Ýaqyt jáne keńistik turǵysynan qaraıtyn bolsaq, adam ómiri tym qysqa.Al, zaý bıikter men qula dala úshin bizdiń ǵumyr bir sáttik qana.Tipti bul keńistik úshin jer qaıystyrar áskeri bolǵan han Shyńǵystyń da ómiri túkke turǵysyz.Al,adamı turǵydan óz zamanynda keleshek keńistiginiń tarylmaýyn tirshilik etýdiń negizgi maqsaty sanaǵan tarıhı tulǵalardyń ómirinen ulaǵat túıý–esh jerde jazylmaǵan paryz bolsa kerek.Qozybasy tóbesine shyqqanda maǵan osyndaı oı keldi.
Qazaq handyǵynyń erkindik týynyń jelbiregen sátimen erekshe.Odan keıin de qazaqtyń basynan ótken talaı tarıhı jaǵdaılarǵa kýá bolyp, miz baqpaı jatyr.Miz baqpaı degenimiz de,tereńdeı bersek jańsaq oılaý bolyp shyǵa keledi.Tóbeniń tasyn baıaǵysha kekilik meken tutyp, etegine baıaǵysha boz jýsan shyǵady. Burynǵydaı Jırenaıǵyr ózeni tarıhı tóbege bir táý etip, tómen qaraı aǵyp ótedi.
1458 jyly Jánibek pen Kereı sultandar Qazaq handyǵyn Qozybasynda quryp,bir túmen eldi mal-múlkimen kóshirip ákelgen.Ǵalymdar bul oqıǵa qyrkúıek aıynda bolǵan desedi.Han ordasynda Kereı han óz halqyna birinshi jarlyǵyn qazan aıynda jarııalap,qystap shyǵý máselesi men jas memlekettiń bolashaǵyna qatysty keńes qurǵan eken.
Qozybasy jaılaýyn mekendeý Jánibek pen Kereı sultandarǵa óte tıimdi bolatyn.Jaılaýdyń jan-jaǵy taý bolǵandyqtan Ábilhaıyr hannyń qoly jetpeıtin,myqty bekinis qyzmetin atqarǵan.
Degenmen,Qazaq handyǵynyń qurylýyndaǵy Qozybasy tóbesiniń qaı jerde ekendigi jaıynda pikir kóp.Bir-birine qaıshy keletin kózqarastar da jeterlik.Tastaǵy tańbalarǵa zer salyp, el ishindegi etnografııalyq materıaldardy jınaqtaǵan Jaǵda Babalyquly bir maqalasynda «Qozybasy tóbesi Almaty oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy Sýyqtóbe taýynan qashyq emes» degen pikir aıtqan.
Qozybasy tóbesi alasa ǵana dóńderdiń ortasynda dóńgelenip tur.Rasymen, han keńes quryp, halyqtyń jarlyq tyńdaýǵa jınalýyna qolaıly keńistik. Quddy orda keńesin qurý úshin bireý ádeıi qolmen jasap qoıǵandaı.Tipti dala mádenıetiniń tabıǵatpen osynshalyqty ushtasyp jatqandyǵyna qaıran qalasyń.Buryn osy dalada Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy baılanystyń nyshany ispetti Uly Jibek jolynyń kerýeni kóship bara jatqanyn eskersek, qazaqqa handyq qurmaqqa umtylǵan qos sultannyń Úńgirtastaǵy Qozybasyna tý tigýi – oıǵa qonymdy.
Taýdan tańbaly tastardy da keziktirýge bolady.Alaıda sońǵy jyldary Qozybasyn ashyq karerge bergen eken.Aýyr júk kóligi kıeli tóbeniń tasyn tasyp jatyr.Kúlli qazaq úshin qyzyrly mekenniń tasyndaǵy mańyzdylyqty túsinip,ol jerdegi qazba jumystary toqtaıdy degen úmitimiz bar.Al, tóbeniń Qozybasy atanýyna ne sebep?Týǵan ólkege qatysty tarıhı muralar-dy jınaqtaýshy, analar alqasynyń tóraıymy,aýyldyq kitaphana meńgerý-shisi Gúlshar Asylbekova kóktemde shóp qyltıyp shyǵa salǵanda týǵan tóldiń basy kóbeıetin berekeli ólke bolǵandyqtan babalarymyz solaı atasa kerek degen boljamyn aıtty.Bul dolbar shyndyqtan asa alys emes. Sebebi, shóbi shúıgin mekenniń qoı sovhozy bolǵanyn umytpaýymyz kerek.Jeri otty bolmasa, ol jerden úzdik shopandar men eńbek erleri shyǵar ma edi?
