Kóptegen ǵylymı gıpotezalar, uǵymdar men teorııalyq qurylymdar múldem ózgermeıtin nárse emes, biraq ǵalymdar arasynda jasalǵan kelisimniń nátıjesi. Ǵylymnyń búkil fılosofııasyna úlken áser etken bul fılosofııalyq tujyrymdama konvenıonalızm dep atalady.
Alaıda, pozıtıvızmniń negizgi alǵysharttaryna sáıkes, ǵalymdardyń mundaı kelisimderi ishki qarama-qaıshylyqqa ıe bolmaýy kerek jáne baqylaý arqyly alynǵan aqparatqa sáıkes kelýi kerek. Biraq sonymen birge olar álemniń shynaıy qurylymynyń kórinisi bolýy qajet emes. Osyǵan súıene otyryp, kez kelgen dáıekti fılosofııalyq jáne ǵylymı teorııalardy birdeı qabyldaýǵa bolady, biraq olardyń eshqaısysyn absolıýtti shyndyq retinde qarastyrýǵa bolmaıdy.
Logıkalyq pozıtıvıster konvenıonalızm ıdeıalaryn logıkaǵa taratty. Karnap "toleranttylyq prınıpin" tujyrymdady, oǵan sáıkes kez-kelgen jaratylystaný teorııasynyń logıkalyq quraldaryn tańdaý anyqtalmaıdy; belgili bir logıkalyq júıeni qurýdyń sıntaksıstik erejelerin naqty kórsetý mindetti. Bul ıdeıa naqtylaýǵa jáne shekteýlerge ushyrady: logıkany tańdaý múldem erikti bola almaıdy, ǵylymı oılaýdyń belgili bir salasynda tıimdi bolatyn logıkalyq júıelerge artyqshylyq berilýi kerek. Aıdýkevıch ádisnamalyq konvenıonalızmniń jalpylanǵan nemese" radıkaldy " nusqasyn usyndy. Osy opııaǵa sáıkes, búkil júıeni tańdaý (onyń ishinde ǵylymı teorııanyń naqty tujyrymdamalyq apparaty, onyń logıkasy men matematıkasy) ádettegi bolyp tabylady, onyń kómegimen tájirıbe derekteri túsindiriledi jáne "álem sýreti"salynady. Basqa smyslovýıý júktemeni bar konvenıonalızm Popper. Onyń máni mynada, konvenııalar empırıkalyq gıpotezalardy joqqa shyǵarýǵa negiz bolatyn tájirıbeniń keıbir "negizgi usynystaryn" qamtıdy.
Konvenıonalızmniń ártúrli nusqalary fılosofııalyq jáne epıstemologııalyq ustanymdardyń aıyrmashylyǵynan týyndaıdy. Karnapta bul ǵylymı bilimniń negizderin empırıkalyq túsindirýdiń jáne odan týyndaıtyn ǵylymı bilimniń utymdylyǵynyń nusqasy. "Synı raıonalızm" úshin konvenıonalızm batyl gıpotezalardy alǵa tartatyn jáne qoryqpaıtyn, biraq olardy joqqa shyǵarýdy quptaıtyn zertteýshiniń shyǵarmashylyq belsendiligine berilgen sheshýshi róldiń saldary bolyp tabylady. "Radıkaldy konvenıonalızm" - tildi ónimdi qoldaný proesterinde semantıkalyq erejelerdi birinshi orynǵa qoıý.
Konvenıonalızmniń negizgi ıdeıasyn ejelgi dáýirde, sondaı-aq qaıta órleý dáýirinde tabýǵa bolady. Usynylǵan tujyrymdamaǵa keletin bolsaq, onyń tamyry XIX-XX ǵasyrlardaǵy Per Dıýgem jáne Ernst Mah sııaqty fızıkter men matematıkterdiń jumysyna ketedi. Olar, árıne, franýz fılosofy, fızıgi jáne matematıgi Anrı Pýankareniń jazbalarynda aıqyn kórinedi.
