Köptegen ǧylymi gipotezalar, ūǧymdar men teoriialyq qūrylymdar müldem özgermeitın närse emes, bıraq ǧalymdar arasynda jasalǧan kelısımnıŋ nätijesı. Ǧylymnyŋ bükıl filosofiiasyna ülken äser etken būl filosofiialyq tūjyrymdama konvensionalizm dep atalady.
Alaida, pozitivizmnıŋ negızgı alǧyşarttaryna säikes, ǧalymdardyŋ mūndai kelısımderı ışkı qarama-qaişylyqqa ie bolmauy kerek jäne baqylau arqyly alynǧan aqparatqa säikes keluı kerek. Bıraq sonymen bırge olar älemnıŋ şynaiy qūrylymynyŋ körınısı boluy qajet emes. Osyǧan süiene otyryp, kez kelgen däiektı filosofiialyq jäne ǧylymi teoriialardy bırdei qabyldauǧa bolady, bıraq olardyŋ eşqaisysyn absoliuttı şyndyq retınde qarastyruǧa bolmaidy.
Logikalyq pozitivister konvensionalizm ideialaryn logikaǧa taratty. Karnap "toleranttylyq prinsipın" tūjyrymdady, oǧan säikes kez-kelgen jaratylystanu teoriiasynyŋ logikalyq qūraldaryn taŋdau anyqtalmaidy; belgılı bır logikalyq jüienı qūrudyŋ sintaksistık erejelerın naqty körsetu mındettı. Būl ideia naqtylauǧa jäne şekteulerge ūşyrady: logikany taŋdau müldem erıktı bola almaidy, ǧylymi oilaudyŋ belgılı bır salasynda tiımdı bolatyn logikalyq jüielerge artyqşylyq berıluı kerek. Aidukevich ädısnamalyq konvensionalizmnıŋ jalpylanǧan nemese" radikaldy " nūsqasyn ūsyndy. Osy opsiiaǧa säikes, bükıl jüienı taŋdau (onyŋ ışınde ǧylymi teoriianyŋ naqty tūjyrymdamalyq apparaty, onyŋ logikasy men matematikasy) ädettegı bolyp tabylady, onyŋ kömegımen täjıribe derekterı tüsındırıledı jäne "älem suretı"salynady. Basqa smyslovuiu jüktemenı bar konvensionalizm Popper. Onyŋ mänı mynada, konvensiialar empirikalyq gipotezalardy joqqa şyǧaruǧa negız bolatyn täjıribenıŋ keibır "negızgı ūsynystaryn" qamtidy.
Konvensionalizmnıŋ ärtürlı nūsqalary filosofiialyq jäne epistemologiialyq ūstanymdardyŋ aiyrmaşylyǧynan tuyndaidy. Karnapta būl ǧylymi bılımnıŋ negızderın empirikalyq tüsındırudıŋ jäne odan tuyndaityn ǧylymi bılımnıŋ ūtymdylyǧynyŋ nūsqasy. "Syni rasionalizm" üşın konvensionalizm batyl gipotezalardy alǧa tartatyn jäne qoryqpaityn, bıraq olardy joqqa şyǧarudy qūptaityn zertteuşınıŋ şyǧarmaşylyq belsendılıgıne berılgen şeşuşı röldıŋ saldary bolyp tabylady. "Radikaldy konvensionalizm" - tıldı önımdı qoldanu prosesterınde semantikalyq erejelerdı bırınşı orynǧa qoiu.
Konvensionalizmnıŋ negızgı ideiasyn ejelgı däuırde, sondai-aq qaita örleu däuırınde tabuǧa bolady. Ūsynylǧan tūjyrymdamaǧa keletın bolsaq, onyŋ tamyry XIX-XX ǧasyrlardaǧy Per Diugem jäne Ernst Mah siiaqty fizikter men matematikterdıŋ jūmysyna ketedı. Olar, ärine, fransuz filosofy, fizigı jäne matematigı Anri Puankarenıŋ jazbalarynda aiqyn körınedı.
Anri Puankarenıŋ közqarastary
Anri Puankare körnektı ǧalym ǧana emes, sonymen qatar Parij ǧylym akademiiasynyŋ basşysy boldy, Fransuz akademiiasynyŋ jäne älemnıŋ onnan astam basqa akademiialarynyŋ müşesı, sonymen qatar Sankt-Peterburg Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent müşesı boldy.
"Oi eşqaşan dogmaǧa da, baǧytqa da, qūmarlyqqa da, qyzyǧuşylyqqa da, aldyn — ala oilastyrylǧan ideiaǧa da, faktılerden basqa eşteŋege baǧynbauy kerek, öitkenı ol oǧan moiynsūnu ömır sürudı toqtatudy bıldıredı"
— Jiul Anri Puankare
Negızınen matematika jäne matematikalyq fizikamen ainalysqan Puankare eŋ aldymen matematikalyq bılımnıŋ tabiǧatyn konvensionalistık tüsındırudı ūsyndy. Ol matematikalyq aksiomalardy gipotezalardyŋ bır türı dep sanady, olardyŋ aqiqaty tek ǧalymnyŋ şeşımıne bailanysty. Mäsele mynada, belgılı bır matematikalyq teoriianyŋ negızındegı aksiomalar jüiesın taŋdau, Puankare aitqandai, tanymdyq subektınıŋ Şyǧarmaşylyq, qūrylys qabıletınıŋ nätijesı bolyp tabylady. Matematiktıŋ özı...ol osy ǧylymnyŋ faktılerın jasaidy, nemese basqaşa aitqanda, olardy onyŋ qyŋyrlyǧy jasaidy. Puankare tek yŋǧailylyq pen paidalylyqty bır jüienı taŋdauǧa negız retınde qarastyrdy. Yŋǧailylyq mäselenı qarapaiym, ünemdı nemese jyldam şeşu dep tüsınıldı. Matematiktıŋ belgılı bır aksiomalyq jüienı taŋdaudaǧy erkın qyzmetıne bır maŋyzdy şekteu qoiylady-ondaǧy logikalyq qaişylyqtardyŋ aldyn alu. Eŋ taŋdau erkın bolyp qalady jäne kez kelgen qarama-qaişylyqtan aulaqbolu qajettılıgımen şekteledı.
Anri Puankare kez kelgen ǧylymi teoriianyŋ negızgı erejelerınıŋ eşqaisysyn täjıribege deiıngı sintetikalyq şyndyq nemese täjıribeden keiın alynǧan şyndyqtyŋ körınısı dep sanauǧa bolmaidy dep sendırdı. Olardyŋ ärqaisysy kelısım bolyp tabylady, onyŋ jalǧyz şarty-jüielılık. Osy nemese basqa erejelerdı olardyŋ barlyq aluan türlılıgınen taŋdau tek teoriialardyŋ maksimaldy qarapaiymdylyǧy men olardy sättı qoldanu qajettılıgı bolyp tabylatyn praktikalyq sebepterge bailanysty boluy kerek. Eger neǧūrlym tiımdı konvensiialar (kelısımder) paida bolsa, onda eskılerı maŋyzdy bolmaidy.
Sondai-aq, Evklid emes geometriialardyŋ paida boluynan keiın (Evklid geometriiasynan özgeşe geometriialyq jüieler) Puankare aqiqat nemese jalǧandyq şegınen tys kelısımder retınde matematikanyŋ barlyq teoriialarynyŋ aksiomalyq jüielerıne sipattama berdı. Basqa jüienıŋ ornyna belgılı bır aksiomalar jüiesın taŋdau yŋǧailylyq prinsipıne bailanysty. Erıktı taŋdaudyŋ jalǧyz şekteuı-jüielılık talaby.
Būl, şyn mänınde, filosofiialyq tūjyrymdama retınde konvensionalizmnıŋ paida boluynyŋ bastauy boldy. Bıraq basqa alǧyşarttardy da atap ötken jön.
Konvensionalizmnıŋ paida boluynyŋ alǧyşarttary jäne ony ǧalymdar qabyldauy
Tanym teoriiasy tūrǧysynan konvensionalizmnıŋ negızın kez kelgen qūbylysty zertteu üşın ärtürlı tehnikalyq qūraldardy qoldanu mümkındıgı, sondai-aq onyŋ teoriialyq qaita qūryluy dep atauǧa bolady. Mysaly, belgılı bır därejede fizikalyq şamalardyŋ ölşem bırlıkterın kezdeisoq taŋdauǧa (ūzyndyǧy santimetrmen jäne diuimmen ölşenuı mümkın, qaşyqtyq – metrmen, futpen jäne parsekettermen jäne t.b.), grafikter nemese differensialdyq teŋdeuler jüielerı arqyly prosesterdı ūsynuǧa, modeldeude kompiuterlerdı, analogtyq maşinalardy jäne t. b. paidalanuǧa bolady.
HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda matematikalyq logika damydy, būl konvensionalistık ūstanymdardyŋ küşeiuıne sebep boldy. Resmi logika tūrǧysynan älem obektılerın ärtürlı belgıler boiynşa jıkteuge bolady degen ideia paida boldy. Mysaly, nemıs-amerikandyq filosof jäne logik Rudolf Karnap engızgen " toleranttylyq qaǧidaty "boiynşa, kez-kelgen" tıldık şeŋber", basqaşa aitqanda, sintaksistık erejelerdıŋ kez-kelgen jiyntyǧy konvensionalizmnıŋ negızı bola alady.
Karnaptyŋ pıkırınşe, bız zattar älemın qabyldaǧan kezde bız tıldıŋ belgılı bır formasyn ǧana qabyldaimyz jäne tıldıŋ formalaryn olardyŋ paidalylyǧyn eskere otyryp qoldanu kerek, al Karnaptyŋ pıkırınşe, ūsynylǧan teoriianyŋ obektıler jüiesınıŋ şyndyǧyna qatysty sūraqtar qabyldanǧan "tıldık şeŋber"üşın erekşe bolady.
Poliak logigı jäne filosofy Kazimir Aidukevich ūsynǧan "radikaldy konvensionalizm" odan da balama ūstanymǧa ie boldy. Onyŋ negızgı ideialaryna süiene otyryp, ǧylymda obektılerdı qalai körsetu naqty terminologiiany taŋdauǧa bailanysty dep aituǧa bolady, bıraq mūndai taŋdau müldem erkın jasaluy mümkın.
Konvensionalizm pozitivizmge qarama-qaişy bolǧanyna qaramastan, şynaiy jäne senımdı bılımnıŋ jalǧyz közı tek empirikalyq zertteuler bola alatyndyǧyn körsete otyryp, ony neopozitivister öte oŋ qabyldady. Joǧaryda atalǧan Aidukevich ǧylymi teoriiada mülde üilespeitın komponentter joq degen ideiany ūsyndy. Bıraq özınıŋ logikalyq tūjyrymyna keltırılgen radikaldy konvensionalizm özıne qaişy keldı, öitkenı ol tıptı özın konvensiia dep jariialady.
Konvensiia men postpozitivizm arasyndaǧy qatynastar turaly mynany aituǧa bolady: postpozitivizm ädısnamasynyŋ tūjyrymdamalarynda ǧylymi teoriialar qauymdastyq ǧalymdarynyŋ qyzmet ädısterımen bailanysty, sondyqtan Ǧylymi bılım dinamikasy konvensionalizm tūrǧysynan sipattalady. Mūnda mysal retınde Karl Feierabendtıŋ "proliferasiia" prinsipı, İmre Lakatostyŋ ǧylymi-zertteu baǧdarlamalarynyŋ bäsekelestıgı, Tomas Kunnyŋ kumuliativtı emes Ǧylym tarihy jäne t. b. Mūndai tūrǧydan alǧanda, radikaldy ǧylymi gipotezalar bäsekeles ǧylymi qauymdastyqtardaǧy belgılı bırkelısımderge bailanysty jabyq.
Syni rasionalizm tūjyrymdamasyn jasaǧan Kard Raimund Popper qarastyrylyp otyrǧan teoriianyŋ täjıribelı alǧyşarttaryn taŋdau ädettegı dep sanaidy. Konvensionalizm instrumentalizmnen özgeşe boluy kerek, öitkenı onyŋ üi-jailaryna säikes teoriialar konvensiialar bolyp tabylady, al instrumentalizmde teoriialardy jalǧan da, şynaiy da dep atauǧa bolmaidy.
Eger bız konvensionalizm men pragmatizm arasyndaǧy qatynastardy qarastyratyn bolsaq, onda konvensionalizmde ǧylymi bılım teoriianyŋ äreket etu subektısıne täueldı bolatyndyǧyn eskere otyryp, pragmatizm konvensionalizmnıŋ jalpy dästürlerımen bailanysty ekenın baiqauǧa bolady. Mysaly, kelısımderdı pragmatikalyq "senımdılık"terminın qoldana otyryp suretteuge bolady. Sonymen qatar, avstriialyq filosof jäne logik Liudvig Vitgenştein matematikanyŋ "senım" bolmasa mümkın emes ekenın jäne onyŋ barlyq formulalary men boljamdaryn tek onymen bırge aluǧa jäne däleldeuge bolatyndyǧyn aitty.
Qorytyndy
Konvensionalizm jäne onyŋ ideialary men erejelerınıŋ ärtürlılıgı HH ǧasyrdaǧy burjuaziialyq filosofiialyq oidyŋ keiıngı qalyptasuyna baǧa jetpes äser ettı. Būl postpozitivizm, postmodern jäne radikaldy konstruktivizm siiaqty baǧyttardy damytu üşın qūnarly negız boldy.
Belgılı bır därejede ǧylymnyŋ naqty ıs-äreketınıŋ körınısı bola otyryp, ol adamzatqa ǧylymdy logikalyq jäne tıldık qūrylymdardyŋ ıs-äreketı tūrǧysynan zertteudıŋ perspektivalaryn aşty.
Joǧaryda aitylǧandardan maŋyzdy qorytyndy jasauǧa bolady: Puankare üşın ǧylymnyŋ teoriialyq prinsipterı şartty kelısımder - konvensiialardyŋ sipatyna ie ǧana emes (Puankarenıŋ pıkırınşe, būl Konvensiia müldem erıktı emes ekenın taǧy bır ret atap ötu kerek), sonymen qatar ǧylymnyŋ empirikalyq tūjyrymdary da bar. Empirikter men induktivterden aiyrmaşylyǧy, Puankare ǧylymdaǧy empirikalyq jäne teoriialyq bılım arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ neǧūrlym kürdelı sipatyn, bırınşısınen ekınşısınıŋ şyǧarylmauyn atap ötuge tyrysty. Ras, sonymen bırge, tolyǧymen pozitivistık ruhta ol şynaiy şyndyq turaly sūraqtardy ǧylymi ömırden alyp tastau kerek dep tūjyrymdady: ...Olar jai ǧana şeşılmeidı, olar illiuziialyq jäne maǧynasyz. Puankare ǧylym nenı tüsıne alady, - dep qosty Puankare, - būl qarapaiym dogmatikter oilaǧandai emes, tek zattar arasyndaǧy qarym-qatynas; jäne būl qarym-qatynastan tys belgılı şyndyq joq. Puankare keiınırek ǧylymnyŋ basqa ǧalymdary men filosoftary arasynda keŋınen taralǧan ǧylymnyŋ konvensionalistık ädısnamasynyŋ negızın qalauşy boldy .
Paidalanylǧan ädebietter:
Danat Janataev,
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
Dılımbetova Albina jäne Mūhtarova Aidana,
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ magistranttary