Al,Sarbastaý mektebindegi tarıh pániniń muǵalimi Shapaǵat Adenova tóbeniń alystan qaraǵandaǵy sulbasy qozynyń basyna uqsaıtynyn aıtty. Tarıhı tóbege qatysty derektermen tanystyrǵan muǵalimniń de boljamyn joqqa shyǵara almadyq. Sebebi, tóbe anyqtap qaraǵan, baıqampaz adamǵa qozynyń basyna uqsaıtyn bolyp shyqty.
Aqsaqaldar alqasynyń múshesi Sársebek Ekeıbaev:«Táýelsizdik alǵan kezde aýyldardy qazaqshalandyrý bastaldy.Bizdiń aýyl № I ferma dep atalyp kelgen ǵoı.Kórshi jatqan Aqqaınar aýylyna aty uıqassyn dep aýylǵa Kókqaınar degen at berdi.Óz basym aýyldyń Qozybasy dep atalǵanyn qalaǵanmyn.Biraq meniń usynysym ótpeı qaldy»,– dep el men jerdiń tarıhy týraly syr shertti.Aýylǵa Kókqaınar degen ataýdy sol kezdegi ákim Merýert Tastanova berse kerek.
Qozybasy men Sýyqtóbe shyńyna deıingi aralyq 28 shaqyrym. Batys jaq qanaty Basbatyr taýy men Degeres tóbesine ulasady. Shóbi shúıgin, malǵa jaıly meken bolǵandyqtan jer yńǵaıyna qaraı jańa qurylǵan memleket osy jerdi tańdasa kerek.
Sonymen,Úńgirtas aýyldyq okrýgin Qozybasy tóbesin jaılaǵan el bolǵandyqtan, barsha qazaqtyń kıeli qarashańyraǵynyń murageri retinde qaraýymyzǵa bolady.Qarashańyraq demekshi,Úńgirtas aýylynda Qarasaı batyrdyń Esim hannan syılyqqa alǵan kıiz úıiniń bosaǵasy saqtalyp kelgen. Qarasaıdyń segizinshi urpaǵy, qara bosaǵaly Espenbet atanyń úıine at basyn burýdy umytqan joqpyz.Árıne, qara bosaǵanyń Qarasaı aýdanyndaǵy Shamalǵan aýylynda ekendiginen habarymyz bolǵan.
Jer kindigi
Aýyldyq okrýgtiń ortalyǵy Úńgirtasta «Jer kindigi» bar.Sońǵy 7 jylda bul ólkeni kórý úshin alys-jaqyn shetelden keletinder kóbeıgen.Buǵan akademık Vıacheslav Bronnıkovtyń ǵylymı zertteýi de túrtki bolǵanǵa uqsaıdy. Vıacheslav Mıhaılovıch – Keńes Odaǵy boıynsha bıoenergetıkanyń negizin salýshy ǵalym.Arnaıy qurylǵylar arqyly tekserý barysynda osy aımaqtan joǵary energetıkalyq qýat kózi anyqtalǵan. Ózge ǵalymdar toby bul mańda jer astyndaǵy anyqtalmaǵan metaldyń magnıttik órisi bar bolýy múmkin degen boljamyn usynady. Qalaı bolǵanda da, máskeýlik ǵalymnyń bıoenergetıkalyq zertteýinen keıin Úńgirtasqa kelýshilerdiń sany ulǵaıǵan. Tipti, bul mańdy Jerdiń kindigi dep ataıtyndar da jeterlik.Jer kindigine baryp, ǵaryshtyq baılanysqa túsetindigine senimdi týrıster ol ólkege qatysty mıfterdi tyńdaýǵa daıyn.Bir qyzyǵy, boıdy senim bılegen soń ba, ondaǵy tasqa jaqyndasań, shynymen ystyq pen sýyq leptiń qatar almasyp jatqanyn sezinesiń.Al,Úńirtas aýylynyń turǵyndary ol jerdiń qasıetti ekendigine tegis senedi deı almaımyz.Qalypty adamdar sekildi jerdiń kindiginiń qasynda ómir súrip jatqanyna senetinder de, múldem nanbaıtyndar da bar. Qazir ol úńir ornalasqan aýmaq qorshalǵan.Aıdahardyń qanatyna uqsaıtyn taýdan shyǵyp turǵan úńgirdiń qaptaly kórgen adamdy ózine erkisiz baýrap alarlyqtaı ádemi.Sondyqtan qatyp qalǵan aıdahar haqyndaǵy ańyzǵa, Jer kindigi týraly támsilge senbeseńiz de, sheber tabıǵattyń sulýlyǵyn tamashalaý úshin barýǵa bolady.Taý eteginde has sulýdyń janarynan aǵyp túsken saf tamshydaı móldir ózen aǵyp jatyr.