Anrı Pýankareniń kózqarastary
Anrı Pýankare kórnekti ǵalym ǵana emes, sonymen qatar Parıj ǵylym akademııasynyń basshysy boldy, Franýz akademııasynyń jáne álemniń onnan astam basqa akademııalarynyń múshesi, sonymen qatar Sankt-Peterbýrg Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi boldy.
"Oı eshqashan dogmaǵa da, baǵytqa da, qumarlyqqa da, qyzyǵýshylyqqa da, aldyn — ala oılastyrylǵan ıdeıaǵa da, faktilerden basqa eshteńege baǵynbaýy kerek, óıtkeni ol oǵan moıynsuný ómir súrýdi toqtatýdy bildiredi"
— Jıýl Anrı Pýankare
Negizinen matematıka jáne matematıkalyq fızıkamen aınalysqan Pýankare eń aldymen matematıkalyq bilimniń tabıǵatyn konvenıonalıstik túsindirýdi usyndy. Ol matematıkalyq aksıomalardy gıpotezalardyń bir túri dep sanady, olardyń aqıqaty tek ǵalymnyń sheshimine baılanysty. Másele mynada, belgili bir matematıkalyq teorııanyń negizindegi aksıomalar júıesin tańdaý, Pýankare aıtqandaı, tanymdyq sýbektiniń Shyǵarmashylyq, qurylys qabiletiniń nátıjesi bolyp tabylady. Matematıktiń ózi...ol osy ǵylymnyń faktilerin jasaıdy, nemese basqasha aıtqanda, olardy onyń qyńyrlyǵy jasaıdy. Pýankare tek yńǵaılylyq pen paıdalylyqty bir júıeni tańdaýǵa negiz retinde qarastyrdy. Yńǵaılylyq máseleni qarapaıym, únemdi nemese jyldam sheshý dep túsinildi. Matematıktiń belgili bir aksıomalyq júıeni tańdaýdaǵy erkin qyzmetine bir mańyzdy shekteý qoıylady-ondaǵy logıkalyq qaıshylyqtardyń aldyn alý. Eń tańdaý erkin bolyp qalady jáne kez kelgen qarama-qaıshylyqtan aýlaqbolý qajettiligimen shekteledi.
Anrı Pýankare kez kelgen ǵylymı teorııanyń negizgi erejeleriniń eshqaısysyn tájirıbege deıingi sıntetıkalyq shyndyq nemese tájirıbeden keıin alynǵan shyndyqtyń kórinisi dep sanaýǵa bolmaıdy dep sendirdi. Olardyń árqaısysy kelisim bolyp tabylady, onyń jalǵyz sharty-júıelilik. Osy nemese basqa erejelerdi olardyń barlyq alýan túrliliginen tańdaý tek teorııalardyń maksımaldy qarapaıymdylyǵy men olardy sátti qoldaný qajettiligi bolyp tabylatyn praktıkalyq sebepterge baılanysty bolýy kerek. Eger neǵurlym tıimdi konvenııalar (kelisimder) paıda bolsa, onda eskileri mańyzdy bolmaıdy.
Sondaı-aq, Evklıd emes geometrııalardyń paıda bolýynan keıin (Evklıd geometrııasynan ózgeshe geometrııalyq júıeler) Pýankare aqıqat nemese jalǵandyq sheginen tys kelisimder retinde matematıkanyń barlyq teorııalarynyń aksıomalyq júıelerine sıpattama berdi. Basqa júıeniń ornyna belgili bir aksıomalar júıesin tańdaý yńǵaılylyq prınıpine baılanysty. Erikti tańdaýdyń jalǵyz shekteýi-júıelilik talaby.
Bul, shyn máninde, fılosofııalyq tujyrymdama retinde konvenıonalızmniń paıda bolýynyń bastaýy boldy. Biraq basqa alǵysharttardy da atap ótken jón.
