaq, el-jurty – bári turdy.
– Aıtar sózim bar, Taılaq, bıim saǵan,
Qaıǵymdy eskeripsiz jetim qalǵan.
Saparymdy toqtatam deı kórmeńiz,
Quldyq ata, kóńiliń qalar maǵan».
Iz tabýna prıvel skakýna gnedogo,
Osedlal, podgotovıl dlıa dalneı dorogı.
Aryzdasý chtoby sovershıt na proane,
Glavnyı Taılak ı vse stoıalı v ojıdanıı.
– Est chto skazat, sýdıa Taılak, vam mne,
Ne pytaıtes, slova ne ostanovıat menıa,
Spasıbo, chto hotelı spastı ot bed,
Ostanetsıa posle menıa skoro lısh sled.
Togda Taılak emý otvetıl tak:
– Shyraǵym, qaıratyńa kóńilim erip,
– Men keldim qalaıyn dep seni kórip.
Toqtatar saparymdy dep oılama,
Amandasyp qalamyn, bata berip!
– Svet ocheı moıh, poryvom tvoım ıa gord,
– Daı nasmotrıýs na tebıa pred dalneı dorogoı.
Tebe ne pregrada nı veter, nı sneg ı ne led,
Prımı ot menıa blagoslovenıe, rodnoı!
Kozy vyskazyvaet svoıý prosbý Taılaký:
– Endeshe, batyr Taılaq, az toqtaı qal,
Artymda qaldy meniń esepsiz mal.
Tapsyrdym, bar malymdy, Taılaq sizge
Sony búgin túgendep qolyńyzǵa al.
Jalǵyzdan tiri aırylǵan sheshem qaldy,
Tapsyrdyń, kózińizdiń oń qyryn sal.
– Batyr Taılak, vy s detstva znaete menıa,
Ia ostavıt hochý vam svoı nesmetnye stada.
Proshý prınıat prosbý moıý,
Smotret za nımı, kak za svoımı, lıýbıa.
Ostaetsıa mat bez edınstvennogo syna,
Pozabottes, poka ne vernýs nevredımym ıa.
Ego mat ı narod proaıýtsıa s Kozy Korpeshem:
— Qıyspaı eli-jurty zar jylaıdy,
Anasy taqat qylyp júre almaıdy.
Ońdy, soldy betinen súıdi daǵy,
Artynan bata berip turyp qaldy.
Lıýt slezy, vse ne jelaıýt rasstatsıa,
Mat ne mojet otoıtı ot syna na shag.
Vse v ekı elýıa, odna ne hochet ostatsıa,
Blagoslovıla, jelaıa v pýtı dobryh blag.
(Smyslovoı perevod avtora statı)
Tradıııa v klassıke
Velıkıı pısatel Mýhtar Aýezov v romane-epopee «Abaı joly» («Pýt Abaıa»), v glave «V vyshıne» tak opısal aryzdasý:
«Na sledýıýýıý noch Ýljan nachala terıat nadejdý na vyzdorovlenıe svekrovı. …Kogda ona otkryla glaza, v dýshe Abaıa zateplılas nadejda. On prıstalno smotrel na babýshký. Bolnaıa sılılas skazat chto-to. Abaı ne ponıal ee, no ot Ýljan ne ýskolznýlo nı odno ee dvıjenıe. Oba naklonılıs k ýmıraıýeı ı Zere chto-to vnıatno zasheptala.
Sıly ee ıssıaklı, no rassýdok byl ıasen. Tolko golos stal sovsem bezzvýchnym.
— Sýmela lı ıa… v jıznı… byt dobrym prımerom dlıa vas?.. Sýmela lı… nastavlıat vas… poka slýh moı ne ızmenıl mne?.. Chto ıa mogý?.. Chego jdete… vy ot menıa… seıchas… kogda ýhodıat ostatkı sıl moıh?.. Naklonılıs ko mne… chego jdete ot menıa?..
Ona govorıla s trýdom. Kajdoe slovo stoılo eı mýchıtelnyh ýsılıı.
Abaı prılojıl obe rýkı k grýdı ı sklonılsıa pered neıý:
«Vse lýchshee, vse chısteıshee v serde moem – tebe, svıataıa mat», — govorılo eto bezmolvnoe dvıjenıe
On sjal rýkı starýshkı ı prılojıl k svoım ekam ee malenkıe smorennye paly, pokryvaıa ıh poelýıamı. Neskolko gorıachıh kapel ýpalo na nıh.
Babýshka snova prosheptala:
— Svet moı… zenıa ocheı moıh…
Ona vzglıanýla v storoný Ýljan ı dobavıla:
— Beregı svoıý mat… slýshaısıa ee…
Jızn pokıdala starýshký. Pomolchav, Zere opıat zagovorıla:
— Vse-takı… ved on – edınstvennyı syn moı… Pýst je on… svoeı rýkoı… brosıt gorst zemlı… na moıý mogılý.
Etı slova prozvýchalı ıasno, otchetlıvo. Zere smolkla. Abaı ponıal: to byla ee poslednıaıa volıa o Kýnanbae. Ýljan tolko molcha kıvnýla golovoı: «Ne trevojtes, sdelaem vse…»
Moralnaıa podderjka
V pamıatı kazahskogo naroda sohranılos nemalo prımerov, kogda lıýdı, kotorye smelo glıadelı v glaza smertı, proalıs po tradııı. Vo vremıa aryzdasý neredko prımenıalıs ı mýzykalnye ınstrýmenty. Inogda dlıa aryzdasý lıýdı prodelyvalı dolgıı pýt.
Naprımer, akyn Aset Naımanbaıýly (1867-1923) provel 7 dneı v pýtı, chtoby prıehat k drýgý Kempırbaıý Bogembaıýly (1834-1895), kotoryı lejal na odre smertı.
Iz otryvka dlınnyh stıhov, ıspolnıavshıhsıa pod akkompanement, mojno ponıat mnogoe:
— Sálem al, basyń kóter, keshýińdi aıt,
Adamnyń biri emessiń ánsheıin jaı.
Jeti kún jolaýshylap kelip turmyn,
Shyraıly, kórkem júziń kórip turmyn.
Bir kóter tym bolmasa basyńyzdy,
Inilik sálemimdi berip turmyn.
…Sen ketseń ózińdeı bop ul týar ma-aı,
Qoıý sóz qoıar ma eken ún shyǵar maı.
— Prımı salem, podnımı glavý ı proenıe svoe skajı,
Sovsem ne rıadovoı sred prostakov, moı drýg, ved ty.
Sem dneı k tebe dobıralsıa ıa cherez stepı ı rekı,
Chtoby ývıdet tebıa ı glaza lıezret tvoı.
Hot raz podnımı gordyı vzor ı golový svoıý,
Prıvetstvıe tebe brata mladshego ıa shlıý.
…Eslı ı ýıdesh, vrıad lı rodıtsıa takoı, kak ty,
Tvore stıhov ı melodıı stepnyh.
Togda vosprıavshıı ot slov svoego drýga poet Kempırbaı otvetıl emý:
— Qý tańtaı qos ishekti áper beri,
Aýzyma ólerimde sóz salmasań,
Qonǵanyń óleń shirkin beker me edi?
Al endi shirkin kómeı bylpyldasyn,
Sózimdi men ólgen soń kim tyńdasyn.
— O dvýh strýnah podaı mne dombrý,
Eslı ko mne zlaty stıhı ne prıdýt,
Ne poverıý, chto ptıa-pesnıa sıdela na pleche,
Golosom po stepı ıa proskachý, kak na kone.
Eslı ýmrý, pesnıý moıý nıkto ne býdet ıskat po vesne.
(Smyslovoı perevod stıhov avtora statı)
Aryzdasý dvýh akynov posredstvom stıhov bylı polnostıý opýblıkovany v poetıcheskom sbornıke «Bes ǵasyr jyrlaıdy» («Pıat vekov poıýıh stıhov»).
V nashe vremıa
V 1966 godý ýchastnık Velıkoı Otechestvennoı voıny, Geroı Sovetskogo Soıýza, pısatel Baýyrjan Momyshýly posetıl tıajelo bolnogo Ermýhana Bekmahanova. Po vozvraenıı domoı on zapısal v svoem dnevnıke slova velıkogo ıstorıka:
«Baýrjan aga, ný chto takoe 50 let?… Ia ýhojý, ne ýspev pretvorıt mnogıe svoı mechty ı zadýmkı. Prostıte menıa!»
Eto bylı poslednıe slova, chto ıa ýslyshal ız ýst Ermýhana. Ýhodıa ız jıznı, on prosıl proenııa za to, chto ne ýspel sdelat mnogoe kak ıstorık…» Baýrjan Momyshýly. 6 maıa, 1966 god».
Etot fakt ız jıznı dvýh velıkıh kazahov XX veka byl opýblıkovan pısatelem Medeý Sarseke v knıge o velıkom ıstorıke E. Bekmahanove.
Berdaly OSPAN,
https://365info.kz