Keshegi kún
Aýyldyń tarıhy ózge eldi mekender sekildi ujymdastyrý kezeńimen tikeleı baılanysty. 1929 jyly Jaryqbaı Baıdýllaulynyń uıymdastyrýymen qurylǵan. 1930-1948 jyldary Qastek atyndaǵy qoı sovhozy bolyp qurylady, ol kezdegi dırektory E.Esenbaev degen azamat bolǵan. Qastek atyndaǵy qoı sovhozy tikeleı Máskeýge qaraǵan sharýashylyq boldy. Qoıdyń eti men bııazy júnin óndiretin sovhozdy Soıalıstik Eńbek Eri ataǵyn alǵan Mýsın Shaıhıslam basqarǵan.Sh.Mýsınniń basshylyǵy kezinde sharýashylyq ekonomıkasy nyǵaıyp,aýylda eki qabatty úıler, orta mektep, balabaqsha salynǵan.Ol Máskeýde ótken mal sharýashylyǵyn asyldandyrýǵa qatysty odaqtyq kórmede qoı tuqymyn asyldandyrýǵa qatysty I dárejeli dıplomǵa ıe bolǵan.Árıne,qoı tuqymyn asyldandyrýda bir ǵana adam nátıje kórsete almaıdy.Qoı sovhozynyń odaqtyq deńgeıde moıyndalýyna úles qosqan kóp azamattardyń urpaqtary qazir Úńgirtas aýylynda turady. Óskeleń urpaq Lenın ordenimen marapattalǵan; Eshenhan Sársenbaev, Anarbek Tumataev, Amalbek Beısebaev, Úmbetqul Moldabaev, Áshim Bóstekbaeva,Seıden Omarov,Babıhan Bastaýbaeva, Baqtybaı Abıtov, Muqan Kókkózov syndy el azamattaryn maqtanyshpen aıtyp otyrady.Ataqty shopan, Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolǵan Saılaý Qalqabaev ta osy aýyldyń týmasy.Osyndaı tulǵalardyń eren eńbeginiń arqasynda astyq satý jónindegi besjyldyq jospar «Qastek» memlekettik asyl tuqymdy qoı zavodynda merziminen buryn oryndalatyn.Eńbek adamdaryn baǵalaıtyn, olardyń oı-pikirlerine mán berip,aqyl-keńesterine qulaq asatyn dáýir bolǵan.
Tulǵalar tuǵyry
Qazaqstandyq mal sharýashylyǵy, onyń ishinde qoıdy asyldandyrý týraly habary bar adam Muqan Kókkózovti bilmeýi múmkin emes.Ol 100 qoıdan 160 bas qozy alǵan.
1956 jyly «Qastek» asyl tuqymdy qoı zaýytynan I ferma bólinedi. Osy bólimsheni 28 jyl boıy Amalbek Beısebaev basqarady.Aýyldaǵy turǵyn úılerdiń salynýy, radıo júıesi men telefon baılanysy, elektr stanııasynyń, jolaýshylar tasymalyna arnalǵan avtobýstyń júrgizilýi osy kisi basshylyq etken kezde júıelenedi. Ol «Qyzyl Juldyz», «Otan soǵysy», «Eńbek Qyzyl Tý», «Qurmet belgisi», Lenın ordenderimen marapattalǵan.