Konvenıonalızmniń paıda bolýynyń alǵysharttary jáne ony ǵalymdar qabyldaýy
Tanym teorııasy turǵysynan konvenıonalızmniń negizin kez kelgen qubylysty zertteý úshin ártúrli tehnıkalyq quraldardy qoldaný múmkindigi, sondaı-aq onyń teorııalyq qaıta qurylýy dep ataýǵa bolady. Mysaly, belgili bir dárejede fızıkalyq shamalardyń ólshem birlikterin kezdeısoq tańdaýǵa (uzyndyǵy santımetrmen jáne dıýımmen ólshenýi múmkin, qashyqtyq – metrmen, fýtpen jáne parsekettermen jáne t.b.), grafıkter nemese dıfferenıaldyq teńdeýler júıeleri arqyly proesterdi usynýǵa, modeldeýde kompıýterlerdi, analogtyq mashınalardy jáne t. b. paıdalanýǵa bolady.
HH ǵasyrdyń 30-jyldarynda matematıkalyq logıka damydy, bul konvenıonalıstik ustanymdardyń kúsheıýine sebep boldy. Resmı logıka turǵysynan álem obektilerin ártúrli belgiler boıynsha jikteýge bolady degen ıdeıa paıda boldy. Mysaly, nemis-amerıkandyq fılosof jáne logık Rýdolf Karnap engizgen " toleranttylyq qaǵıdaty "boıynsha, kez-kelgen" tildik sheńber", basqasha aıtqanda, sıntaksıstik erejelerdiń kez-kelgen jıyntyǵy konvenıonalızmniń negizi bola alady.
Karnaptyń pikirinshe, biz zattar álemin qabyldaǵan kezde biz tildiń belgili bir formasyn ǵana qabyldaımyz jáne tildiń formalaryn olardyń paıdalylyǵyn eskere otyryp qoldaný kerek, al Karnaptyń pikirinshe, usynylǵan teorııanyń obektiler júıesiniń shyndyǵyna qatysty suraqtar qabyldanǵan "tildik sheńber"úshin erekshe bolady.
Polıak logıgi jáne fılosofy Kazımır Aıdýkevıch usynǵan "radıkaldy konvenıonalızm" odan da balama ustanymǵa ıe boldy. Onyń negizgi ıdeıalaryna súıene otyryp, ǵylymda obektilerdi qalaı kórsetý naqty termınologııany tańdaýǵa baılanysty dep aıtýǵa bolady, biraq mundaı tańdaý múldem erkin jasalýy múmkin.
Konvenıonalızm pozıtıvızmge qarama-qaıshy bolǵanyna qaramastan, shynaıy jáne senimdi bilimniń jalǵyz kózi tek empırıkalyq zertteýler bola alatyndyǵyn kórsete otyryp, ony neopozıtıvıster óte oń qabyldady. Joǵaryda atalǵan Aıdýkevıch ǵylymı teorııada múlde úılespeıtin komponentter joq degen ıdeıany usyndy. Biraq óziniń logıkalyq tujyrymyna keltirilgen radıkaldy konvenıonalızm ózine qaıshy keldi, óıtkeni ol tipti ózin konvenııa dep jarııalady.
Konvenııa men postpozıtıvızm arasyndaǵy qatynastar týraly mynany aıtýǵa bolady: postpozıtıvızm ádisnamasynyń tujyrymdamalarynda ǵylymı teorııalar qaýymdastyq ǵalymdarynyń qyzmet ádisterimen baılanysty, sondyqtan Ǵylymı bilim dınamıkasy konvenıonalızm turǵysynan sıpattalady. Munda mysal retinde Karl Feıerabendtiń "prolıferaııa" prınıpi, Imre Lakatostyń ǵylymı-zertteý baǵdarlamalarynyń básekelestigi, Tomas Kýnnyń kýmýlıatıvti emes Ǵylym tarıhy jáne t. b. Mundaı turǵydan alǵanda, radıkaldy ǵylymı gıpotezalar básekeles ǵylymı qaýymdastyqtardaǵy belgili birkelisimderge baılanysty jabyq.
