Eger Jer dóńgelek jáne aınalmaly bolmasa, kún men tún aýyspastan birdeı uzyndyqta bolar edi.
Ábý Raıhan ál-Bırýnı
Horezmdik matematık, fılosof, tarıhshy jáne astronom ál-Bırýnı ıslamdyq ǵylymı kókjıektiń eń úlken jáne eń jaryq juldyzy. Jas kezinde ol jergilikti bıleýshiniń keńesshisi bolyp Samanıdter tusynda Buharada jumys istedi. 1017 jyldan bastap, Mahmýd Gaznevı sultan Horezmdi jaýlap alǵannan keıin, ol basqa tutqyn ǵalymdarmen birge Gaznaǵa kóshýge májbúr boldy, onda ol Mahmýd sultan men onyń izbasarlary Masýd pen Maýdýd saraıynda jumys istedi, keıinirek Mahmud Gaznıvı sultanǵa qyzmet etip onymen birge Úndistandy aralap shyqty. Jalpy alǵanda ol júz elý eńbek jazǵan, olardyń qyryq besi astronomııa men matematıkaǵa arnalǵan. Astronomııalyq shyǵarmalarynda Ábý Raıhan ál-Bırýnı dúnıeniń gelıoentrlik júıesin (Kopernıkten 500 jyl buryn), denelerdiń Jerge qaraı tartylýyn (Galıleı men Nıýtonnan 600 jyl buryn) boljaǵan.
«Uly adamdar ólmeıdi. Óıtkeni olardyń ıntellektýaldy, emoıonaldy jáne rýhanı álemi sonshalyqty baı, kólemdi, san qyrly, olar fızıkalyq ólgennen keıin biz olardyń áserin ǵana emes, sonymen birge kózge kórinbeıtin qatysýyn da sezinemiz», - dep fılosofııalyq oı tolǵaǵan. Bul Áz-Jánibek hannyń "Dúnıede ne ólmeıdi?" degen suraǵyna jaýap bergen Jırenshe sheshenniń oıymen úndesedi:
Ajal degen atqan oq,
Bir Allanyń qaqpany.
Dúnıede ne ólmeıdi?
Jaqsynyń aty ólmeıdi, ǵalymnyń haty ólmeıdi.
Uly ǵalym 973 jyly ejelgi Horezm astanasy - Kıat qalasynda dúnıege kelgen. ál-Bırýnı jastaıynan jetim ósip, ómiriniń alǵashqy jyldary týraly óte az málimet qalǵan. Ol óziniń shyǵý tegi týraly bylaı dep jazdy: «... men shejiremniń shyndyǵyn bilmeımin. Óıtkeni, men óz atamdy bilmeımin, men ákemdi bilmesem, atamdy qalaı tanýym kerek!» - degen.
Ábý Raıhan ál-Bırýnı óziniń balalyq shaǵy men jastyǵyn Horazmshah Abý Abdallanyń nemere aǵasy Irakıdter áýletinde, sol kezdegi Horezmniń kórnekti matematıkteriniń biri Ábý Nasr Mansýr ıbn Álı ıbn Irak úıinde ótkizdi. Ol jazyq jáne shar tárizdi úshburyshtar úshin sınýs teoremasyn alǵash dáleldegen ǵalym.
Bala kezinen izdenimpaz bolyp ósken Ábý Raıhan ál-Bırýnı álem týraly bilimin keńeıtýge tyrysty. Ol óziniń «Medıınadaǵy farmakognozııa» atty eńbeginde óziniń tabıǵaty boıynsha bala kezinen bilim alýǵa shamadan tys ashkózdik tán ekenin jazǵan. Buǵan dálel retinde Berýnı mynadaı mysal keltiredi: shamamen jeti jasynda olardyń aýdanyna bir grek qonystanady. Berýnı sol grekten ár túrli dánder, tuqymdar, jemister, ósimdikterdiń olardyń tilinde qalaı atalatynyn surap attaryn jazady. Sodan keıin grek Ábý Raıhan ál-Bırýnıdi Masıhı degen basqa bilimdi adammen tanystyrdy, ol oǵan oqýǵa qajet kitaptardy usyndy jáne túsiniksiz nárselerdi túsindirdi. Ábý Raıhan ál-Bırýnı óziniń alǵashqy eńbegin «Ejelgi halyqtardyń hronologııasy» dep jazdy. Onda óz ýaqytynda túrli halyqtar qoldanǵan barlyq kúntizbelik júıelerdi jınap, sıpattaǵan.