Úńgirtas aýylynyń týmasy Qydyrbaı Óskenbaev Panfılov dıvızııasynda B.Momyshulymen birge Máskeý túbinde bolǵan. Soǵys jylda-rynda birneshe orden, medaldar alǵan.
Al,Qarabek Báıtimbetov batyr Baýyrjan basqarǵan 316 dıvızııada bolǵan. «Qastek» qoı sovhozynda 27 jyl eńbek etken.
1945 jyly «Varshavany azat etkeni úshin» medalin, 1975 jyly «Qurmet Belgisi» ordeninin ıelengen maıdanger Ermek Dalabaev 1941 jyly soǵysqa attanady.Ol beıbit ómirge oralǵan soń, halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirý jumystaryna aralasady.1948-1954 jyldary Jangeldın atyndaǵy, al 1954-1963 jyldary Amangeldi kolhozynyń tóraǵasy bolady. Keıin «Qastek» asyl tuqymdy qoı zaýytynan bir otar qoı alyp, shopan bolady.
At sporty boıynsha óz zamanynda «Úsh batyr» degen atqa ıe bolǵan: Shahan Bastaýbaev pen Talaphan Baıqasymov jáne Musahan Elgezerov respýblıkalyq jarystarda jeńiske jetip otyrǵan.Máskeý, Kıev, Tbılısı, Ashhabad, Tashkent, Bishkektegi jarystarǵa qatysqan.Olardyń 40 maqtaý qaǵazy bar eken.Al 4 nagradany ataqty qolbasshy S.Býdennyıdyń óz qolynan alypty. Qazaqstannyń 50 jyldyq toıyndaǵy saıysta 106 jigitti jeńgen batyrlar «Altyn medal» alǵan.
Bilim oshaqtary
Úńgirtas aýylynda 1930-1934 jyldary bastaýysh mektep ashylǵan.Ol oqý orny 1935 jyly mektep-ıntetnatqa aınalyp, jeti jyldyq bilim beretin mekeme bolǵan eken. Mekteptiń alǵashqy ustazdary:R.Sartbaev,J.Baıjanov, J.Júnisov, Z.Belasarov.M.Shópbaev.1957 jyly mektep jańa ǵımaratqa kóshiriledi.Al,1963 jyly on jyldyq mektep retinde jumys jasap, taǵy da basqa ǵımaratqa kóshedi. Qazir bul mektepti bitirgen túlekter arasynda eldiń maqtanyshyna aınalǵan tulǵalar da bar.Atap aıtar bolsaq, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, professor Maqpal Jadrına, QR syrtqy barlaý qyzmeti dırektory, general-maıor Ǵabıt Baıjanov, Jambyl aýdanynyń ákimi Jandarbek Dalabaev.Jyl saıyn mektepti «Altyn belgimen» bitiretin shákirtter de keleshektiń kemel tulǵalaryna aınalatyn bolady.
Aýyl muǵalimderi Qazaq KSR eńbek sińirgen muǵalimi, Lenın ordeniniń ıegeri Jumabaı Jadrınmen maqtanady. Ol Úńgirtas mektep-ınternatyn 20 jyldan astam ýaqyt basqarǵan.
Kókqaınardaǵy mektep
«Qastek» qoı zaýytynyń I bólimshesi sanalǵan qazirgi Kókqaınar aýylynyń ataýyna qatysty derekti aıtyp óttik. Bólimshede 1952 jyly bastaýysh mektep ashylǵan.Mekteptiń aty Shıen bastaýysh mektebi dep atalǵan. 1979 jyly mektep bastaýysh deńgeıden ortalaý mektepke kóteriledi. Al 1992 jyly 21 shildede Kókqaınar orta mektebi bolyp uıymdastyrylady. Tólemish Ókeevtiń «Kókserek», Qanybek Qasymbektiń «Shoq pen sher» fılmderinde oınaǵan Qambar Ýalıev osy mekteptiń túlegi.
Aýyl aýdan ortalyǵynan 47 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. 123 tútini bar aýylda 5 kópbalaly otbasy turady.Qozybasy taýyna jaqyn ornalasqan aýyl turǵyndary telefon jelisi tartylmaǵandyǵyn, ınternettiń joqtyǵyn másele retinde aıtyp ótti.Aýyldaǵy qazirgi mektep te kúrdeli jóndeýdi kútip turǵan ǵımarat bolyp esepteledi eken.
Rýhanı jańǵyrý aıasyndaǵy bastama
Rýhanı jańǵyrýǵa qatysty ıdeologııalyq jumystar tek qana memlekettik qyzmetkerlerge qatysty emes.Elbasynyń bastamasyn túsingen árbir azamat bul jobaǵa óz úlesin qosa alady.Úńgirtas aýylyna osy jyly meshit qasynan ashana, ımamǵa úı jáne balalarǵa oıyn alańy salynǵan.Al bul qaıyrymdy isti osy aýyldan túlep ushqan kásipker Bekjar Ysqaqov jasaǵan.Qazirgi kezde zamanaýı úlgide salynǵan balalar alańynda oınap júrgen búldirshinder de ushqan uıa men týǵan ólkege bir búırektiń buryp turýynyń qandaı bolatynyn sezip ósip kele jatqandaı. Jańǵyrý degen osyndaı is-áreketterden bastalady.
Aqdaladaǵy tyń ıgerý kezeńi
1954-1960 jyldarda tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý naýqany KSRO-da júrgizildi. Bul naýqanda KSRO boıynsha jalpy 41,8 mln. gektar jer jyrtylsa, sonyń 25,5 mln.gektary qazaq jerine tıesili edi.Igerilgen jerdiń jartysynan kóbi qazaq dalasyna qatysty. Qazaq halqynyń basym bóligi aýyldarda turǵandyqtan atalmysh reformalardyń zardaby birinshi kezekte qazaqtarǵa tıdi. Soǵystan keıin eńsesin endi túzegen el endi aýyl sharýashylyǵyndaǵy tájirıbelerdiń sarsańyna salyndy.
1953 jyly qyrkúıekte KOKP OK plenýmda memleket basshysy N.S.Hrýev baıandama jasady.Baıandamada agrarlyq salanyń artta qalý sebepteri taldandy.Kúshtep ujymdastyrýdyń zardaptary, mıllıondaǵan sharýalardyń asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrginniń qurbany bolǵandyǵy ashyq aıtylǵan edi.Aýyl sharýashylyǵyndaǵy jaǵdaıdy jaqsartý úshin jemdik daqyldar egisiniń kólemin ulǵaıtý júzege asyryldy. Tehnıkamen jabdyqtaý jáne malshylar-dy materıaldyq turǵyda yntalandyrý jumysy júrgizildi.Árıne, biz búginde tyń ıgerýge basqasha kózqaraspen qaraımyz.Elý jylda el jańa demekshi, ótken ǵasyrdyń bel ortasyndaǵy oqıǵaǵa ózge qyrynan qaraýymyz zańdylyq ta shyǵar. 1964 jylǵa deıin jalǵasqan tyń ıgerý sonshalyqty nátıjesiz aıaqtaldy deýge bolmaıdy. Sol ýaqyttan osy kezge deıin Qazaqstan halqyn nanmen qamtamasyz etý máselesi tyń ıgerý jobasy arqyly sheshilgen bolatyn.Sonymen qatar, Qazaqstan astyqty shet elderge eksporttaýshy elge aınaldy.Demek, tyń ıgerýdiń ekologııalyq jáne rýhanı zardaptary bolǵanymen, ol XX ǵasyrdyń asa iri ekonomıkalyq jobalarynyń biri boldy.
Byltyr Úńgirtas selolyq okrýgine qarasty Aqdala aýylynda tyń ıgerýge arnaıy eskertkish qoıyldy.Aqdala 1955-1956 jyldary «Qastek» asyl tuqymdy qoı zaýytynyń IV bólimshesi bolyp qurylady.1962 jyly ol jerge tyń ıgerýge kelgenderge arnaıy keńse men jataqhana salynǵan. Al 1989 jyly bul ǵımarat aýyldaǵy bastaýysh mektepke beriledi. 1971 jyly bólimshege Aqdala degen at beriledi. Aýyl aýdan ortalyǵynan 62 shaqyrym qashyqtyqta jatyr. 90 ǵana adam turady. 23 qana tútini bar Aqdalada 5 kópbalaly otbasy bar.
Jırenaıǵyr ózeni
Aýyldy Jırenaıǵyr ózeni basyp ótedi. Uzyndyǵy 133 shaqyrym, sý jınalatyn alaby 1130 km2 ózendi aýyzeki tilde Qastek dep te aıtady eken. Bastaýyn Jetijol jotasynyń soltústik betkeıinen alatyn Jırenaıǵyr temir jol beketiniń soltústigindegi (6 km) Qopa ózenine quıady.Arnasy tar, jaǵasy – tik jarly. Qar jáne muzdyq sýlarymen tolyǵady. Jyldyq ortasha sý aǵymy 0,43 m3/s.
Ózenniń Jırenaıǵyr atalýyna qatysty úsh túrli nusqa bar. Kóktem kezinde qar sýymen tolyǵyp,aıbattanyp,aıǵyrdaı asaýlyq tanytatyn ózenniń bolmysyna qatysty osy ataý berilse kerek.Endi bir nusqada sýy molaıǵan ózen Jırenaıǵyrdy aǵyzyp ketken desedi.Al, aqsaqaldar alqasynyń múshesi Sársebek Ekeıbaev qarııanyń aıtýynsha bir baıdyń jıren aıǵyrly úıiri bolsa kerek.Jylqynyń kóptigi sonshalyq,shóldep ózenge túskende sý azaıyp, tipti tartylýǵa shaq qalady eken.Jıren aıǵyrly úıir ózenge túskende sýsyz qalatyn el osy oqıǵaǵa qatysty ózenge álgi ataýdy berse kerek.
Búgingi tynys
Qazirgi tańda Úńgirtas aýylynda plastıkalyq qubyr shyǵaratyn «Plast-Invest» JShS kásiporny jumys jasaıdy.Sonymen qatar,2560 iri qarasy bar «Imperııa Fýd» JShS de et klasterin qurýǵa daıyn sharýashylyq bolyp sanalady.Jalpy alǵanda aýyldyq okrýgte 4463 iri qara,28520 qoı,1331 jylqy bar. 648 oqýshy mektepke barady.5 kitaphana,3 kompterlik synyp bar. 4412 halqy bar okrýgte 468 tútin bar. Ortalyǵy Uzynaǵashtan 36 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan.
Jaqynda Sarybastaý aýylynda «Sarybastaý» degen atpen saltanat oryny ashyldy. Aýyl turǵyndary alysqa sabylmaı, óz qýanyshymyzdy aýyldaǵy aǵaıynmen birge atap ótetin boldyq degen iltıpattaryn jetkizip jatty.Biz joǵaryda aıtyp ótken tarıhı oryndar men kıeli mekenge saıahatshylar arnaıy at basyn burady.Aýasy saf, sýy móldir aýyl ekologııalyq taza aımaqta ornalasqan.
El men jerdiń bolmysy tulǵanyń qalyptasýyna sebep bolady.Kóktemde qalyń qyzǵaldaq basatyn Úńgirtas dalasynyń kúzgi peızajy da sózben aıtsa nanǵysyz.Kúz dep qarastyryp qana qoımaı,bul mezgildiń de ózindik kezeńderi bolatynyn eskersek, túrli kolorıtti kórýge bolady.Kúreń kúzdiń qanyq túsi aýyldy erekshe bir poetıkalyq kúıge bólep turǵandaı.Osyndaı boıaýǵa enip, erekshe áserge bóleı alatyn aýyldan tulǵaly azamattardyń shyǵýy da zańdylyq shyǵar.Eń bastysy bul ólkeniń azamattarynda qazaq halqynyń jeke-dara handyq quryp, ulttyq muratty barlyǵynan bıik qoıǵan asqaq rýhy bar.Sebebi,Qozybasy – tarıhı meken.Al jer bizge deıingi jáne bizden keıingi energetıkany saqtaıdy.
Aınur Tóleý.