Synı raıonalızm tujyrymdamasyn jasaǵan Kard Raımýnd Popper qarastyrylyp otyrǵan teorııanyń tájirıbeli alǵysharttaryn tańdaý ádettegi dep sanaıdy. Konvenıonalızm ınstrýmentalızmnen ózgeshe bolýy kerek, óıtkeni onyń úı-jaılaryna sáıkes teorııalar konvenııalar bolyp tabylady, al ınstrýmentalızmde teorııalardy jalǵan da, shynaıy da dep ataýǵa bolmaıdy.
Eger biz konvenıonalızm men pragmatızm arasyndaǵy qatynastardy qarastyratyn bolsaq, onda konvenıonalızmde ǵylymı bilim teorııanyń áreket etý sýbektisine táýeldi bolatyndyǵyn eskere otyryp, pragmatızm konvenıonalızmniń jalpy dástúrlerimen baılanysty ekenin baıqaýǵa bolady. Mysaly, kelisimderdi pragmatıkalyq "senimdilik"termınin qoldana otyryp sýretteýge bolady. Sonymen qatar, avstrııalyq fılosof jáne logık Lıýdvıg Vıtgenshteın matematıkanyń "senim" bolmasa múmkin emes ekenin jáne onyń barlyq formýlalary men boljamdaryn tek onymen birge alýǵa jáne dáleldeýge bolatyndyǵyn aıtty.
Qorytyndy
Konvenıonalızm jáne onyń ıdeıalary men erejeleriniń ártúrliligi HH ǵasyrdaǵy býrjýazııalyq fılosofııalyq oıdyń keıingi qalyptasýyna baǵa jetpes áser etti. Bul postpozıtıvızm, postmodern jáne radıkaldy konstrýktıvızm sııaqty baǵyttardy damytý úshin qunarly negiz boldy.
Belgili bir dárejede ǵylymnyń naqty is-áreketiniń kórinisi bola otyryp, ol adamzatqa ǵylymdy logıkalyq jáne tildik qurylymdardyń is-áreketi turǵysynan zertteýdiń perspektıvalaryn ashty.
Joǵaryda aıtylǵandardan mańyzdy qorytyndy jasaýǵa bolady: Pýankare úshin ǵylymnyń teorııalyq prınıpteri shartty kelisimder - konvenııalardyń sıpatyna ıe ǵana emes (Pýankareniń pikirinshe, bul Konvenııa múldem erikti emes ekenin taǵy bir ret atap ótý kerek), sonymen qatar ǵylymnyń empırıkalyq tujyrymdary da bar. Empırıkter men ındýktıvterden aıyrmashylyǵy, Pýankare ǵylymdaǵy empırıkalyq jáne teorııalyq bilim arasyndaǵy qarym-qatynastyń neǵurlym kúrdeli sıpatyn, birinshisinen ekinshisiniń shyǵarylmaýyn atap ótýge tyrysty. Ras, sonymen birge, tolyǵymen pozıtıvıstik rýhta ol shynaıy shyndyq týraly suraqtardy ǵylymı ómirden alyp tastaý kerek dep tujyrymdady: ...Olar jaı ǵana sheshilmeıdi, olar ıllıýzııalyq jáne maǵynasyz. Pýankare ǵylym neni túsine alady, - dep qosty Pýankare, - bul qarapaıym dogmatıkter oılaǵandaı emes, tek zattar arasyndaǵy qarym-qatynas; jáne bul qarym-qatynastan tys belgili shyndyq joq. Pýankare keıinirek ǵylymnyń basqa ǵalymdary men fılosoftary arasynda keńinen taralǵan ǵylymnyń konvenıonalıstik ádisnamasynyń negizin qalaýshy boldy .
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Danat Janataev,
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Dilimbetova Albına jáne Muhtarova Aıdana,
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranttary
