Maǵjannyń Máskeýdegi shaǵarmashylyǵy...

3692
Adyrna.kz Telegram

Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, aqyn, sheber aýdarmashy, qazaq ádebıetiniń jaryq juldyzdarynyń biri – Maǵjan Bekenuly Jumabaevtyń bıyl týǵanyna 125 jyl tolady. Alǵashqy  saýatyn aýyl moldasynan ashyp, bilimin Qyzyljar qalasyndaǵy medreseden jalǵastyrǵan Maǵjan 1910-1913 jyldary Ýfa qalasynda «Ǵalııa» medresesinde bilim alady.  1912 jyly onyń alǵashqy «Sholpan» atty óleńder jınaǵy Qazan qalasynda basylady. 1913-1916 jyldary Ombydaǵy muǵalimder semınarııasynda oqyǵan. Maǵjan Alash únine ún qosyp, «Qazaq» gazetine óleńder jarııalaı bastaıdy. Orynbordaǵy jalpyqazaq sezderine qatysady.  1919-1923 jyldary «Bostandyq týy» gazeti, «Sholpan», «Sana» jýrnaldaryn da,  «Aqjol» gazetinde qyzmet istep júrip, Halyq aǵartý isine belsene aralasady. Osy kezeńde ataqty «Batyr Baıan» poemasyn jazyp, «Pedagogıka» oqýlyǵyn Orynbordaǵy Qazaqstannyń Memleket baspasynan 1922 jyly basyp shyǵarady.

Maǵjan Bekenuly 1923-1927 jyldary Túrkistan Respýblıkasynan arnaıy joldamamen Máskeýdegi joǵary ádebıet-kórkemóner ınstıtýtynda oqıdy. Máskeýde júrgende Alash kósemi Álıhan bastaǵan aǵalarymen qarym-qatynasta bolady. Orys  ádebıeti men mádenıet qaıretkerlerimen jete tanysyp, kópshiligimen dostyq qarym-qatynasta bolady.

Bul kezde Máskeýdegi Alash zııalylary «Kúnshyǵys baspasy» aınalasynda toptalǵan edi. Baspa týraly XX ǵasyrdyń 20 jyldary baspasózde aty jıi aıtylatyn. Qazaqsha resmı aty  - «KSRO hylyqtary kindik bapasynyń qazaq-qyrǵyz bólimi». Onyń tarıhy 1922 jyldan  bastalady. Osy jyly avtonomııalyq respýblıkalar men oblystar úshin kitaptar jáne merzimdi basylymdar shyǵaratyn KSRO OAK Shyǵys baspasy negizinde ashyldy.

Halyq arasynda «Kúnshyǵys baspasy» dep atalyp ketken bul mekemege 1922-1928 jyldary Názir Tórequlov basshylyq jasǵan bolsa, baspada 1922-1927 jyldary Alash kósemi Álıhan Bókeıhan da jumys jasaǵan. 1923 jyly Máskeýge kelgen Maǵjan da atalǵan baspaǵa jumysqa turady. Óz shyǵarmashylyǵymen qatar mekemeniń arnaýly aýdarmasymen de aınalysady. Biz Maǵjannyń Máskeýdegi kezinde aýdarmasy men óz qalamynan týǵan shyǵarmalarǵa arnaýly toqtala ketkendi jón kórdik.

«Kúrkireý, naızaǵaı, elektr» degen kitapshasynyń alǵy sózin basqarma arqyly jazǵan Qyr balasy (Álıhan Bókeıhan) kitaptyń jazylý tásili men mazmunyna toqtalady. Basqarmadan: «Biz budan buryn orys kitabyn qazaqshalap aýdaryp keldik. Endi osy kitapsha men bilim beti men qazaqsha kitaptiń ózin jazatyn jolǵa tústik. Haleldiń «Janýarlary», Eldestiń «Fızıkasy» bolmasa, bilim betinde budan buryn qazaqtyń óz kitaby joq ta shyǵar» - dep, atalǵan kitaptyń qazaq oqýlyqtarynyń alǵashqylary ekenin atap ótedi.

Aýdarma kitaptyń mánin qazaqı túsinikpen oqyrman qaýymǵa jetkize bilgen aýdarmashynyń sheberligi týraly bylaı deıdi: «Orys kitabyn qazaq tiline aýdarǵanda eriksiz soǵan erip ketip, qazaqqa túsiniksiz dálelderdi qoldanyp kitapty qıyndatyp kelemiz. Endi bizdiń bilimge, qalamǵa júırik jigitter osy Maǵjan jolyna tússe, el aǵartý isi sátti bolar edi».

Kitaptyń mazmuny men maqsaty týraly: «Bul kitapta bilim beti Taldykóldegi aýyldarda jıylǵan aqsaqaldar, muǵalimder, oqýdaǵy balalarǵa sabaq esebinde aıtylǵan bolyp jazylǵan. Bul sabaqty bergen jigit ózine suraǵanǵa jaýap ta berip otyrǵan. El aldynda tájirıbemen aıtqanyn dáleldegen. Sabaq keı kezde aıtysqa aınalǵan» dep túıindeıdi.

Maǵjannyń osy nusqasy da bilim betinen qazaq tilinde kitap jazatyn jigitterdiń qoldanatyn joly.

Sońynda elektr taqyryby týraly, fızıka týraly tereń bilgisi keletin oqyrman qaýymǵa bylaı dep keńes beredi: «Bul kitapta elektr qysqasha jazylǵan. Kitaptyń izdegeni elektr týraly álippeden sabaq bergen. Elektrmen tereń boılap tanysam degen oqýdaǵy iniler, mekteptegi muǵalimder Eldestiń «Fızıkasyn» alyp oqyǵan oń» - dep sózin qorytyndylaı kelip, sońynda «Qyr balasy» degen qoltańbasymen alǵy sózdi aıaqtaıdy.

Máskeýde júrgende Maǵjannyń orys ádebıeti men mádenıeti týraly izdenisi tereńdeı túskeni belgili. Sonyń bir dáleli retinde M. Gorkııdiń shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdarýy edi. 1924 jyly basylǵan «Suńqar jyry» aýdarmasy Maǵjannyń M. Gorkııden aýdarǵan besinshi eńbegi edi. Olar: «Suńqar jyry», «Jurtyn súıgen júrek», «Ana», «Temirdi jumsatqan ana», «Han men uly». Al aýdarma týraly: «Ómiri jaýmen alysyp, qan jutyp jaraly bolǵan suńqar – tóńkerisshilder, jylan – jabaıy toǵysharlar. «Órmeleý úshin týǵan jan usha almaq emes». Sondyqtan aqyn «Erlerdiń kózsizdigin, essizdigin jarlaıdy» dep jazady. Maksım sanashyl, darashyl, romantık aqyn.

Ishi batpaq, qarańǵy, qalyń ormanǵa jaý qamap, qyrylýǵa aınalǵan eldi bastaǵan batyr qaterden elin qutqarmaq bolady. Biraq jolda kóp qıynshylyq, azap shegip, el batpaqqa batyp óle beredi. Qınalǵan el doldanyp, basshy erge tap berip, óltirmek bolady.

Qarańǵyda jol tabylmaıdy, adasady. Sonda batyr júregin sýyryp alyp, kótergende kúndeı jarqyrap, nur shashady; elin beti ashyqqa shyǵaryp, ajaldan qutqarady da, batyr óledi. Bul  -  « Jurtyn súıgen júrek» edi...

«Aýdarma uǵymdy, sulý jazylǵan. Tilinde kemdik joq». «Termeden»  / 81 bet/

Maǵjan Jumabaevtyń basqarma tarapynan aýdarǵan keıbir aýdarmalary halyq sharýashylyǵy men partııa sezderi men qaýlylary týraly edi. 1925 jyly Máskeýden Maǵjannyń taǵy bir aýdarmasy  «Keńes respýblıkalary odaǵyndaǵy muǵalimderdiń I tobynyń qaýlylary» kitapshasy 1000 danamen basylyp shyǵady. Bul qaýlylar arasynda «Kúnshyǵys baspasy» basqarma tóraǵasy Názir Tórequlovtyń baıandamasy da bar bolatyn.

Halyq sharýashylyǵy turmysyn qalaı jaqsartý maqsatynda aýdarylyp basylǵan eńbekteri de az emes. Solardyń biri – «Qaryz seriktigi, onyń qara sharýaǵa paıdasy». Konýkovtyń kitabyn aýdaryp 1925 jyly Máskeýden basyp shyǵarǵan. «Bul kitapta el sharýashylyǵynyń muń-muqtajy, qara sharýanyń mádenıet júzinde mesheýligi, sharýashylyqty kóterý men kórkeıtý úshin qaryz seriktestiginiń paıdasy baıandalǵan. Birneshe memlekettik egin shyǵymy salystyrylǵan. Sonda Belgııa, Germanııa, Avstrııanikinen Reseı egini anaǵurlym tómen ekendigi qazaq oqýshylaryna kórinip tur. Al qazaq, orys sharýasyn ózinen qandaı artyq kóredi. Budan keıin ár memlekettiń mal sharýashylyǵyn salystyrady. Budan dúnıejúzinde Danııa degen memleket bar ekendigi, onyń bir sıyry jylyna 350 shelekteı sút beretini, 250 shelekten kem bermeıtin kórinedi. Danııanyń bir sıyry bizdiń 4-5 sıyrymyzǵa barabar» - dep sıpattaı kele, jańasha reformalar kerek ekenin atap ótedi. Kitapshany qazaqshaǵa aýdarýshy júırik jazýshylarymyzdyń biri – degen baǵa beredi.

Tómende Maǵjan Jumabaevtiń Máskeýdegi kezinde aýdarmasy men óz qalamynan týǵan shyǵarmalarynyń tizimderin usynamyz.

Maǵjan Jumabaevtyń Máskeýden basylyp shyqqan kitaptarynyń tizimderi:

  1. Fevraldan oktıabrge bet alý [Mátin] : 2-bólim / Lenın V., - Máskeý : Keńes Odaǵyndaǵy Elderdiń Kindik baspasy, 1927 jyl . - 134 b. - 6000 dana. Aýdarǵan: Maǵjan
  2. Kúrkireý, naızaǵaı, elektr [Mátin] / - Máskeý : Keńes odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1927 . - 70 b. - Arab grafıkasy. - 4000 dana . Jazýshy: Maǵjan
  3. «Kúrkireý, naızaǵaı, elektr». Kremenskıı men Lonkovıchtyń kitapshalary boıynsha jazǵan Maǵjan. Máskeý. 1927 jyl. 70 bet. Baǵasy 40 tıyn.
  4. Maǵjan. «Saýatty bol». (Eresekterdiń saýatty bolýyna qolǵabys qylatyn kitap). Máskeý. 1926 jyl. 63 bet.
  5. Saýatty bol! túzetilip, jańǵyrtylyp 4- basylýy / Jumabaıuly Maǵjan, - Máskeý : Keńester odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1928 jyl . - 96 b. - Arab grafıkasy - 36 000 dana .
  6. Bolshevık balasy : bala áńgimesi / Dorohov Pavel, - Máskeý : Keńester odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1927 jyl. - 40 b. - Arab grafıkasy. - 4 000 dana . Aýdarǵan: Jájeke
  7. Tórt áńgime / Ivanov Vsevolod, - Máskeý : Keńester odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1927 jyl . - 64 b. - Arab grafıkasy. - 5000 dana . Aýdarǵan: Maǵjan
  8. Suńqar jyry / Gorkıı,; aýd. M. Jumabaev - Máskeý : SSSR halyqtarynyń Kindik baspasy, 1924 jyl. - 45 b. - Arab grafıkasy. - 4 000 dana . : 25 t.
  9. Jańbyr degenimiz ne? / Aýdarǵan: Maǵjan - Máskeý : Keńes daǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1926 . - 16 b. - Arab grafıkasy. - 5000 dana .
  10. 1905 jyl / Lenın V.I. Maqalalardy saılaǵan: Bektýrov; Aýdarǵan: Maǵjan (Jumabaev); eskertýlerdi jazǵan: Nájip - M. : Keńester odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1926 . - 280 b.– (Lenın kitaphanasy. 2-serııa 2-kitap - Arab grafıkasy. - 5000 dana.
  11. Keńes respýblıkalary odaǵyndaǵy muǵalimderdiń I tobynyń qaýlylary / ; aýd. Maǵjan - M. : Halyq aǵartý qaıratkerleriniń baspasy, 1925 . - 48 b. - Arab grafıkasy. - 1000 dana .
  12. Eńbekshi qara sharýanyń artelderi men kommýnalary / Konıýhov,; aýd. Maǵjan Jumabaıuly - M. : Sovet odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1925 . - 72 b. - Arab grafıkasy - 4 000 dana .
  13. Qaryz seriktigi, onyń qara sharýaǵa paıdasy / Konýkov, - M., 1925 jyl.: 24 tenge
  14. Maı meıramy / Iosıf, - M. : Keńes Odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1927 jyl . - 60 b. - Arab grafıkasy. - 5000 dana .
  15. Qara sharýa týraly / Lenın V.I., - M. : Keńester odaǵyndaǵy elderdiń Kindik baspasy, 1927 jyl . - 131 b. - Arab grafıkasy. - 8000 dana .
  16. J. P. Karrevın. «Dúnıeniń tarıh, sharýa jaǵarafııasy». Aýdarýshy: Jumabaıuly. Máskeý. 1927 jyl. 164 bet. Baǵasy 1 som 20 tıyn.
  17. Gorov. «Marks ben Lenın». Aýdarýshy: Maǵjan. Máskeý. 1926 jyl. 76 bet. Baǵasy 45 tıyn.
  18. K. Reklın. «XV partııa konferenııasy ne dedi». Aýdarýshy: M. Bekenuly. Máskeý. 1927 jyl. 68 bet. Baǵasy 30 tıyn.
  19. Vereagın. «Bizdi kim bılep otyr». Aýdarǵan: M. Máskeý. 1927 jyl. 58 bet. Baǵasy 30 tıyn.
  20. G. Vereagın. «SSSR» (Soıalshyl Keńes Respýblıkalarynyń Odaǵy). Aýdarýshy: Maǵjan. Máskeý. 1926 jyl. 72 bet. Baǵasy 35 tıyn.

 

Biz bul maqalamyz arqyly Maǵjan Jumabaevtiń Máskeýde aınalysqan shyǵarmashylyǵyna toqtaldyq. Ult isteri úshin bir baǵytta – bilim-men ǵylym isterine ózderin arnaǵan, maqsattary bir arnada toǵysa alǵan Alash azamattary Alashorda úkimeti taratylyp,  Keńes úkimeti ornaǵan kezeńderde de óz ustanymdarynan aýytqymaı, qazaq halqy úshin aıanbaı eńbek ete bildi. Elimiz táýelsizdik alyp, egemendikke qol jetken kúnnen bastap Alash murasyn zerttep-zerdeleý júıeli túrde júrgizildi. Bıyl Maǵjan Jumabaev atamyzdyń 125 jyldyǵy mereıtoıy atalyp ótpekshi. Atalǵan is-sharaǵa azamattyq ún qosy maqsatymen Maǵjan Bekenulynyń Máskeýdegi shaǵarmashylyǵy, baspadan jaryq kórgen eńbekteri týraly osy maqalany jazyp otyrmyz. Urpaqqa úlgi berer Alash murasy árqashanda urpaq sanasynan óshpesin dep tileıik!


Myrzaǵalı Abaı,

 Almaty qalasyndaǵy №148 mektep-gımnazııanyń oqýshysy

Abai.kz

Pikirler