(Parsy tilindegi ál-Bırýnı kitabynan sýretteme. Aıdyń ár túrli fazalary kórsetilgen)
Ǵalym astronomııaǵa 45-ten astam eńbek arnady, olardyń negizgisi - «Astronomııa men juldyzdar kanony». Onda barlyq kórsetilgen erejelerdiń eksperımenttik jáne matematıkalyq dálelderi bar. Ol Jerdiń Kún aınalasyndaǵy qozǵalysy týraly gıpotezany qarastyrdy, kún men juldyzdardyń otty tabıǵatyn, qarańǵy denelerden planetalardyń aıyrmashylyǵyn, juldyzdardyń qozǵalysyn jáne olardyń Jermen salystyrǵanda úlken mólsherin, gravıtaııa ıdeıasyn rastady. Ábý Raıhan ál-Bırýnı jerdiń (globýstyń) birinshi modelin jasady, matematıkalyq esepteýlerdi qoldana otyryp, jerdiń dóńgelek ekenin, al jerdiń basqa bóliginde qurlyq (Amerıka) bar ekenin jáne adamdar ómir súretinin dáleldedi, (keıin Galıleı qoldandy) Teorııalyq ǵylymdy basshylyqqa ala otyryp, ál-Bırýnı óz zamanynyń birde-bir ǵalymy sene almaıtyn tamasha praktıkalyq nátıjelerge qol jetkizdi. Ol birinshi bolyp mıneraldardyń qattylyǵy men tyǵyzdyǵyn ólshedi jáne landshafttyń geologııalyq transformaııasy teorııasyn qurdy.
Ál-Bırýnı óziniń týǵan horezm tilinen basqa arab, parsy, grek, latyn, túrik, sırııa tilderinde, sondaı-aq ıvrıt, sanskrıt jáne hındı tilderinde sóıledi. Bul bilim jaratylystaný termınologııasyn bir tilden ekinshi tilge aýdarý prınıpterin damytýǵa yqpal etti. Arab grafıkasy negizinde ál-Bırýnı jasaǵan transkrıpııa júıesi ýrdý tilinde úndi sózderin berýdiń zamanaýı júıesin jasady.
"Fılosofııa – adamzat damýynyń qaınarynan bastaý alatyn ǵylym"
Fılosofııa uǵymy grek tilinen aýdarǵanda danalyqqa degen súıispenshildikti bildiredi. Mysaly ál-Bırýnıdińúlken eńbekteri úshin syılyq retinde sultan Ál-Bırýnıge kúmis tıelgen pildi syılyqqa jiberedi. Biraq ǵalym: «Maǵan kúmis qajet emes, mende eń joǵary baılyq - bilim», - dep syılyqty qazynaǵa qaıtartqan. Bul ǵalymnyń bilimge, danalyqqa degen súıispenshiligi men onyń materıaldyq dúnıege teń emes ekendigin kórsetken.
Berýnıdiń «Medıınadaǵy farmakognozııa» («Kıtab as-Saıdana fıt-t-tıbb») negizgi eńbegi qazirgi ýaqytta úlken mańyzǵa ıe. Bul kitapta ol 880-ge jýyq ósimdikterdi, olardyń jeke bólikteri men bólinýin naqty sıpattamalaryn berdi, termınologııany ońtaılandyrdy. «Saıdana» («Farmakognozııa») quramynda dárilik ósimdikterdiń taralýy men olardyń aýdandary týraly baı materıaldar da bar.
Berýnı 4500 -ge jýyq arab, grek, sırııa, úndi, parsy, horezm, soǵdy, túrki jáne basqa ósimdik ataýlaryn jınap túsindirdi. Bul sınonımder qazirgi zamanǵy farmakognozııada kóne traktattardyń shıfryn sheshkende áli de qoldanylady.
ál-Bırýnı zamandastary arasynda da, urpaqtary arasynda da onsha tanymal bolǵan joq, óıtkeni onyń tilin túsiný qıyn boldy. Ol ózeńbekterin qarapaıym adamdar úshin emes, ǵalymdar úshin jazǵanyn aıtty. Onyń keremet «Úndistan» jáne astronomııalyq «Masýd kanony» týraly musylman ádebıetinde keıinirek aıtylǵan joq. Eýropada 19 ǵasyrǵa deıin ol týraly eshteńe bilmedi.
Negizgi eńbekteri tarıh, matematıka, astronomııa, geografııa, topografııa, fızıka, medıına, geologııa, mıneralogııa, t.b. ǵylym salalaryn qamtıdy.
Ábý Raıhan ál-Bırýnı topografııaǵa baılanysty «Geodezııa» atty úlken eńbek jazdy. Onda Ámýdarııanyń burynǵy kezdegi eski arnalary jónindegi zertteýleri asa qyzǵylyqty baıandalǵan. Ábý Raıhan ál-Bırýnıdiń tarıhı-geografııalyq eńbekterinde Orta Azııa men Shyǵys Sibirdiń tarıhı etnografııasy, sondaı-aq Orta Azııa kóshpeli taıpalarynyń batysqa, Shyǵys Eýropaǵa deıin qonys aýdarýlary, Qazaqstan geografııasy, ony mekendegen túrki taıpalary, olardyń ádet-ǵurpy, salt-joralǵylary jóninde qundy derekter beriledi. «Úndistan»(1031), «Burynǵy urpaqtar eskertkishi» (1048), «Masǵýd kanony», t.b. eńbekteri aǵylshyn, nemis, orys, parsy, t.b. tilderine aýdarylǵan.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Danat Janataev, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty;
Qurmanbaı Danııar, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranty.
