Qoǵam bolǵan soń, tanysyp-bilisip, aralasý qalypty jaǵdaı. Aldymen aty-jóniń, ómirlik statýsyń, jasyńnan bastalǵan suraýlar álbette týyp-ósken jerińe de jetedi. Meniń dúnıege kelgen jerim – Qyzylorda oblysyna qarasty Aral degen qala. Osy tirkes aýzymnan shyqqan bette estıtinderim – «ee, ekologııalyq qala ma?», «onda qalaı turyp jatyrsyńdar?», «jazda Sahara,qysta Antraktıda?» dep bastalady. Menińshe, bul jalǵyz meniń basymdaǵy jaı emes, — barsha turǵyndardyń qulaǵyna úırenshikti dúnıe bolyp ketkeni birtalaıdan. Osyndaıda ne dep jaýap bererińdi bilmeı, jaltaqtap qalýdan asqan yńǵaısyzdyq sezimi joq shyǵar. Osyny eskerip, bul jazbaǵa Aral týrasynda tolyq ári sapaly aqparat jazýǵa kirisip kettim.
«Tamyry joq aǵash, tarıhy joq halyq bolmaıdy» degen Qabdollov Zeınolla aǵamnyń sózin tý etip, aldymen bul ólkeniń ótkenine az-maz toqtalýdy jón sanap otyrmyn (ýıkıpedııa dástúrine eliktep). Aral qalasy — Qyzylorda oblysyndaǵy aýdan ortalyǵy. Aral teńiziniń soltústik-shyǵysyndaǵy Úlken Saryshyǵanaq qoltyǵynda, shól beldeminde ornalasqan. Turǵyny 77,029 myń adam. Irgesi 1905 j. “Altyqudyq” dep atalǵan kishkene qystaq negizinde qalanǵan. Keńes ókimeti ornaǵannan soń jumysshy poselkesine, keıin qalaǵa aınaldy. Aralda da balyq aýlaý flotılııasy, balyq óńdeý kombınaty, keme jóndeý,tigin sheberhanasy jumys istedi. Sondaı-aq, orta mektep, mádenıet úıi, kınoteatr, ólketaný murajaıy, aýdandyq aýrýhana, sanepıdstansa, gazet baspahanasy, qonaq úı, meıramhana, qoǵamdyq tamaqtandyrý mekemeleri bar. Qala turǵyndary eldi mekendermen avtomobıl joly arqyly qatynasady.
Aral ózinshe bir qurama shtat dersiń. Olaı deýimniń sebebi bar. Qala temir jol torabynyń qatysymen ekige bólingen. Arǵy bet Shanhaı menen Jańaýyl,bergi bet Avtobaza men Kırov. Ne degen logıka, ıá? Barlyq memlekettik mekemeler (keı mektepterdi sanamaǵanda), aýrýhana men emhana, saýda úıleri men vokzal Bergi bette ornalasqandyqtan, bul jaq «Gorod» atalyp ketken. Sáıkesinshe, arǵybettikterge azdap qıyndaý – barlyq sharýalaryn tyndyrý úshin biraz qajyp, kópirden ótip kelýge týra keledi. Osy máseleni sheshýge de bolar edi-aý nıet bolsa, qoldaý bolsa. Arǵybetten qatynaıtyn qalaishilik marshrýt bolsa, quba-qup bolatyny sózsiz.
Álginde qurama shtat dedim ǵoı.Bizdede arasynda krımınaldyq jaǵdaılar,aýdan-aýdandardyn jigitteri bólinip qyrylysady.Bergen baǵam úshin jerlesterimnen keshirim ótinemin, alaıda bul — sýbektıvti pikirim. Bólinip júrip bórige talanyp qalmaıyq. Kezinde óz jerin qorǵaý úshin ǵana júzge bólingen edik. Biraq ol kez jaýgershilik zaman-tyn. Qajettilik edi. Al, qazir, Allaǵa shúkir, beıbit kúnde ómir súrip jatqanymyz aıqyn. Soǵysty qoldan jasap, berekeni qashyrýdyń bes tıynǵa keregi joq. Osynyń saldarynan talaı qan tógilip, nebir orynsyz qatelikterdiń bolǵany jasyryn emes. «Qas qylmaıdy qasqyr da joldasyna».
Jazdyń kúnderi kelseńiz qonaqjaı masalarymyz bar – adamdy jasy men jynysyna, boıy men kelbetine qarap baǵalamaıdy, bárin túgel jaqsy kóredi. Ystyqtadyńyz ba? Ýaıymdamańyz, kólimiz bar. «Jazda kúnge kúıgen – qysta aýyrmaıdy» degendi basty qaǵıda sanaımyz. Sol úshin kúnge esh kedergisiz kúıip, absolıýtti nátıjege jetý úshin jaǵajaıǵa eshbir kóleńke qoımaǵan ǵoı, shirkin! Bári tabıǵı. Keshke serýendegendi unatasyz ba? Árıne, bolady! Bálkim, aýyldyń qyzyǵy da osynda shyǵar… Endi mádenıet jaǵyna oıysaıyq…
Teatr joq. Esesine mádenıet úıi bar. Buryn úzdiksiz bolyp jatatyn konertter qazir óz izin joǵaltyp alǵandaı…
Biraq, kitaphanasyna rızamyn. Meniń súıikti jerim. Oqımyn degenge múmkindikter alańy dersiń quddy. Bizdiń ólke 99% taza qazaqtardan quralǵan. Basqa ult ókilderin kezdestirýge bolady, ilýde bireý, alaıda, olardyń ózi qazaqshaǵa sýdaı. Sol sebepten, til meńgerip, deńgeıin kóterem deseńiz bizge qonaqqa kelińiz. Keńpeıildi, baýyrmal turǵyndar kelgen qonaǵyn qut kóretin, «sý surasań, sút pen aıran beretin» aqkóńil jandar.
Bizdiń ólkeden shyqqan, elge syıly aǵa-apalarymyzdy maqtamaımyn, ol kisilermen maqtanamyn. Áriden bastar bolsaq, óz zamanynda «erdiń qunyn eki aýyz sózben sheshken suńǵyla bı» — Áıteke bı, uly mýzykant, kúıshi Nurtýǵan jyraý, Murat Sydyqov, ánshi Gúlnur Orazymbetova, ánshi-termeshi Nabat Oınarova,Elmura Jańabergenova, qazaq ádebıetine nebir keremet týyndylar syılaǵan Ábdijámil Nurpeıisov,Jýrnalıst Irına Ten,Anna Danchenko, qazaq áziliniń deńgeıin kóterip, «Jaıdarmandy» jarqyratyp júrgen Ǵalym Mahambetov, qazirgi tańda halyqtyń súıiktisine aınalǵan «Uly dala balasynyń» juldyz bolyp jarqyraýyna úlesin qosqan Shynbergen Súleımenov syndy jigitter Araldan shyqqan. Bul qatar munymen shektelmek emes.
Qandaı bolsa da, árkimniń óz týǵan jeri – Mysyr shahary ǵoı! Qazirde kók tiregen záýlim-záýlim ǵımarattardyń arasynda júrsem de, Aralymnyń kóshelerine jetpeıdi. Sebebi, bul aspan – meniń balalyq shaǵymnyń aspany, bul ólke – meniń nebir qýanyshym men qaıǵyma kýá bolǵan ólke. Osynda meniń boıym ósti, oıym ósti. Mahabbat pen meıirimdi, shynaıylyq pen qamqorlyqty sezindirgen de osy jaqtyń adamdary. Shyny kerek, keıde qalanyń shýynan sharshaǵanda aýylyńnyń tynyshtyǵyn ańsaıtyn boldym.
Madııar MEŃDIBAEV,
“Adyrna” ulttyq portaly
